КыҺалҕа кыһайан
Төрөөбүт-үөскээбит, дойду оҥостубут сиргиттэн ханна эрэ ыраах, төрүт да билбэт сиргэр, буолаары буолан, бу кыс хаар ортото, олунньу эргэтигэр, көһөн барыы – ылла-ылбычча быһаарыныы буолбатах. Биһиги дьиэ кэргэн, үс эр киһи – ончу көрбөт таайым Быралгы Сүөдэр, кини ыарыһах уола Чыыска Сэмэн уонна оскуола оҕото мин – «дьиэ кэргэн» да диэн буолуохпут дуо, суох буоллаҕа. «Ыал – ийэтинэн» дииллэрэ чахчытын билэн ахан сылдьабыт. Саҥаһым – ииппит ийэм Аана барахсан – быһаас күн сириттэн барыаҕыттан, дьиҥэр, биһиги олохпут огдолуйан сылдьар дьоммут. Кини сылаас аһын-үөлүн, бэрийбит таҥаһын-сабын сэргэ истиҥ-иһирэх майгытын, ордук миэхэ тапталлаах сыһыанын суохтаан, муор-туор олохтонон, үүт-хайаҕас көрдөөн, Эдьигээҥҥэ кэргэн тахсан олорор мин ийэбэр Аанаҕа барардыы тэринэн сылдьабыт.
Кыбыгыдьааннааҕы дьиэбит оһоҕун холумтана сойон, биир эмэ булчут, балыксыт уот отуннаҕына даҕаны, уруккулуу угуттуур сылааһа хат тиллэрэ саарбах. Ыал олоҕун иитиитэ бараннаҕына, холумтан сылааһа эмиэ уостар.
Айаммыт ууннары тардыллыбыт курдук уһун суола, дьон сүбэлээбитинэн, мантан Лоҥтуо Баһылайап Хаҕын кэтэҕинээҕи олоҕунан ааһан, Дьиндэни нөҥүөлээн, Баахынай туһаайыытынан булчут суолун-ииһин хайан, Эдьигээҥҥэ тиийиэхтээх. Холкуоспут таба уларыста, Лоҥтуоҕа тиэрдэн биэриэх буолла. Онтон, дьэ, кими эмэ наймылаһан айанныахтаахпыт. Бэйэбит көлөтө суох буолан, дьон илиитин-атаҕын кэтэһиэх кыһалҕабытын өйдүү-өйдүү, барардыы оҥоһуннубут. Онон «дугдуруй да оҕус» диэн баарыныы, ыраах айанныыр күн-чаас бу ыган тиийэн кэллэ...
Айаҥҥа турунуу
Бу ыраах айаҥҥа турунуох иннинэ син балачча элбэх мучумаан, кэпсэтии буолбутун испэр саныы иһэбин. Холкуоска үлэһит илии наада буолан, таайбын Чыыска Сэмэни ыытымаары, мөккүһэн ахан ылбыттара. Кыһынын булчут, сайынын отчут-масчыт киһини, Сэмэни, хааллара сатаабыттара. Оттон таайбын, Быралгы Сүөдэри, көрбөт-истибэт кырдьаҕаһы, туорайдаспатахтара. Аны миигин – оскуоланы бүтэрэн сотору пиэрмэҕэ дуу, ол-бу үлэҕэ дуу сылдьыахтаах киһини – эмиэ ыыппат мөккүөн баара эрээри, көрбөт таайбар Быралгы Сүөдэргэ сирдьит буола сылдьар буоламмын, син аһына быһыытыйбыттара, сотору көҥүллээбиттэрэ. Онон бу үһүөн Эдьигээҥҥэ ийэбэр, таайым балтыгар – Аанаҕа көһөн күккүрээн иһэбит. Кыһын ортото, олунньуга.
Омоон суол устун быһыта-быһыта күөллэри ааһыталыыбыт, халыҥ лиҥкир оҥхой систэри туораталыыбыт. Табалар барахсаттар, тылларын былас түһэрэн баран, дьүккүйэ сиэлэн иһэллэр. Таба көлө барахсан! Улгум, сыыдам, өрүү эрэллээх. Миҥэ таба киһиэхэ өрүү чугас буолааччы. Ол эрээри таба оҕус, ат көлөтөөҕөр син биир өһөспөтүнэн, бугуйбатынан ордук.
...Сотору соҕус суол улам чигдитийэн, онтон-мантан холбоһор атын суоллардыын килиэстэ аартык буола түстэ. Лоҥтуо олоҕор чугаһаабыппыт: таба хаһыыларын аастыбыт. Дьыбарсыйбыт халлаан улам боруоран, сотору хараҥа буола түстэ. Өр-өтөр буолбатыбыт, Лоҥтуолаах олорор дьиэлэригэр тиийэн кэллибит. Айанньыт дьон быһыытынан кырыабытын тэбэнэн, табаларбытын сыбыдахтаан, хаһыы диэки салайа кыйдаатыбыт. Дьэ, ол эрэ кэнниттэн дьиэҕэ утуу-субуу киирдибит.
Кыараҕас дьиэ иһэ толору киһи эбит. Дьиэлээхтэр – бэһиэ-алтыа киһи уонна хас да кыра оҕо. Бэҕэһээ өссө дойдубут киһитэ Ньоҕорой Баһылайап күтүөттүү кэлэн олорор эбит.
Уйадыйыы
– Мантан Дьиндэ өрүс – сэттэ көс кэриҥэ. Онтон Баахынай туһаайыыта – уон үс көс. Суола суох буолуо. Былыргы айан суола чиэски сиринэн – инньэ Төҥүргэстээҕинэн Куонараҕа түһэр. Онон эмиэ суол бүтэй турдаҕа. Ол мантан ыраах, чиэски даҕаны. Дьэ, онон Дьиндэнэн Баахынайга түһэр гына былааннанаргыт сөп. Бу күтүөтүм Ылдьааны кытта Дьиндэ нөҥүө Ыстапаанчаан олоҕор тиэрдэн биэрэр гына сүбэлэһиэххэ. Ылдьаа, хаһан да хайыаҥый, тиэрдэн биэрдэххинэ сатаныыһы. Ол киһини былырыын сааһыары көрсүбүтүм. Элбэх оҕолоох эдэрсин булчут киһи. Суолун-ииһин билэр буоллаҕа, – диэн, Лоҥтуо кэпсэтии сиэрин ситэрэн-хоторон биэрэрдии эттэ.
Итинник быһаарыы кэнниттэн таайым:
– Баһылай, эн сирин-дойдутун барытын билэр киһи, дьэ, бэркэ сүбэлээтиҥ. Оттон Ылдьаа үтүө-көнө санаалаах киһитин мин истибитим. Соболоҥун эт биэриэхпит. Сөбүлэһэр ини. Биһиэхэ харчы суох дьонобут. Анараа ол Ыстапаанчаанныын эмиэ этинэн аахсар буоллахпыт буолуо. Соҕотох үүттээх ынахпытын холкуоска атастаһыкка биэрбиппит. Аһынаммыт. Субай бургунаһы ылан өлөрөн, ону борогуон оҥостон иһэбит. Бу эн олоххор диэри холкуоспут тиэрдэн абыраата. Оҕобут курдук саныыр киһибит Бүөтүр аҕалла. Бу ыккарда суоллаах буолан, аара Дьуукулаҕа хонон кэллибит. Дойдуттан арахсар төһө да ыараханын иһин, кыһалҕа кыһайан, бу Эдьигээннээн истэхпит, – диэтэ.
Бары «кырдьык да, оннук» дэстилэр уонна киирии-тахсыы кэнниттэн утуйарга тэринии буолла. Утуйар таҥаспытын киллэринэн, сылытан, сааһылаһан сыттыбыт...
...Ньоорооло Бүөтүр халлаан сырдыыта дойдутун туһаайыытынан аттанна. Хойуу туман чочумча буолаат, көстүбэт буолла. Күнүнэн дьиэтигэр тиийэрдии тэтимнээх айаны тутта. Биһиги барбыт туһаайыытын диэки хайыһан өр саҥата суох турдубут. Хайдах эрэ миэхэ дойдубун кытта ситим быстыбыт курдук санаа киирдэ. Уйадыйдым. Доҕотторбун саныы түстүм. курус санаа үүйэ тутта.
Өйбөр төрөөбүт Кыбыгыдьааным нуһараҥ түөлбэтэ, оччотооҕу туҥуй оҕо сааһым кэрэ түгэннэрэ тиллэн кэллилэр. Эбэҕэ дьон үтүө күннэри өрүсүһэ, үлүмнэһэн оттуу сылдьаллара, Улбукта эбэттэн толору тымтайдаах собону сүгэн иһэрим, Чаачар оҕуспун миинэн иһэн ырыа ыллыырбын, о.д.а. түгэннэри элэҥ-сэлэҥ өйдөтөлөөн аастым. Оттон бу кэлбит сирбиттэн ол ыраах хаалбыт төрөөбүт түөлбэм өссө күндүтүйэн, өйбөр сырдаан көһүннэ. «Оннук хаарыан дойдубуттан тоҕо да баран эрэбиний?!» диэн, уйуһуйан ыллым. Онтон күннээҕи олох чахчыта баһыйан, хараҕа суох таайбын сирдиир аналбын өйдөөн даҕаны, баран иһэр хайысхам диэки көрөн турдум. Тус хоту ыраах Эдьигээҥҥэ баар ийэбэр тиийэн, үөрэхпин салҕаатахпына сатанарын өйдөөтүм. Бу – сэттис кылааска үөрэнэ сылдьан дьылҕам ыйааҕынан баран истэҕим...
ХоҺуун айанньыттар
Саҥа сирдьит Ылдьаа Львов саҥата-иҥэтэ суох сылдьан, Чыыска Сэмэни кытта таһаҕастара кэлгиллэн турар сыарҕаларга аҕалан, табалары көлүйэн киирэн бардылар.
Мантан инньэ наар сиргэ хонон айанныыбыт. Онон балаакка, тимир оһох, балаакка тиирэр ураҕастар, хааһахха ыһык ас-үөл, борогуон этэ биир көлө туркуга саас-сааһынан кэлгилиннэ. Оттон олох туркуларга утуйар таҥаһы кэлгийдилэр. Инньэ гынан биэс сыарҕаҕа көлүллүбүт ньуоҕуһут буурдар айаннаары бугуһуйдулар.
– Дьэ, Баһылай, үчүгэйдик көрсөн атааран эрэҕин. Аны көрсөр биллибэт. Бэйэҥ этэҥҥэ сылдьан, дьоҥҥун-сэргэҕин көр-иһит. Этэҥҥэ олоруҥ, – диэт, таайым көрбөт киһи быһыытынан, туркутугар олороору харбыаласта. Кини табаларын Ылдьаа сэтиилэннэ. Мин ортоку бэйэм ньуоҕулаан, оттон Чыыска Сэмэн таһаҕас туркулаах табалары сэтиилэнэн, Лоҥтуолаах тиэргэннэриттэн халлаан саҥардыы суһуктуйан эрдэҕинэ аттанныбыт. Лоҥтуолар кыра оҕолордуун түөрэ бары дьиэттэн субуһан тахсан, тус хоту туһаайыынан баран эрэр айанньыттары, биһигини, атаара хааллылар.
Күн ортотугар диэри чигди суолунан айаннаатыбыт. Онтон суол улам-улам тибиилэнэн, сороҕор көстүбэт да буолуталаата. Эмис табалар, ону ол диэбэккэ, сиэлэ-сэлбэйэ айаннаан иһэллэр. Сирдьит Ылдьаа табаларын олус ыгылыппакка айаннатар. Бука, ол суол өссө мөлтөөн иһиэҕин билэн буолуо, киэһэлик сыарҕатыттан туран, ньуоҕуһутун сиэттэ. Биһиги эмиэ сыарҕаттан туран, сэлбэйэ хааман истибит. Утары чысхааннаах буолан, мин дьагдьайа быһыытыйбытым, хата, хааман ирдим.
Күөллэри ааһыталыыбыт, быһыылары туораталыыбыт. Ол ахсын Кыбыгыдьааным туонатыттан ураты сир-уот тэлэллэн истэ. Сороҕо бэс чагда, ардыгар толоон кэлэн ааһар. Сырдык эрдэҕинэ, ыраахха диэри одуулаһа иһэр буолабын. Көтөр-сүүрэр, кыыл-сүөл суола дөрүн-дөрүн көстөр. Олору эндэппэккэ билэттиибин: куруппааскы көппүт, куобах ньочоохтообут. Олохтоох «дьон» быһыытынан туора-маары суоллара чигдитийбит.
Киэһэлик, арыый сырдык эрдэҕинэ, бэс чагда ортотугар тохтоон, хонордуу тэриннибит. Туох-ханнык иннинэ табалары сыбыдахтаан, чугас хаһыыга ыыталаатыбыт. Хаары хаһыйан, лабыкта булан, аһаабытынан бардылар.
Ылдьаа, уруккуттан үөрүйэх киһи быһыытынан, сонос үөл бэстэри сууллартаан мутуктарын солоото. Чыыска балаакка оннун саҕа хаары күрдьэн бэлэмнээбитигэр мин бэс лабааларын аҕалан халыҥ гына тэлгэттим. Ол кэнниттэн тимир оһоҕу туруоран, хаппыт хардаҕастары симэн, дьиэҕэ бэлэмнэммит чыыппаанынан уот оттулунна. Тутатына күлүбүрэччи умайан, буруо тахсан, муннубутугар сылаас хабархай сыт сабыта биэртэлээтэ. Дьэ, ити кэнниттэн эрэ балаакка атахтарын туруоран кэбистибит. Чаанньыкка, хочулуокка көмүрүө хаары хаалаан, оһоххо ууллара туруордубут. Ити икки ардыгар балаакка иһэ сылыйа түстэ. Туркулартан утуйар таҥаһы киллэрэн балаакка иһигэр тэлгэтэ бырахтыбыт. Таба тириитэ тэллэхтэри олорорго табыгастаах гына түүрэ уурталаатыбыт. Ол икки ардыгар хочулуоктаах чаанньыкка хааламмыт хаар уулунна. Маҥнай чаанньыгы толорон баран, хочулуокка эбии хаары баһан киллэрэн, оһоххо туруорбуппут ууллубутугар тоҥ эт кырбастарын угаттаан баран, оһоҕу эбии оттон биэрдибит. Ити эрэ кэнниттэн арыый уоскуйан, тыл бырахсан кэпсэтии саҕаланна.
... Сылаас балааккаҕа хонор үчүгэй да эбит. Саҥаһым Аана баарына Кыбыгыдьааҥҥа маннык сылааска кини атаҕар сытан утуйарбын санаатым. Уот имик-самык буолла да, улаҕаттан улам-улам хараҥа сатыылаан киирэн бардаҕына, «аны абааһы сабардыа» дии санаат, куобах суорҕаны бүрүнэ тардынарым. Оттон манна ол туһунан саныахха да табыллыбат.
Мин уум кэлэн быстыбат. Сыыйа дойдубун, доҕотторбун саныыбын...
Санаа ытылҕана
Кыргыдайга туруорбах балаҕаммыт өйбөр киирдэ. Кыһынын ийэбиниин, бырааттарбыныын уонна хайа эрэ дьукаахтаах кыстыырбыт. Таайым аах кыһыннары-сайыннары Кыбыгыдьааннарыгар олороллоро.
Биирдэ 1952 с. балаҕан ыйын бүтүүтэ ийэбит Эргиччийэр бааһынатыгар баран кутуйах, күтэр хасааһын булан кэлэрбитигэр соруйда. Иним Болуодьа биһикки күнү-күннүктээн сылдьан куул түгэҕэр (6-7 киилэ буолуо) хомуйдубут. Үөрүүбүт сүр. Аҕалан, хоспоххо ууран кэбистибит. Кутуйах хасааһын көрдүүргэ дьикти албас баар эбит. Синньигэс титириги уһуктаан баран, ону буорга батары астахха, хаһаастаах сир көҥдөйө бэлиэ буолар. Үрүт буорун сэрэнэн ыраастаан баран көрдөххө, төгүрүччү, ити бурдук соһулуонун кылааттыыр курдук, кыстаан мунньар эбит. Сорох сиргэ элбэх, сороххо уонча куолас баар буолар.
Дьэ, ол бурдукпут биһигини иэдээҥҥэ тэппитэ. Биир сарсыарда сэбиэти кытта икки туоһу дьон балаҕаммытыгар көтөн түстүлэр.
– Холкуос бурдугун сириттэн сиэмэ хомуйбуккутун тута кэллибит, – диэн, сэбиэт Мискээйэп сирэйэ-хараҕа кырыыланан туран эттэ. Тэҥнэһиэхпит дуо, хоспоххо тахсан ол бурдукпутун киллэрдим. Бурдук да диэн буолаахтыа дуо, туорааҕа куолаһыттан араарыллыбатах «ас».
– Оҕолор эрэйдээхтэр күтэр хасааһын хомуйдахтарын аайы туох буоллугут?
– Тыллабыр киирдэ, онон дьыала тэриллэр. Маны уопустаан сэбиэккэ илдьэбит. Ийэҕит кэллэҕинэ, сэбиэккэ тиийдин, – диэн баран, тахсан бардылар.
Сотору кэминэн ийэбитигэр дьыала тэриллэн куоракка сууттана барда. Кыра уолун Байбалы көтөхпүтүнэн. Онтон «ийэлэрэ хаайыллыбыт үһү» диэн сурах кэллэ. Таайым аах быстыахтара дуо, сүөһүлэрин Кыбыгыдьаантан аҕалан, хотон туттан бу балаҕаҥҥа кыстыырдыы тэриммиттэрэ. Ийэбитин Дьокуускай хаайыытыгар илдьибиттэр үһү.
Сааһыары ийэбит Байбалын көтөхпүтүнэн тиийэн кэлбитэ. Онтон ыла холкуос баайын уорбут дьон аатыран сылдьыбыппыт баара... Итинник саныы сытан утуйан хаалбыппын.
Геннадий ГУРЬЕВ,
(Хомус Уйбаан «Олох далайыгар» диэн 2015 с. кинигэтэ туhанылынна).
