Кэлиҥҥи кэмҥэ саха ыччатын сирэйэ-хараҕа сахалыы дьүһүнэ сүтэн эрэр (1-2-3-4-5-6-7-с Ойуу) . Урут славяннары кытта буккуһууттан «бааһынай оҕо» төрүүрэ элбэх буоллаҕына, билигин хара омуктартан үөскээбит метистэр үксээтилэр.
Былыр сыылынай нууччалар Өлүөхүмэ, Амма, Ньурба бааһынайдара, дьаамсыктар, Бүлүү хаһаахтара, аҕабыыттар ( 8-с Ойуу) сахалартан төрөппүт оҕолоро бааһынайдар диэн ааттаналлара уонна алыс элбэҕэ суох этилэр.
Ааспыт үйэ 50-с, 60-с сылларыгар саха үөрэхтээх эр дьоно нуучча кыргыттарын кэргэн ылыылара элбии сылдьыбыта. Оччотооҕу саха кыргыттара, кырдьыгы кистээбэккэ эттэххэ, үөрэхтээх нуучча кыргыттарын кытары тэҥнээтэххэ култууралара намыһах, тутта-хапта сылдьыылара, таҥастара-саптара мара соҕус этэ. Онон бэйэбит кыргыттарбыт үөрэхтэммит, култуураҕа сыстыбыт саха үгүс эр киһитин болҕомтотун тарпат этилэр. Ол саҕана олохтоох специалист аҕыйаҕа, онон Саха сиригэр, үгүстэрэ тыаҕа, орто, үрдүк үөрэхтээх нуучча кыргыттара учууталларынан, биэксэллэринэн, врачтарынан о.д.а. специалистарынан үлэлии кэлэллэрэ. Кинилэр баһыйар үгүс өттүлэрэ дьиҥнээх патриот, Сэбиэскэй Саха сирэ сайдарын туһугар билиилэрин биэрэн, күүстэрин харыстаабакка үлэлир былааннаах буолаллара. Эйэҕэстэрэ-сайаҕастара, олохтоох дьоҥҥо олус истиҥник сыһыаннаһаллара, үгүстэрэ бэрт түргэнник сахалыы саҥарар буолбуттара. Биллэн турар, бу кыргыттар үгүстэрэ сахаҕа кэргэн тахсан, оҕо-уруу төрөтөн манна олохсуйбуттара. Кинилэр оҕолоро бэйэлэрин сахаларынан ааҕыналлара, үгэс курдук, сахаҕа кэргэннэнэллэрэ.
Куоракка нуучча кыыһын кэргэн ылыы эмиэ муодаҕа кубулуйбута. Былаас өттүттэн ити биһирэнэрэ, ол түмүгэр нуучча эрэ буоллун диэн үөрэҕэ суох да нуучча кыргыттарын кытта саха интеллигеннэрэ ыал буолар түбэлтэлэрэ элбэх этэ. Куоракка төрөөбүт нуучча ийэлээх бааһынайдар тыа бааһынайдарыттан уратылара, нууччалыы тыллаахтара уонна бары даҕаны нууччаҕа кэргэннэнэн нуучча кэккэтин хаҥаталлара.
Оччотооҕу саха кыргыттара нуучча дьонун кэрэхсэппэт этилэр, онон саха кыыһа нууччаҕа дэҥ курдук кэргэн тахсара.
Билигин саха Эр киһитин өйө-санаата уларыйда, бэйэтин омугун өрө тутар буолла, онон бэрт дэҥҥэ саха киһитэ нуучча кыыһын кэргэн ыллаҕына даҕаны, дьон-сэргэ омнуолуу көрөр балаһыанньата үөскээтэ. Итини сэргэ саха уолаттара үөрэх, култуура, уопсай сайдыы өттүнэн саха кыргыттарыгар баһыйтардылар, үлэтэ суох эдэр киһи ахсаана элбээтэ, арыгыны амсайааччы үксээтэ...
Оттон саха кыыһа олус тубуста, үөрэхтэннэ, олоххо-дьһахха баһылыыр-көһүлүүр миэстэни ылла, онон омук эр дьонун болҕомтотун тардар буолла. Сайдыылаах саха кыыһа олохтоох уолаттары сэҥээрбэт, омук диэки көрөр идэлэннэ. Ол түмүгэр, үксэ булумньу, метис оҕо азхсаана сылтан-сыл ахсын элбии турар. Элбии да турар туруктаах.
Саха-нуучча төрүөҕэ, эбэтэр сахалыы саҥарар нуучча, үгэс курдук Бааһынай диэн ааттанар. Оттон саха-атын омуктуун оҕото – сахаляр дэнэр буолла быһыылаах. Нууччалар сахалыын булкаас киһини барытын да сахаляр дииллэр.
Дьэ бу Бааһынайдарбыт уонна Сахалярдарбыт Саха омугун туругурдаллар дуо?
Бааһынайдар бэйэлэрин дьиҥ иһигэр сахаларынан ааҕымматтар ( 9-с Ойуу). Нуучча эйгэтигэр нууччабын дэнэллэр, оттон саха эйгэтигэр - кинилэрдээҕэр ордук саха суох буолар. Итиннэ, биллэн турар, оҕону дьиэтигэр иитии суолтата улахан.
Саха ахсаана аҕыйах. Аны суолбут-ииспит ыараан эдэрдэр тэйиччи олохтоохтору кытары билсэллэрэ уустугурда. Ол түмүгэр уруулуулар ыал буолуулара элбээтэ. Ити омугу буомурдууга тиэрдиэн сөп.
Ону өйдөөн былыргы сахалар хааннарын тупсараары ыраах баран бэйэбитигэр маарынныы монгуол, бүрээт, хаһаах, кыргыс, эбэҥки дьахталларын сүгүннэрэн аҕалаллара. Эр киһи хаана баһыйар үгэстээх. Ол да иһин омуктарга барыларыгар даҕаны оҕолорун аҕаларын аатынан удьуордаталлар – эбэтэр оҕолоро аҕаларын фамилиятын сүгэр. Саха аҕаттан, азиат ийэттэн төрөөбүт оҕо эт-:хаан өттүнэн тупсарыллыбыт дьиҥнээх саха буолар.
Онон хаан тупсарыытыгар туһалаах уруулуу омуктар кыргыттарын саха уолаттара кэргэн ылалларын Таҥараианство сөптөөҕүнэн ааҕар. Оттон саха кыргыттара туспа омукка кэргэн тахсалларын, эбэтэр кинилэртэн булумньу оҕолоноллорун Таҥараианство омугу суурайыы быһыытынан ааҕар уонна итинник көстүү аҕыйыырын иһин туруулаһар.
Хааны тупсарыыга ыраах сытар улуустар эдэр ыччаттарын алтыһыннарар тэрээһиннэри ыытыы, тустаах министиэристибэлэр биир уталытыллбат соруктара буолуохтаах.
