ТӨРҮТ АСТАРБЫТ ТУҺУНАН
Айыы Таҥара итэҕэлэ үгүс үйэлэр усталара өбүгэлэрбит аһаан кэлбит төрүт астарын аһыахтааххыт, оччоҕо чэгиэн-чиргэл буолуоххут диэн үөрэтэр. Ол гынан баран, билиҥҥи кэмҥэ сорох төрүт астарбытыттан тэйэн эрэрбит мэлдьэх буолбатах. Сорох-сорох астарбыт умнуллан эрэллэр.
Дьиҥинэн, умнуллан эрэр астарбыт амтан, хаачыстыба, доруобуйҕа туһа да өттүнэн, саха киһитэ, атын омук да таптаан аһыыр аһа буолар кыахтаахтар.
Ас арааһа барыта үс көрүҥҥэ арахсар:
1.Үрүҥ ас;
- Хара ас;
- Күөх ас.
ҮРҮҤ АС
Үрүҥ ас – Ынах, сылгы үүтүттэн оҥоһуллар астар.
Ол курдук үүттэн оҥоһуллар саха сүрүн астарынан буолаллар: арыы, сүөгэй, чөчөгөй, күөрчэх, күбүөр (чохоон), хайах, суорат, сүүмэх суорат, быырпах, иэдьэгэй, тар, кымыс.
Сахалар Сметананы оҥорботтор этэ. Чөчөгөй диэн чэй үүттэнэр, эбэтэр күөрчэх ытыйыллар, сүөгэй кэнниттэн сэппэрээтэртэн түһэриллибит сүөгэй убаҕас көрүҥэ ааттанар.
УМНУЛЛАН ЭРЭР ҮРҮҤ АСТАР
Саха киһитэ ыаммыт үүтү испэт үгэстээх. Ол төрүөтэ - саха киһитин аһы буһарар уорганнарыгар үүккэ баар саахары - лактозаны буһарар лактаза диэн фермент тиийбэтиттэн буолар эбит. Оттон аһытыллыбыт үүт бородуукталарыгар – суоракка, тарга, быырпахха о.д.а. лактоза үрэллэн, киһи итилэри сиэтэҕинэ иһэ ыалдьыбат.
ХОЙУННАРЫЛЛЫБЫТ ҮҮТ
Ыаммыт үүт суораттааҕар, тардааҕар туһата ордук. Ол иһин былыр ыаммыт үүттэн хойуннарыллыбыт үүт диэни оҥороллоро.
Ыаммыт үүккэ хааһыттан убаҕас буолар гына орочуоттаан, бурдук эбэн баран оргуталлара, оннук үүт оргуйдаҕына лактозата үрэллэр бадахтаах, эбэтэр бурдугу кытта буккуһан дуу киһи иһин ыарытыннарбат минньигэс, олус иҥэмтиэлээх ас буолара. Ити, ыаммытынан үүт тэҥэ, киһи доруобуйатыгар туһалаах төрүт аһы (бүлүүдэни) сөргүтүөххэ баар этэ.
ТАР
Тары сайыны быһа үүт ас тобоҕун тымныы сиргэ мунньан оҥоһуллар, кыһын хааһы сиҥэтин быһыытынан туттуллар үрүҥ ас буолар. Былыр тарга балык, көтөр уҥуоҕун угаллара. Оччоҕо үүт (молочная кислота) кислотата уҥуохха баар макро-микроэлеменнэри суурайан, өҥүргэһин эрэ (коллагеновое вещество) хаалларара. Инньэ гынан тар кальций, фосфор туустарынан, микроэлеменнэринэн байара. Ол уҥуох кытаатарыгар, тиис туругар, эт-сиин сайдарыгар улахан туһалааҕа мөккүөрэ суох.
Билигин тардааһын умнуллан турар.
Дьиҥинэн билигин Үүт комбинаттара тары оҥорор, онтон барыыстанар толору кыахтаахтар.
Биирдиилээн дьон ордон хаалар суораты, кефири, аһыйбыт үүтү обургу иһиккэ холбуу кутуталаан, ону холодильникка туруоран, толору аһыйарын кэтэспэккэ, наада буолла да сиҥэ гынан, аһыҥас амтаннаах бэртээхэй хааһыны буһаран, доруобуйаларын тупсарыныахтарын сөп.
СҮҮМЭХ
Сүүмэх суораттан оҥоһуллар. Билигин сүүмэхтиир ыал аһыйах, умнуллан эрэр ас.
Сүүмэҕи оҥорор, дьиҥинэн олус судургу.
Аан бастаан, үрүҥ таҥаһынан мөһөөччүк тигиллэр. Суораты сүүмэхтииргэ диэн анаан-минээн бэлэмнэммэт. Баар бэлэм суораты мөһөөччүккэ кутан баран, сөрүүн сиргэ ыйаан кэбиһиллэр. Мөһөөччүк аллараа өттүнэн, суорат уута сүүрэн-таммалаан түһэр сиригэр, иһит уураллар.
Мөһөөччүгү ити курдук уута таммалаан бүтүөр диэри туруораллар. Уута сүүрэн бүппүт суорат хоп-хойуу, ити билигин мааҕаһыыннарга атыыланар Творожная масса диэн аһы майгынныыр, олус минньигэс уонна тотоойу буолар.
Сиэх иннинэ чөчөгөй, сүөгэй, эбэтэр ыаммыт үүт эбэр олус үчүгэй.
БЫЫРПАХ – АЙЫЫ УТАҔА
Билиҥҥи кэмҥэ Быырпаҕы көйгөтүтүү баар. Ол оннугар кымыһы өрө тутабыт. Кымыс, биллэн турар, быырпахтааҕар ордуга биллэр. Ол гынан баран, былыр даҕаны кымыһы дьон барыта иһэр утаҕа буолбатах этэ. Аҕыйах баай киһи иһэр буолуохтаах. Кымыс сүнньүнэн былыргыттан быйылгыга диэри Ыһыах утаҕа. Сэниэ соҕус уонна дьадаҥы дьон, ынах ыанар кэмин устата – сайыны-күһүнү быһа, быырпаҕы иһэллэрэ.
Кымыһы бэлэмнээһин биһиги усулуобуйабытыгар олус уустук. Ол да иһин кымыһы элбэтэр туһунан Үрдүкү салалта таһымынан ылыллыбыт уураахтар туолбатахтара, туолар да кыахтара суоҕа. Ол иһин билиҥҥэ диэри кымыһы Ыһыахтар кэмнэригэр эрэ иһэ түһэбит.
Быырпах улахан туһалаах утах. Атын киһи этигэр-хааныгар улахан туһалаах бэссэстибэлэри, минераллары, битэмииннэри сэргэ, Быырпахха бэрт кыра этиилэбэй испиир баар. Киһи организма бэйэтэ оҥорон таһаарар испиирэ бэссэстибэлэр атастаһыыларыгар сороҕор тиийбэт буолар, оччоҕо киһи ньиэрбэтэ күүрэр, сылааргыыр, оннук түбэлтэҕэ быырпах эмп курдук суолталанар. Быырпахха баар алкоголь олус кыра буолан оҕо иһэригэр куттала суох.
Таҥараианство “Араас сиэргэ-туомҥа, сайыҥҥы Улуу тунах ыһыаҕыттан уратыларга барыларыгар, быырпаҕы туттуллуохтаах, быырпах Айыы утаҕа,” - диэн ааҕар. Билигин быырпаҕы ыһа-ыһа алгысчыттарбыт “Уохтаах кымыһынан айах туттубут,” – дэһэллэрэ Айыылары албыннааһын, улахан аньыы буолар. (6—с Ойуу)
Кэлиҥҥи кэмҥэ дьон арыгыны иһэр хайа да өттүнэн киһиэхэ үтүөнү аҕалбатын өйдөөн, арыгыны бэйдиэ иһэртэн туттунар буолла. Ити хамсааһын салҕанан барыаҕа. Ол иһин арыгыта суох сыбаайбалар, үбүлүөйдэр, араас малааһыннар Айыы утаҕа - БЫЫРПАХ иһэр сиэрдээх-туомнаах ыытыллыахтаахтар.
Быырпаҕы хайа баҕарар ыал бэйэтэ оҥостон сылы быһа иһэр кыахтаах. Ол гынан баран, быырпаҕы көөнньөрөргө доруоһаны тутуннахха утахпыт быраагаҕа кубулуйарын өйдөнүллүөхтээх.
