Ас арааһа 3 көрүҥнээх диэбиппит. Ол курдук аспыт барыта Үрүҥ, Хара уонна Күөх астарга арахсар.
ХАРА АС
Хара аска дьиэ сүөһүтүн – ынах, сылгы, таба, сибиинньэ, бараан уонна булт – кус, куобах, тайах о.д. а. этин сэргэ балык уонна сымыыт киирсэллэр.
БУСПУТ ХАҺА, УБАҺА ЭТИТТЭН КИҺИ ИҺЭ
ТОҔО ҮӨҺҮРЭРИЙ?
Сыалаах аһы элбэхтик аһаабатах көлүөнэ дьоно үөскээтэ. Онон биһиги биир саамай күндү, төрүт аспытын - убаһа, сылгы этин сыаналаабат дьон баар буолан эрэр. Сылгы этэ, биллэн турар, ынах этэ буолбатах – миинэ суох, калорийнаһа кыра, уһуннук хаһааныллыбат. Ол гынан баран, куртахха түргэнник буһарын уонна сыата холестерина букатын кыратын, ууллаҕас (ненасыщенные жиры) буолан, төттөрүтүн холестерины суурайан таһаарар дьоҕурдааҕын иһин, сыалаах сылгы этин диетологтар сүрдээҕин сыаналыыллар. Сылгы сыата эмкэ, дермтологияҕа, косметикаҕа, уҥуох дьарҕа ыарыыларыгар, бэл түбүркүлүөһү эмтииргэ кытта туһалааҕын туһунан суруйаллар.
Сорох дьон тоҕо сыалаах сылгы этин сөбүлээбэтий? Сүрүн биричиинэтэ сыалаах сылгы этиттэн сорох киһи иһэ ыалдьар, эбэтэр үөһүрэр.
Сылгы этин сиэбиттэн тоҕо киһи иһэ үөһүрэрий?
Билигин убаһа этин (жеребятина) атыылыыллар, оттон саастах сылгы этэ (конина) атыыга дэҥҥэ тахсар.
Аныгы дьон убаһа этин буһаран сиир. Нэмин табан буһаран сиир аҕыйах. Аһара буспут убаһа этэ куураҕас, үчүгэй амтана суох буолар. Сыата түргэнник киһи сүрэҕэр киирэр. (1-кы ойуу)
Сылгы сыата бустаҕына кып кыра шарик буола дэлби бытарыйар (эмульгирование), онон сабардама хас да төгүл улаатар. Оннук сыаны сиэтэххэ сыа ыйааһыныгар буолбакка, сабардамыгар сөптөөх олус элбэх үөс тахсар. Үөс сүрүн үлэтэ – сыаны бытарытыы (эмульгирование) уонна куртах таһаарар солянай кислотатын мүлүрүтүү буолар. Олус элбэх үөс куртахха солянай кислота тахсарын, пепсин диэн белогу буһарар фермент үөскүүрүн тохтотор, ол түмүгэр ас белога куртахха буспакка, илдьирийбэккэ аһыы оһоҕоско ааһар. Аны аһылыгы кытары сиэммит бэлэм бытарыйбыт сыа үөскэ наадыйбат, онон наадата суох буолбут үөс сорҕото аһыы оһоҕоско тохтообокко үлдьү ааһар уонна оһоҕос бүрүөтүн сиир. Киһи иһэ аһыйан, кымаахтаан киирэн барар. Оһоҕос үөстэн көмүскэнэн убаҕас таһааран, ыраастанаары «суунар», ол убаабыт, сыптарыҥ буолбут саах суон оһоҕоско киирэн, таска тахсаары ыксатар.
Итини сэргэ куртахха буспатах белок ноор белогу буһарар ферменэ – протеазата тиийбэккэ ситэри буспакка ааһар. Онон ас буһуута барыта кэһиллэр.
Үөс сороҕор куртахха киирэр, ардыгар үргүлдьү куолайга тахсыан сөп. Ону кырках кыынньыыта диэн ааттыыллар. Үөс куруук куолайга тахсар буоллаҕына, куолай салыҥнаах бүрүөтүн сиэн бааһырдыан сөп.
Үөһэ, нооро ыалдьар дьоннорго үөстэрэ ноордоругар киирэр куттала баар.
Онон, ас буһарар уорганнара дьиэктээх дьоҥҥо буспут сыалаах сылгы этэ үөстэрин, ноордорун ыарытыннарар кыахтаах. Доруобай да дьоннор истэрэ маастыйар түбэлтэтэ эмиэ тахсар.
Үөһэ эппиккэ олоҕуран өссө биири сүбэлиэххэ сөп - саха дьоно эриллибит эттэн оҥоһуллубут бүлүүдэлэри – кэтилиэти, фрикадельканы, тефтели о.д.а. бата сиэ суохтаахтар.
УБАҺА ЭТИН, ХАҺАНЫ ТОҤНУУ СИЭТЭХХЭ ИС ҮӨҺҮРБЭТ
Оччоҕо ити дьоннор, доруобуйаларын харыстанан, сылгы этиттэн аккаастаналларыгар тиийэллэр дуо?
Биллэрин курдук, убаһа этэ саамай ыраас эт. Специалистар суруйалларынан убаһа этигэр киһиэхэ кутталлаах лиистик үөскээбэт. Ону сэргэ дөйө тоҥмут эккэ лиистик эмиэ өлөр. Ол иһин убаһа этин, хаһатын сиикэйдии сиир сөп. Сиикэй сыа, хаһа, буспут сыа курдук илдьирийбэтэх (эмульгирование), сабардама үллүбэтэх буолан, куртахха киирдэҕинэ, элбэҕэ да, тутаҕа да суох нуорма үөс тахсар, онон аһыыр уорган үлэтэ кэһиллибэт.
Сиикэйдии сииргэ анаан, убаһа этин ветеринарнай хонтуруол кэнниттэн эрэ атыылыыр анал маҕаһыыннартан, рынактан, эбэтэр үчүгэйдик билэр дьонтон эрэ атыылаһарга сүбэлэнэр. Эти кырбастыах, кыһыах иннинэ, ыраас, кирэ суох буоллун диэн, тас өттүн халыҥ соҕус гына элийэн ылан, буһаран сииргэ анаан, туспа ууруллар.
Улахан сылгы этин сиикэйдии сииргэ сүбэлэммэт. Буһарыллыбыт саастаах сылгы этин сыта-сымара, амтана дьиҥнээх саха киһитэ дуоһуйар, астынар төрүт аһа.
Хайа баҕарар сылгы этэ ордук туһалаах, сииргэ амтаннаах, астык буоларын туһугар, стейк курдук, сүүрүҥэйдии буһаран сиир ордук.
“ХАҺА КЫҺЫЫТА” КҮРЭХ НААДА
Саха сылгытын этэ, дойдутуйбут даҕаны боруода сылгы этинээҕэр, бары өттүнэн быдан ордук. Онон сиикэйдии сииргэ анаан, олохтоох саха боруода сылгытын элбэтэр сорук туруохтаах.
Билигин «Строганина» диэн тоҥ балыгы кыһар күрэх сүрдээх кэрэхсэбиллээхтик ыытыллар. Убаһа этин сиикэйдии сиири пропагандалыыр туһугар, сылын ахсын сир-сир аайы “Хаһа кыһыыта” диэн күрэх ыытар киһи, тоҥ балыгы кыһар күрэхтэн итэҕэһэ суох дьон болҕомтотун тардыа этэ.
ХААРТЫСКАҔА ТҮҺЭРЭН, КИИНЭҔЭ УСТАН «БУЛТУУР” ДЬАРЫК ОЛОХ СИЭРЭ БУОЛУОХТААХ
Таҥараианство сибиинньэ, бараан, көтөр, булт этин сиири бопсубат.
Аныгы киһиэхэ көтөрдөөһүн, тыа булда тыын суолтата сүтэн эрэринэн сибээстээн, бултааһыны аҕыйатан, эр дьон бултуур таҕылларын таһаарар сыалтан, хаартыскаҕа, киинэҕэ түһэрэн «бултуур» дьарык олох сиэрэ буолуохтаах, онно аналлаах элбэх күрэх, араас тэрээһин ыытыллыахтаах.
ХААН
Саха киһитэ сылгы, ынах хаанын таптаан сиир. Хааны икки көрөрүҥнээн бэлэмнииллэр.
- Хара хаан. Сүүрдэн ылыллыбыт хааҥҥа үүт, туус-тума эбэн баран очоҕоско, быычаска кутан буһараллар. Буспут хааны быстахха кып-кыһыл, үүтэ кыра буоллаҕына биллэр-биллибэт быдьыгынастаах буолар. Хара хаан өһөҕө (эритроцит, фибрин) уонна субайа (сыворотка) баар буолан элбэх минераллардаах, белоктаах онон ордук иҥэмтиэлээх, доруобуйаҕа олус туһалаах. Онон бэйэ сииригэр хара хаан ордук.
- Субайдаммыт эбэтэр үрүҥ хаан. Хааны иһиккэ өр туруоран, бөлүөхпүт өһөҕө сөҥмүтүн кэннэ үрдүн ылан үүт эбэн, тууһаан-тумалаан баран очоҕоско кутан буһараллар. Маннык хаан быстахха үрдэ ньалҕаархай, кытархай дьүһүннээх буолар. Итинник ханы бырааһынньык остуолугар туруорарга табыгастаах.
СЫМЫЫТ
Хара аска сымыыт эмиэ киирсэр. Бу ааспыт сылларга сымыыкка элбэх холестерин баар диэн, сымыыты сиэбэт кэриэтэ буола сылдьыбыттара. Ол гынан баран кэлиҥҥи чинчийиилэр көрдөрөллөрүнэн сымыыт уоһаҕын холестерина, биллэн турар, наһаалаабатахха, киһи доруобуйатыгар куттала суох эбит.
Манна дьон биири болҕойуох тустаах.Сымыыт үрүҥэ барыта белок. Ити белок олус үчүгэйдик буһар, киһи этигэр-сиинигэр туһалаах бары аминокислота барыта баар. Оттон уоһаҕар чуппууска улаатан тахзсарыгар наадалаах туох баар сыа, белок, битэмиин, минераллар барылара бааллар. Онон сымыыт ханнык да аска тэҥэ суох туһалаах ас буолар. Күҥҥэ 2 сымыыты сиир туһалаах. Истэрэ, ордук үөстэрэ ыалдьар дьон сымыыты туттуна сиэхтээхтэр.
Хара ас туһунан өссө эбии суруйуохпут
