Узбекистан бэйэтэ оҥорон таһаарар сүрүн сырьетунан – холуопак буолар. Сыллааҕы судаарыстыбаҕа туттарар былааннара – 4 000 000 туонна.
Холуопагы балаҕан ыйын 15 чыыһылатыттан саҕалаан сэтинньи ый бүтүөр диэри хомуйаллар. Биир киһи күннээҕи хомуйар нуормата – 100 киилэ. Биһиги устудьуоннуу сылдьан нуормабытын кыайан хомуйбакка үгүстүк штабка ыҥырыллан дьүүллэнэр этибит. Билигин төһө да “ностальжи” курдук күндүтүк санаатарбыт, оччолорго дьүүллэнэр куһаҕана сүрдээх буолааччы. Билигин да бардахпытына аҕыйах күн холуопак хомуйан “эдэр сааспыт үтүө кэмнэрин” санаан ааһабыт.
Бу Джизак уобалаһын хайа үрдүгэр баар кишлаҕар ыалдьыттыы сылдьабыт. Ынах уонна бараан сааҕын хотон ойоҕоһугар сыһыаран күн уотугар хатаран баран, кыһыҥҥы өттүгэр оттук оннугар туһаналлар (Узбекистан үгүс кишлактар билиҥҥэ диэри гааһа суохтар). Кыһыҥҥы тымныыга (муҥутаан 15-20 кыраадыс тымныйар) дьиэлэргэ буржуйка оһохтору туруораллар, онно балбааҕы киллэрэн уматан дьиэлэрин сылытыналлар).
Хайа үрдүгэр олорор кишлакка ыалдьыттыы бардаххына интэриниэт сибээһэ суох. Үрдүк сиргэ миэстэтин таба тайаннахпытына Сахабыт сирин кытта сибээстэһэр, бассаабы көрөр кыахтанабыт
Былыргы Самарканд – бу улуу буойун Амир Темур (Тамерлан) көмүллэн сытар куората. Кини манна Гур Эмир мавзолейга нефрит билиитэ анныгар хараллан сытар. Темур 1405 сыллаахха 68 сааһыгар өлбүтэ. Тус бэйэм хас бардаҕым аайы бу мавзолейы быһа ааспаппын, хайаан да сылдьабын, саҥаттан саҥаны истэбин, билэбин. Иһирдьэ киирэн, илиим иминэн имэрийэн ааһабын, оччотооҕу кэм хартыыната харахпар ойууланан, көстөн ааһарга дылы буолар.
Самарканд урукку үйэлэргэ тутуллубут мавзолейдар куораттара. Аатырар Регистаны истибэтэх, билбэтэх киһи суох буолуохтаах. Киэһээҥҥи Регистан уота-күөһэ кустук сэттэ араас өҥүнэн оонньуура өйгө-санааҕа умнуллубаттык иҥэн хаалар.
Узбекистан дьаабылыкатынан аатырар сирэ – Джизак уобалаһын Бахмал оройуона. Бу хайалаах, кумах куйаар дойду. Аара суол кытыытыгар “баһаалыста, ылыҥ, сиэҥ даа” диэн ымсыырдыбыттыы, дьаабылыка, айва үүнэн турар мастарын сөҕө көрөбүт. Оччону көрөн баран, бырастыы гыныахпыт дуо, тулуйбакка түһэммит айваны суумка муҥунан хомуйабыт. Аккурган кишлагар кэлбиппит, хас ыал тэлгэһэтин аайы дьаабылыкалаах мастар астарын уйбакка намылыһан ахан тураахтыыллар. Биһиги ону көрөн “һуу-һаа” бөҕө буолабыт.
Ыалдьыттыы кэлбит ыалбыт хаһаайына кэпсииринэн, кини саадыгар 120 устуука маннык дьаабылыка маһа үүнэр эбит. Олорпуттара 40-тан тахса сыл буолбут. Биир мастан 500 киилэҕэ тиийэ дьаабылыканы хомуйаллар, ол аата, уопсайа 20-тэн тахса туоннаны ылаллар. Биир лабааҕа 10-тан тахса дьаабылыка үүнэн сириэдийэн тахсар эбит. Балаҕан ыйын 20 күнүттэн дьаабылыка хомуура саҕаланар. Хас биирдии маска анал кирилиэһинэн ыттан тахсан, фартуктаах сылдьан хомуйаллар. Биир эмэ дьаабылыка сиргэ түстэ да “табаарынай көрүҥүн” сүтэрэр, бүтэһик суордунан сыаналанар. Ол иһин сиргэ таммалаппакка, тута фартук иһигэр хомуйаллар.
Хомуйбут дьаабылыкаларын, кууһунан атыылаһааччылар 1 киилэтин 2 солкуобайга (215 сум) атыылаһаллар. Онтуларын атын сиргэ илдьэн киилэтин 25-тии солкуобайга (2000 сум) атыылыыллар. Дьэ бу барыс! Бу кишлакка үлэ суоҕун тэҥэ. Олохтоохтор дьаабылыкаларын эрэ айахтарын ииттэллэр эбит эрээри, балай эмэ “кыахтаахтык” ииттэр курдук көһүннүлэр.
Сэбиэскэй Сойуус саҕаттан Бухара уобалаһа каракуль саҕынньаҕынан аан дойдуга аатырыан аатырар. Урут саҕынньаҕы тигэн таһаарар собуот, фабрика баар буола сылдьыбыт. Онтон Сойуус ыһыллыаҕыттан, ханна да буоларын курдук, собуот, фабрика барыта эстэн, билигин биирдиилээн эргиэмсиктэр биисинэстэригэр кубулуйбут. Бухараҕа түһэ сылдьыбыт ыалбыт хаһаайката Феруза Усманова кэпсииринэн, Бухара куоратын үрдүнэн саҕынньах тигиитинэн, атыылааһынынан дьарыктанар 10-ча чааһынай урбаанньыт баар. Үксүлэрин кэриэтэ ааҕа билэллэр эбит. Интэриэһиргээбиппитин көрөн, чугастык билэр табаарыстарыгар илдьэ сырыттылар.
Улахан баҕайы тэлгэһэ иһигэр хас да дьиэ баар, онно сыахтанан үлэлии олороллор эбит. Анал килийиэннэри көрсөр саалаҕа киирээппитин буклет аҕалан биэрдилэр. Сөбүлээбит саҕынньаххын талан этиэҥ эрэ кэрэх. Тута аҕалан көрдөрөн иһэллэр. Сыаналара, биһиэнигэр холоотоххо олох удамыр. Киһи хайдах да атыыласпакка эрэ тахсыбат дойдута эбит. Сөбүлээбит фасонуҥ, талбыт өҥүҥ. Аны сакааһынан нэдиэлэ иһинэн тигэн биэрэллэр. Атыылаһар саҕынньаҕыҥ уһун буоллаҕына биир суукка иһинэн босхо кыччатан биэрэллэр. Босхо кэриэтэ сыаналаах саҕынньаҕы көрөн туран матыахпыт дуо, биһиги эмиэ биирдиитэ 550 дуоллар сыаналаах капюшоннаах уһун саҕынньаҕы атыылаһан астынныбыт. Маннык саҕынньах Сахабыт сиригэр икки төгүл ыарахан сыаналаах буолар.
Бу омуктар оҕону төрөөтүн биир сааһын туолуор диэри маннык эриэккэс оҥоһуулаах биһиккэ сытыараллар. Ииктэрэ-саахтара барар анал хайаҕастаах, онон хата таҥаһы марайдаабаттар эбит. Биһиккэ бастаан сытыарарга анаан-минээн сиэр-туом тутуһаллар, ыалдьыттары ыҥыран аһаталлар-сиэтэллэр, саҥа кэлбит киһини уруйдууллар-айхаллыыллар. Мин даҕаны онтон хаалсыбатым “саҥа төрөөбүт оҕоҕо баай-талым, харчылаах олоҕу” алҕаан тураммын 100 тыһыынча сум харчыны (1000 солк.) биһигин тула уурдум. Бу, биллэн турар, кинилэргэ элбэх харчы.
Ыалдьытымсахтарынан ураты омуктар. Билбэт да киһилэрин үөрэ-көтө көрсөр үтүө майгылаахтар. Остуол (дастархан) бастыҥ миэстэтигэр олордоллор. Кинилэргэ “ыалдьыт хаһан барарын ыйыталаһыма, хаһан кэлэрин ыйыталас” диэн суруллубатах сокуоннаахтар. Хайа баҕарар ыалга киирэн күндү ыалдьыт буолан ааһаҕын. Ыраахтан, буолаары буолан атын омук сириттэн, сылдьар ыалдьыт былдьаһык.
2012 сыллаахха көмүс чыычаахтарым Андижан уобалаһын Асака куоратыгар виноград 4 араас суорда үүнэр саадыгар сылдьан сөхпүттэрэ-махтайбыттара. Бу билэр ыалбыт саадтара. Манна хомуллубут виноград үксэ кэриэтэ Арассыыйаҕа атыыга барар эбит.
Кэлин бу омуктар олохторун-дьаһахтарын, сиэрдэрин-туомнарын, ыал буолар урууларын, оҕолорун хайдах сыбаатыылларын, уол оҕо эр киһи буолар сиэрин-туомун (обрезание) о.д.а. интэриэһиргиир түгэҥҥитигэр билиһиннэриэхпин сөп.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
Сэҥээриилэр