Баҕар, сорохтор “дьэ, бу дьон кыһын оройо тоҕо эмиэ дьэдьэнинэн сүрэхтэттилэр?” диэн муодаргыы саныаххыт. Ол гынан баран нуучча норуотугар биир бэргэн этии баар: “Сыарҕаҕын сайын бэлэмнээ, оттон тэлиэгэҕин – кыһын”. Ол эбэтэр, үтүө дьон эһиилги үлэни-хамнаһы быйыл былаанныыллар. Өскөтүн ким эрэ дьэдьэни үүннэрэр соруктаах буоллаҕына, эрдэттэн былааннанара хайаан да наада.
“Клубника” буолбатах – дьэдьэн
Бука, ыстатыйа хаартыскаларын көрөн баран „клубника туһунан суруллубут“ дии санаабыккыт буолуо... Дьиҥинэн, бөдөҥ дьэдьэнниҥи астаах үүнээйи эрэ барыта клубника буолбатах. Клубника олус элбэх көрүүнү-истиини эрэйэр, хаппырыыс үүнээйи. Онон оҕуруоччуттарга олус күүскэ тарҕамматах көрүҥ. Оччоҕо, дьэ, бу туох үүнээйи хаартыскаларын көрөбүтүй? Саамай сөп – дьэдьэн.
Бу дьэдьэммит билимҥэ биллэр аата – “бөдөҥ астаах саад дьэдьэнэ” (крупноплодная садовая земляника). Салгыы чопчу бу үүнээйини үүннэрэн дохуоту ылыы туһунан сэһэргиибит.
Бөдөҥ дьэдьэн устуоруйатыттан
Бөдөҥ дьэдьэн – гибрид, ол аата булкаас үүнээйи. Учуонайдар Хотугу уонна Соҕуруу Эмиэрикэ, Европа уонна Азия дьэдьэннэрин хас эмэ төгүллээн бэйэ-бэйэлэрин кытта иссиһиннэрэн таһаарбыттар. Ол түмүгэр, бүгүҥҥү саад дьэдьэнэ – олус түргэнник ситэр-хотор, өлгөм аһы биэрэр үүнээйи – айыллан тахсыбыт. Үчүгэйдик табыллан үүннэҕинэ, бастакы эрэ сылыгар 1 гектартан 5-6 туонна дьэдьэни хомуйуохха сөп. Онтон кэлэр сылларга букатын да 20 туоннаҕа тиийэ астанар. Онон оҕуруоччукка олус табыгастаах уонна барыстаах.
Саха сиригэр ким дьарыктанарый?
Саха сиригэр дьэдьэнинэн дьарыктанар дьон бааллар эбит. Ол эрээри, үксүлэрэ биирдиилээн хаһаайкалар эбэтэр энтузиастар. Судургутук эттэххэ, “бэйэ эрэ айаҕар” кыраны үүннэрээччилэр.
Ол гынан баран Нам улууһун Хамаҕатта бөһүөлэгэр Сергей Кривошапкин диэн бааһынай бу дьэдьэни 4-с сылын утумнаахтык бааһынаҕа үүннэриинэн дьарыктанар. Соҕурууттан хас эмэ араас суорду аҕалан Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар тургутан көрбүт. Ол түмүгэр 6-7 көрүҥэ маннааҕы айылҕаны тулуйар, өлгөм аһы биэрэр эбит диэн түмүккэ кэлбит. Онон бүгүн билии-көрүү сомсо Хамаҕаттаҕа ыалдьыттыыбыт.
“Хотугу кытыл”
Сергей идэтинэн биолог үөрэхтээх. Сааһын тухары үүнээйинэн дьарыктанар. Дойдутугар Хамаҕаттаҕа 3 га иэннээх “Хотугу кытыл” диэн үүнээйини көрөр-истэр тиэргэннээх. Манна араас талахтары, сэппэрээктэри уонна отонноох үүнээйилэри олордор. Холобур, моонньоҕон, дөлүһүөн, долохоно, сугун, жимолость, дьаабылыка, груша, ыт тиҥилэҕин, о.д.а. уга, талаҕа элбэх. Ону сэргэ эмтээх үүнээйилэр эмиэ бааллар. Ол гынан баран сүрүн киэн туттуута – дьэдьэннээх бааһыната.
Биһиги бүгүҥҥү ыстатыйаттан өйдүөхтээх сыалбыт-сорукпут диэн тугуй? Бастатан туран, уопуттаах бааһынай холобуругар олоҕуран дьэдьэни үүннэрии туһунан сүрүн өйдөбүллэри ылыахтаахпыт уонна дьиэ кэргэн бүддьүөтүгэр эбии дохуот киллэрэр суолу-ииһи тобулуохтаахпыт.
Дьэ онон, салгыы Сергейдиин кэпсэтэбит.
“Дьэдьэни үүннэрии -- барыстаах”
– Сергей, дьэдьэни үүннэрии төһө барыстааҕый?
– Дьэдьэн – барыстаах. Тоҕо диэтэххэ, түргэнник ситэр үүнээйи. Өскөтүн дьаабылыканы үүннэрдэххэ, төрдүс сылыттан эрэ ас биэрэн барар. Ону да аһа Саха сиригэр быстар аҕыйах буолар. Үчүгэйдик ситтэҕинэ-хоттоҕуна, муҥутаан, 20 киилэни хомуйуохха сөп. Оттон дьэдьэн аҥаардас бастакы сылыгар ороскуотун сабарын таһынан, эбиитин додо курдук дохуоту киллэрэр. Ол иһин тыа дьоно мин холобурбун үтүктүөн, дьэдьэни үүннэриэн уонна дьиэ кэргэн бүддьүөтүгэр эбии дохуоттаныан баҕарабын.
– Төрдүс сылгын дьэдьэн үүннэрэҕин. Бука, Саха сиригэр көрүҥэ барыта табыллан үүммэтэ буолуо. Ордук табыгастаах суортар ханныктарый?
– Түөрт сыл анараа өттүгэр бастаан саҕалыырбар, ону барытын быһаарар сыалы-соругу туруоруммутум. Ол иһин Италияттан, Голландияттан, Польшаттан уонна Арассыыйа эбэ соҕурууҥҥу эрэгийиэннэриттэн барыта 16 дьэдьэн араас көрүҥүн аҕалан олордон көрдүм. Биллэн туран, онтуларым бары биһиги тыйыс усулуобуйабытын тулуйбатылар.
Билиҥҥитэ „Италия, Голландия уонна Арассыыйа сорох суортара ордук тулуйумтуолар уонна элбэх отонноохтор эбит“ диэн түмүк оҥостон олоробун. Ремонтантнайа суох (сылга биирдэ эрэ сибэккилиир, астанар): “АНТЕА”, “ВИМА ЗАНТА”, “ХОНЕЙ”, “ДЕЛИ” уонна “ГАЛЯ ЧИВ” – диэн көрүҥнэр ордук үчүгэйдэр. Оттон ремонтантнайдартан (сайын устата хаста да астанар): “АЛЬБИОН”, “САН-АНДРЕАС”, “КАПРИ” уонна “МУРАНА” – өлгөм аһы куталлар, кыһын аһаҕас халлаан анныгар кыстыыллар. Саас, күн көрдөҕүнэ, хаарын ыраастаатахха, тута тыллыбытынан бараллар уонна сайын, от ыйын бүтүүтэ, ас куталлар.
Бу ааттаталаабыт дьэдьэннэрим олус бөдөҥ уонна минньигэс отонноохтор. Холобур, дьэдьэннэрэ 40 г тиийэ ыйааһыннаах, оҕо сутуругун саҕа буолуохтарын сөп.
– Эн хайдах үүннэрэҕин? Сиэмэнэн дуу, арассааданан дуу?
– Саамай табыгастаах – арассааданан үүннэрии. Сиэмэнэн олордуу олус көрүүлээх, итиэннэ үүнэрин саҕана ото-маһа олус оккураҥ, хачаайы буолар. Ону сэргэ, сүгүн ас куппат. Мин билэрбинэн, саас аайы куоракка уонна киин сирдэргэ арассаада атыылааччылар тахсан тэрилтэлэри кэрийэллэр. Ити – сиэмэнэн үүннэриллибит арассааданы атыылыыллар. Итинник үүнээйини киэргэл эрэ быһыытынан ылыахха сөп. Тоҕо диэтэххэ, ити уктар астамматтар.
Оттон мин олунньу ый бүтүүтүгэр соҕуруу Голландияттан уонна Италияттан кэлэр арассаадаҕа сайаапка түһэрэбин. Онно анал арассааданан дьарыктанар хаһаайыстыбалар бааллар. Күһүөрү кинилэр арассаадаларын анаан-минээн хомуйан рефрижератордарга уган азотунан тоҥорон, “утутан” кэбиһэллэр. Маннык ньыманан “утуйбут” үүнээйи эһиилги олордуутугар диэри туох да буолбакка сытар. Аны бэлэм арассаада үчүгэйэ диэн ыарыыга бэриммэт, буорга олордоҕуна тута үүммүтүнэн, тыллыбытынан барар.
Миэхэ манна арассаадаларым ыам ыйын бүтүүтэ кэлэллэр. Оттон от ыйыттан астаммытынан бараллар.
– Дьэдьэн көрүүтэ-истиитэ хайдаҕый? Олус уустук буолбатах дуо?
– Адьас уустуга суох. Дьэдьэн -- сииги сөбүлүүр үүнээйи. Онон буора өрүү сииктээх буолуон наада. „Ону хайдах бэрэбиэркэлиибит“ диэ? Чочумча буола-буола кирээдэ кытыытын сытыы күрдьэҕинэн хайа анньан арыйан көрөбүт. Онно силиһин устата бүтүүннүү алларааҥҥа диэри сииктээх буолуохтаах. Баҕар, олус элбэх ууга наадыйар эбит дии саныаххыт. Ол эрээри, киһи эрэ барыта дьэдьэни хастыы да га иэннээх бааһынаҕа үүннэрбэт. Онон аҕыйаҕы үүннэрдэххэ -- аҕыйах уу, элбэҕи үүннэрдэххэ элбэх уу кутуллар. Биир бэйэм син балай эмэ киэҥ оҕуруокка хас да сылы быһа илиибинэн уу кута сылдьыбытым. Быйыл, дьэ, таммахтыыр систиэмэ ылынан абыранным. Онтум бэйэтэ кыра кыралаан ууну таммалата сытар. Аны буоругар эмиэ хаппырыыс буолбатах. Хайдах баҕарар оҕуруот буоругар үчүгэйдик үүнэр.
– Бу дьарыкка сүрүн кистэлэҥ туохханый?
– Улахан кистэлэҥ суох. Арай арассааданы буорга көһөрөн олордорго киһи элбэх алҕаһы таһаарар. Маннык көһөрүү кэмигэр үүнээйи уһун силиһэ учуоттаммат. Үүннэрээччилэр үгүстэрэ тарбахтарынан буору тэһитэ анньан баран, онно арассааданы баллаччы анньан кэбиһэллэр. Оннукка силис токуччу баран хаалар. Киһи ол тарбаҕынан төһө дириҥ үүтү оҥоруоҕай? Онон силис аһара уһун буоллаҕына – сарбыйаҕын уонна көбүс-көнөтүк буорга киирэрин ситиһиэхтээххин. Оччоҕуна үүнээйи ыалдьыбат, түргэнник чөлүгэр түһэр, ситэн-хотон барар. Дьиҥэр, ханнык баҕарар атын үүнээйи эмиэ оннук олордуллуохтаах.
– Дьэ, дьэдьэн үүннэрдибит. Астанна. Ону ханна уонна хайдах атыылыыбын?
– Мин урут Нам ырыынагар киирэн турар этим. Дьиҥинэн, онно да өр буолбаппын. Дьон олус түргэнник кэлэн барытын атыылаһан бараллара. Билигин ырыынакка бара да соруммаппын. Намнар номнуо билэллэр уонна бэйэлэрэ кэлэн тиэргэммиттэн атыылаһан бараллар. Холобур, отонунан атыылыыр буоллахха, сыаната Намҥа 100 г – 100 солк., ол аата 1 киилэтэ – 1000 солк. Оттон куоракка Бааһынай ырыынагар 1 киилэтин 1500 солк. батарабын. Билигин асчыттар ас-үөл киэргэтиитигэр дьэдьэнэ суох сатаммат буоллулар, онон атыыга хамаҕатык барар. Аны манан дьарыктанар дьон Саха сиригэр аҕыйах. Улуустарга оннук дьон суохтарын да кэриэтэ. Онон дьэдьэни үүннэрии тыа сиригэр сайдар кэскиллээх. Өссө дьэдьэнтэн тугу баҕар оҥоруохха сөп. Барыанньата киһи тылынан кыайан хоһуйбатын курдук минньигэс буолар.
– Эн санааҕар, хайата барыстааҕый? Үүннэрэн баран атыылыыр дуу, арассааданан батарар дуу?
– Тус бэйэм үүннэрэбин да, арассаадатын да атыылыыбын. Ол эрээри, мин саныахпар, арассааданы атыылаан түргэнник дохуоттаныахха сөп. Арассаада категориянан арахсар. Онон сыаната 30-300 солк. тиийэ халбаҥныыр. Холобур, ремонтантнайа суох “А” категориялааҕы тутумунан ылар буоллахха, устууката – 50 солк. атыылыахха сөп. Оттон ыстакааҥҥа олордуллубутун – 200 солк. Ремонтантнай сыаната эмиэ атын. Тутумунан ылааччыга устууката – 100 солк., биирдиилээн – 150 солк., ыстакааҥҥа – 250 солк. буолуон сөп.
Судургу суот оҥордоххо маннык. Биһиги соҕурууттан олунньу ыйга арассаада сакаастыыбыт. Бэйэбит сиэмэнэн үүннэрэн эрэйдэммэппит. Онтубут анал дьааһыкка кэлэр. Хас биирдии дьааһык 500 (+--10) устуука арассаадалаах буолар. Онто биирдиитэ – 50 солк. Ол аата биир дьааһыгы ылаары 25 тыһ. солк. ороскуотурабыт. Арассаадабыт ыам ыйыгар кэлбитин кэннэ, киилэ аҥаардаах дьоҥкуо, куйаха ыстакааннарга (одноразовай ыстакаан) олордобут. Биир нэдиэлэ үүнэ, тылла түстэ да, атыылаабытынан барабыт. Биирдиитин, ортотунан, 200 солк. диэри атыылыахха сөп. Оччоҕо укпут харчыбыт 4 төгүл элбээн кэлэр, ол аата 100 тыһыынчаны оҥоруохха сөп.
– Өскөтүн эһиил манан дьарыктаныахпын баҕардахпына, кимиэхэ тиийэбин, хайдах сакаас оҥоробун?
– Онно-манна сүүрэр наадата суох. Эһиилги арассаадалары баҕалаахтар бары кыттыһан аҕалтарыахпытын сөп. Оччоҕо Саха сиригэр кэлэр баартыйа да улаатыа этэ, сөмөлүөтүнэн кэлэр сыаната да, элбэх киһиэхэ үллэриллэн, чэпчиэ этэ. Билиҥҥитэ тарбахха баттанар аҕыйах киһи маннык аҕалтарар. Биир үксүн бэйэм эрэ дьарыктанабын. Онон кыттыгастар көһүннэхтэринэ, үөрүөм этэ. Оттон төлөпүөнүм “Байдам” сурунаал эрэдээксийэтигэр баар. Эрийэн кэллэхтэринэ, сүбэлииргэ-амалыырга бэлэммин.
Түмүк оннугар
Доҕоттоор, мин саныахпар, Сергей Кривошапкин олус интэриэһинэй уонна көдьүүстээх суолу-ииһи ыйда. Ким үүннэриэн баҕалаах үүннэрэн, отонун атыылаан эбии харчы киллэриниэн сөп. Оттон “бэйэ айаҕар” кыраны үүннэриэн баҕалаахтарга, арассаада атыылаан, эмиэ эбии дохуоттаныахха сөп. Онон дьаныардаах дьоҥҥо – эргиччи барыс.
Аны „дьон барыта дьэдьэнинэн эргинэн барыа, отоммут уонна сакаастаан ылбыт арассаадабыт атыыга барыа суоҕа“ диэн куттанарга төрүөт суох. Тоҕо диэтэххэ, Саха сиригэр бу ырыынак букатын тыытыллыбакка да кэриэтэ турар. Дьон үксэ саарбахтыыр, кэтэмэҕэйдиир, сүрэҕэлдьиир. Ким да тута „дьэдьэни үүннэриэм“ диэн 25 тыһ. солк. утары ууна охсубата чахчы. Онон киһи барыта син биир дьарыктаммат үлэтэ. Ити билигин ырыынакка атыылыыр дьэдьэннэрэ барыта кэриэтэ соҕурууттан аҕалыы, биһиэнэ буолбатах. Онон бэйэ бородууксуйатын батарарга -- аартык аһаҕас.
Онон ким дьарыктаныан уонна кыттыһыан баҕалааҕы олунньу ыйга диэри бааһынайы кытта билсэргитигэр сүбэлиибин.
Бээ эрэ, оттон бэйэм эмиэ дьарыктанан көрөрүм дуу?
Илья ОКОНЕШНИКОВ.
P.S.: Сергей Георгиевич “Крупноплодная садовая земляника в Якутии” диэн кинигэлээх. Дьэдьэнинэн дьарыктаныан баҕалаахтар ол кинигэттэн элбэҕи билиэххитин сөп. Кинигэ Дьокуускай кинигэтин маҕаһыыннарыгар уонна “Горпечать” ХЭТ киоскаларыгар атыыланар.
Сэҥээриилэр