Балаҕан ыйыгар буолуохтаах Ил Түмэн дьокутааттарын талар быыбар күрэҕэ омуннаах олугар үктэнэн эрэр. Уора-көстө, ардыгар аһаҕастык баһааҕырдыы, үөхсүү, араас “быыбар иннинээҕи ньымалары” туттуу... Онтубут сороҕо “сахалыы-махалыы толкуйунан”, сороҕо ханнык эрэ “быыбар технологияларынан” оҥоһуллар ааттаах.
Төрдө-төбөтө уонна “төрөөн тахсыахтаах” түмүгэ биир — быыбардааччылары, ол эбэтэр биһигини өйбүтүн сүүйүү, бэйэ диэки тардыы. Сыал-сорук оннук буоллаҕына, этэргэ дылы, ону хайдах уонна ханнык суолунан ситиһиэххэ сөбүгэр болҕомто ууруллубат — “цель оправдывает средства”. Бу арҕааҥҥы дойдулартан киирбит дэмэкирээтийэ сүрүн “баллыра”. Дойду аайы бу түгэни олохтоох усулуобуйаҕа араастаан сөп түбэһиннэрэллэр.
Демократия – хоруупсуйа төрдө
Ол эрэн, доҕоттор, дьокутаат, ол эбэтэр судаарыстыбаннай диэйэтэл аатын ылыы дьон өйүн-санаатын “сүүлүктээһинтэн” саҕаланара хайдах эрэ табыгаһа суох дьыала буолбатах дуо?
Улуу Конфуций туох диэтэ этэй? “Ыраахтааҕыга хайдах сулууспалыахха сөбүй? Албыннаама уонна киниэхэ уоскуйар түгэни биэримэ”. Түҥ былыргы этиини билиҥҥи кэмҥэ сыһыары туттахха, маннык тахсар: “Судаарыстыбаҕа, ол эбэтэр, дьону-сэргэни көмүскүүр собус-соҕотох аналлаах тэрээһиҥҥэ хайдах сулууспалыахха сөбүй? Албыннаама, сымыйалаама, уорума уонна сайдыы туһугар кимиэхэ да уоскуйар түгэни биэримэ”.
Ол эбэтэр, дьокутаакка хандьыдаат ханнык да мүнүүтэҕэ “хандьыдаакка дьокутаат” буолуо суохтаах. Ол эбэтэр, түөн да саҕаны сымыйалыыра сатаммат! Кини дьиҥнээх, ол эбэтэр дьон туһугар үлэлиир дьокутаат буоларга санаммыт буоллаҕына, үлэтин сымыйаттан саҕалыа суохтаах. Хайа, үрүҥ күнү өрө көрбөккө үлэлиир күннэр-дьыллар саҕаланыахтара турдаҕа — быыбардааччылар интэриэстэрин, туруорсууларын ханнык баҕарар таһымҥа көмүскүүргэ, олору туһааннаах сокуоннарынан, нуорма аактарынан мэктиэлииргэ, бүддьүөт үбүн-харчытын, норуот баайын дьаһайар чунуобунньуктары хонтуруоллуурга, сайдыыга туһуламмыт саҥаттан саҥа тэрээһини, үлэни-хамнаһы көҕүлүүргэ, дьон көҕүн өйүүргэ.
Оттон быыбар хампаанньатын кими эрэ баһааҕырдан, дьону кыраҕа да албыннаан саҕалаабыт киһи дьоҥҥо маннык дииригэр тэҥнээх: эһиэхэ бу да сөп! Киһи айылҕатын быһыытынан тугу барытын бэйэтинэн охсор идэлээх. Бэйэтэ ымсыы буоллаҕына, быыбардааччыларын эмиэ оннук саныыр. Холобур, кинилэргэ баҕас туох эрэ “матырыйаалынайы” эрэннэрдэххэ, ханна барыахтарай, куоластыахтара диэн буолар. Ардыгар хандьыдаат бэйэтин кыра ычатыгар мэҥэһиннэрэн, куолаһы ол-бу бэлэх-туһах, бэл, сампааныскайтан саҕалаан арыый кытаанах “утаҕынан” куолас хомуйара баар. Бу төһө көдьүүстээх суол буоларын билбит суох. Тоҕо диэтэххэ, бытыылканы эгэ-дьэгэ ылбыт дууһа куоластыыр кэбиинэ иһигэр киирэн кимиэхэ куоластаабытын хантан билиэххиний? Бүлүтүөннээх уурунаны эйиэхэ хастарбаттар буоллаҕа.
Онтон ордуга суох быһыынан “административнай ресурса” диэн ааттанар ырычааҕы туһана сатааһын буолар. “Былааска оннук билсиилээхпин, оннук өйөбүллээхпин, онон эһиги кыһалҕаларгытын быһаардахпына, мин эрэ быһаарар кыахтаахпын” диэн. Бу эмиэ дьону сэнээһин буолар. Холобур, олоххо-дьаһахха ким эрэ билсии-көрсүү, “түүлээх ытыс” көмөтүнэн үөһэ тахсарын, тугу эрэ ситиһэрин ким да сөбүлээбэт. Оттон оннук ньыманан дьокутаат буолар киһини тоҕо өйүүбүтүй биһиги?
“Административнай ресурсаҕа” өйөнөр киһи сымыйалыыр-сымыйалаабат икки ардынан сылдьар. Тоҕо диэтэххэ, бүгүҥҥү күҥҥэ “тойон” диэн кимий? Бүгүн баар, сарсын суох. Бүгүн сылдьар, сарсын хаайыыга олорор. Бүгүн баһылыыр-көһүлүүр, сарсын – “биэнсийэлээх оҕонньор”. Онон “улахан өйөбүллээхпин” диэн айаҕаламмытыҥ сарсыныгар былааска өлөр өстөөҕүҥ тахсан кэлиэн сөп — хантан билиэххиний?
Онон “арҕааҥҥы дэмэкирээтийэ” биһиэхэ барсыбат. Ол дойдуга ылсыы-бэрсии, бэйэ дьонун өрө тардыы суох үһү дуо? Баар бөҕө эрээри, судаарыстыбаннай былаастан ким да өйөбүл көрдөөбөт. Чунуобунньуктар диэн быстах дьон буоллаҕа. Ол дойдуга үйэ-саас тухары бигэтик олорор, оннуларыттан сүүһүнэн сылларга халбаҥнаабат атын элиитэ баар — үп-харчы уонна да атын хапытаал хаһаайыннара, төрүкү уонна кэнники аристократия. Барытын кинилэр дьаһайаллар. Оттон ол-бу араас бэлитиичэскэй баартыйалар, судаарыстыбаннай сулууспалаахтар — Меркель буоллун, Макрон буоллун, Мэй буоллун, Трамп буоллун — кинилэр таһаарар, туруорар, наада буоллаҕына, устар марионеткалара.
Ол хаһаайыннар тиһэх сыаллара-соруктара — национальнай судаарыстыбалары суох оҥоруу. Барытын кинилэр дьаһайыахтаахтар. Онон бэйэлэрин “арҕааҥҥы дойдуларын” судаарыстыбаларыгар тутулуга суох салалталары суох оҥорбуттара быданнаата. Ону кытта кинилэргэ сателлит-самалык буола сатыыр дойдуларга. Ханна барытыгар “хапытаал” курдары сылдьарын курдук.
“Миигинниин биэс хааһах диэбиккэ дылы”, арҕааҥҥы дэмэкирээтийэни үтүгүннэҕэ буолан, биһиги эмиэ быыбарбытын кинилэр курдук оҥоро сатыыбыт. Ону баара, баартыйалары, биирдиилээн бэлиитиктэри таһаарар күүстэр биһиэхэ суохтарынан туһанан, бу дьыаланан судаарыстыбаннай аппараат бэйэтэ дьарыктанар. Баартыйалары тэрийэр, биирдиилээн бэлиитиктэри таһаарар, дьоҥҥо-сэргэҕэ “бу киһини таларгыт үчүгэй буолуо этэ” диэн ыйан биэрэр.
Ол кэнниттэн хаһан хоруупсуйа сүтүө дии саныыргытый? Саараама-дыраастый, сүтүө суоҕа. Эбии сытайан, сытыйан-ымыйан иһиэ диэн баар.
“Күөрэгэйдэр” уонна “бөтүүктэр”
Конфуций кырдьаҕас өссө маннык диир эбит: “Судаарыстыбаҕа сөп буолар ас-үөл, сэрии сэбэ баар буолуохтаах, ону кытта норуот баһылыгар итэҕэйиэхтээх. Сэрии сэбиттэн аккаастаныахха сөп. Аһылыктан аккаастаныахха сөп. Былыр-былыргыттан ким да өлөр өлүүттэн куота илик. Оттон норуот итэҕэлэ суох буоллаҕына, судаарыстыба тулуһар кыаҕа суох...”
Күн бүгүн биһиги судаарыстыбаҕа талан ылбыт дьокутааттарбытынан дьайар кыахтаахпыт. Ол эбэтэр, кинилэр биһиги, чахчы да, эрэнэр-итэҕэйэр дьоммут буолуохтаахтар. Ол суох буоллаҕына, улуу Конфуций сэрэппитинэн, судаарыстыбаҕа улахан куттал үөскүүр.
“Уоскуйар түгэни биэримэ” диэбит Конфуций. Ол эбэтэр, кэлбит-барбыт, тула өттүлэрэ оргуйан олорор үлэһит дьоннорун талыахтаахпыт.
Биллэн турар, дьокутаакка хандьыдааттарынан араас өттүнэн ааттаах-суоллаах дьон тураллар. Ону баара, үлэ да араастаах буолар. Аатырыы эмиэ.
Уопсайынан, аатырыыны икки суолга араарыахха сөп.
Бастатан туран, “күөрэгэйдэр”. Бары таптыыбыт — күөрэгэй ыраахтан, күөх халлаан кырсыттан дьиэрэйэр ырыатын. Киһи хараҕар көстүбэккэ, хараҕы саатырдар халлааҥҥа дайа сылдьан чуораан тойугун ыһар. Оттон илэ олоххо эмиэ оннук эбээт. Бэйэҕит санаан көрүҥ, сыанаҕа тахсан ыллыыр ырыаһыты көрөргө-истэргэ үчүгэй баҕайы эрээри, кини үлэтэ хайдах курдук ыараханын үгүс киһи барбах эрэ өйдөбүллээх. Син эмиэ ол кэриэтэ, дьон-сэргэ “күөрэгэйдэр” үлэлэрин таһыттан эрэ көрөр-истэр. Биллэн турар, ханнык баҕарар “күөрэгэй” биллэр-көстөр буолуор, атыннык эттэххэ, аатырыар диэри олус элбэхтик үлэлиэн наада. Оттон туора киһи көрүүтүгэр киниэхэ барыта ырыа тылын курдук үөрэ-дьүөрэ тахсар, сатанар, саҥаттан саҥа кирбии ситиһиллэр.
Иккиһинэн, “бөтүүктэр”. Кинилэр кими эрэ кытта охсуһан, тугу эрэ утары туруулаһан эрэ аатыраллар. Бэйэҕит билэҕит, ханнык баҕарар бөтүүк быһа хахааран баарын биллэрдэҕинэ сатанар. Биллэн турар, “бөтүүктэр” эмиэ туһалаах дьон. Дьиҥэ баара, мэлдьи буолбатах, кэмиттэн кэмигэр эрэ. Кинилэри өрө туттахпытына, бастыын бэриннэхпитинэ ыпсыыта биллибэт ыксаллаах быһыыга-майгыга, быыстала суох бырачыаска, тохтоло суох охсуһууга тиийиэхпитин сөп. Атыҥҥа анала суохтар.
Чунуобунньук буоллун, баартыйаттан бэлиитик, биирдиилээн хандьытаат-дьокутаат буоллун, бары бу икки бөлөххө киирсэллэр – “күөрэгэйдэр” уонна “бөтүүктэр”.
“Палата лордов” биһиэхэ суох
Ханнык баҕарар дьокутаакка хандьыдаат сүрүн куоһура — патриотизм. Саха омук, Саха сирин туһугар “утуйар уутун умнубут” киһи буоллаҕына эрэ сатанар.
Оттон судаарыстыбанньык диэн кимий? Сорох патриот-хандьыдаат “судаарыстыбаны утары охсуһан” аат оҥоһуннаҕа эбээт. Судаарыстыба Саха сирин айылҕатын алдьата, алмааһын апчарыйа, саха тылын самнара, биэнсийэ сааһын үрдэтэ, балыыһалары, оскуолалары саба сатыырын утаран. Саха омук баччааҥҥа диэри тыыннаах кэлбитигэр киниэхэ улуу махтал диэххэ айылаах. Оттон күн бүгүн “судаарыстыбанньык” диэн тыл үөхсүүгэ кубулуйан эрэргэ дылы. Оччотугар ити “ыыс ааты” былаас баартыйатын эрэ бэрэстэбиитэллэрэ ылыналларыгар тиийэллэр.
“Сүүлүктэр уонна уоруйахтар баартыйалара” диэн буолар эрээри, суруналыыстар кинилэр кэккэлэриттэн биирдиилээн хандьыдааты хайҕаан киирэн бардахтарына, ол айылаах иэдээннээх дьон ортотугар хайдах маннык сырдык киһи кыбыллан хаалбытай диэххэ айылаах. Харчы барахсан хайҕабылы хамсатар.
Харчыта суох хандьыдааттар харчылаахтары хайдах кыайыахтарын сөбүй? Харчы да баар, “административнай ресурса” даҕаны баһаам киһитин? Биир эрэ суол баар — дзю-до тустууга курдук утарылаһааччытын кыаҕын бэйэтин утары туһаныы. Бэйэтин күүһүттэн бэйэтэ охторун курдук.
Оччотугар “судаарыстыбанньык” мөлтөх миэстэтэ ханна сытарый? Биллэн турар, киниэхэ үөһэттэн бэриллэр халы-мааргы дьаһалларга. Оннук дьаһаллар бааллар дуо? Суох да буоллахтарына, ону оҥорон таһаарыахха сөп. Холобур, оскуолаҕа тылы үөрэтии туһунан сокуон тахсыбытын субу хандьыдаат бэйэтинэн айан-тутан таһаарбытын курдук көрдөрүөххэ. Биэнсийэ сааһын үрдэтииттэн үөрэн “көтүөн кыната эрэ суох сылдьар” диэххэ. Тото бэрт, аччык киһини өйдөөбөт, үйэтигэр биирдэ “аччыктатар” наадатын бэлиэтиэххэ. Дьиҥэ баара, кини онуоха туох буруйдаах буолуо да буоллар...
“Күөрэгэйдэр” үчүгэйдэр дуу, “бөтүүктэр” ордуктар дуу? Бары үчүгэйдэр, бары наадалаахтар. Ол эрэн туох барыта кэмнээх-кээмэйдээх. Балаһыанньаттан көрөн оччо-бачча “бөтүүк”, оччо-бачча “күөрэгэй” наада буолуон сөп. Биири бигэтик этиэххэ наада: парламент — кэлэктиибинэн үлэлиир тэрилтэ. Дьиҥэ баара, биир санаалаах дьон түмсүүтэ буолара былаастарга да, нэһилиэнньэҕэ да үчүгэй буоллаҕа. Ол эрэн барыга бары “ээх” хоту сылдьара эмиэ сатаммат. Оттон тус туһунан бөлөхтөргө хайдан хаалара эмиэ табыгаһа суох. Оччотугар үгэс курдук “кворум алдьатыыта” диэн “үлэ” күөрэс гынааччы — парламент ханнык эрэ улахан суолталаах боппуруоһу ыйы ыйдаан, сылы сыллаан кыайан ылымматын курдук. Ол хайдыһыы барыта быыбардааччылар интэриэстэригэр эбитэ буоллар, баҕар, син этэ. Ону баара, уопут көрдөрбүтүнэн, маннык быһыыга-майгыга куолаһы харчыга уонна да атын “үтүө быһыыга” торгуйдаһыы саҕаланар адьынаттаах. Хоруупсуйа, этэргэ дылы, хороҥнос буолар.
Онон бэйэҕит толкуйдааҥ — Ил Түмэҥҥэ төһө “былаас дьоно”, төһө оппозиция баар буолуохтааҕын. Барыта кэмнээх-кээмэйдээх буолуохтаах. Дьэ, ону кыайан сүрүннүүр кыахтаахпыт дуо? Саарбах... Арҕааҥҥы дойдуларга курдук кэмнээн-кээмэйдээн, ыйан-кэрдэн биэрэр “палата лордов” манна суох.
Суолласта, сулласта – СУР.
