Өтөрүнэн буолбатах быыбар буолан ааста. Быыбар хайдах ааста, тугу көрдөрдө, туох түмүктэри оҥоруохха сөбүй?
Быыбардааччы 49% -на “силлиир”
Балаҕан ыйын 11 күнүнээҕи иһитиннэриинэн, Саха сирин быыбардааччытын уопсай ахсааныттан (ол эбэтэр, 631.302 киһиттэн) охсор аҥаарын чуут-чаат ааһара эрэ – 50,71% куоластааһыҥҥа кыттыбыт. Ол аата, 300 тыһыынчаттан тахса киһи. Арассыыйа үрдүнэн ылар буоллахха, ону “куһаҕана суох көрдөрүү” диэтилэр. Ол эрээри кэлбэтэх 49 % – аҥаарын кэриэтэ! – өрөспүүбүлүкэ олоҕор-дьаһаҕар ээл-дээл сыһыаннааҕын, буола турар уларыйыыларга наадыйбатын, этэргэ дылы, онно ыраахтан “силлиирин” көрдөрдө. Сорохторго (холобур, сорох улуустарга уонна куорат уокуруктарыгар бүддьүөт үлэһиттэригэр, устудьуоннарга) аһара сиэрэ суох дьайыы оҥоһуллубут буоллаҕына, бу кэлбэтэх 49 % нэһилиэнньэҕэ быыбары тэрийээччилэр кыайан дьайбатахтарын көрдөрөр. Итини туспа үөрэтэр уонна ырытар, онтон анал былаан ылынан хайаан да туоратар үлэни ыытар наада.
Өрөспүүбүлүкэ баһылыгын иһин ити 300 тыһыынчаттан 70 %-тан элбэх киһи куоластаабыт. Ол эбэтэр, 200 тыһыынча кэриҥэ киһи. Барыта 631.302 тыһыынча киһиттэн ити үс гыммыт бииригэр эрэ тэҥнээх, олус аҕыйах диэххэ сөп.
Манна даҕатан эттэххэ, 2440 быыбардааччылаах Өлөөн улууһа саамай үрдүк кыттыыны көрдөрбүт (90,24%), онтон Амма (80,04%), үһүс Анаабыр буолбуттар (79,06%). Тыа улуустара уопсайынан, үчүгэйдик быыбарга кыттыбыттар. Саамай намыһах кыттыы – бырамыысыланнай оройуоннарга көстөр.
“Бу баар – эһиэхэ!”
“Бу – ааспыт быыбар сүрүн “бэлэҕэ” диэн Элла Памфилова ЦИК пресс-кэмпириэнсийэтигэр Дьокуускай мээрин быыбарын түмүгүн эттэ. “Ньыгыл” баартыйа киһитэ, админ-ресурс өйүүр хандьыдаата буолбакка, биллибэт “Партия возрождения России” туруорбут хандьыдаата, эбиитин дьахтар кыайбыта сөҕүмэр буолла. Киин куоракка мээри талыыга быыбардааччы 46,70 %-на кытынна.
Политолог уонна суруналыыс Виталий Обедин маны “утарсыы кыайыыта” диир:
“Мээр быыбарын кэмигэр хандьыдааттары устан кинилэргэ дьайыы, араас элбэх кэһии, кири-хоҕу көрдүү сатааһын, дьону тутуу-хаайыы – барыта оҥоһуллубута. Ол эрээри ити, төттөрүтүн, быыбардааччыга утарар санааны үөскэтэн, кини былаас соҥнуур хандьыдаатын утаран, Сардаана Авксентьеваҕа куолаһын биэрдэ”.
Санатар буоллахха, Авксентьеваҕа 40,46 % быыбардааччы куоластаата. А.Саввинов – 30,96 % ылан кыайтарда.
Бырамыысыланнай оройуон: туспа дойду?
Быыбарга саамай намыһах кыттыыны элбэх быыбардааччылаах бырамыысыланнай оройуоннар көрдөрдүлэр. Холобур, Мииринэй оройуонун 51.330 быыбардааччытыттан 37,13%-на быыбарга кэлбит (19 тыһ.). Нерюнгри оройуонун 55.823 быыбардааччытыттан 34,91% – 19.487 киһи, Ленскэй оройуон 26.685 быыбардааччытыттан 35,03% – 9.347 киһи, Алдан оройуонун 29.471 быыбардааччытыттан 40,24% – 11.859 киһи. Дьэ уонна бэйэҕит сыаналааҥ.
Гаврил Местников Ленскэй-Мухтуйа быыбардыыр уокуругуттан кэллэ. ОНФ аатыттан быыбар хаамыытын көрө-истэ уонна Ил Түмэҥҥэ хандьыдаат Александр Иванову өйүү бара сылдьыбыт. Кини бу курдук санаатын үллэстэр:
– Бу Ленскэй таһынааҕы тыа сирин, Витими, Пеледуйу уонна Мииринэйгэ Верхнэй диэн бөһүөлэги хабар уокурук. Витими уонна Пеледуйу ыллахха – онно өрүскэ үлэлээбит дьон олорор бөһүөлэктэрэ. Үксэ кэлии нууччалар. Өрөспүүбүлүкэ былаастарыгар улаханнык өһүргэнэллэр. “Штыров саҕана кэлэ сылдьар, биһиэхэ ханнык эмэ да буоллар, кыһаллар буоллаҕына, кэнники уон сылга өрөспүүбүлүкэ былааһын өттүттэн улахан болҕомто, өйөбүл суох”, – дииллэр. Аны, “оройуоҥҥа араас улахан хампаанньалар үлэлииллэр эрээри, кинилэртэн улахан көмөнү көрбөппүт” дииллэр. Технологическай суол туһуттан хампаанньалар олохтоохтору ыкпыттарын-түүрбүттэрин кэпсииллэр. “Өрөспүүбүлүкэ былаастарын өттүттэн ити хампаанньалары кытта биһиги ыктарыылаах боппуруостарбытын быһаарсыыга ситэ-хото үлэ барбат”, – диэн хомойоллор.
Олохторо сүрдээх ыарахан, гаас диэн баччааҥҥа диэри суох. Оһохторун маһынан отто олороллор. Аны, үөһээ ньиэп хостууллар уонна онтуларын өрөспүүбүлүкэ сыанатыттан 1-1,5 төгүл ыарахаҥҥа атыылыыллар диэн абараллар. Онон оттукка олус ороскуоттаналлар эбит. Ити барыта былааска эрэммэт буолууга төрүөт буолар. Балыыһалара 60-с сыллардааҕы тутуу, эдэрчи үлэлиир-хамныыр дьон баран иһэр эбит.
Өрөспүүбүлүкэ баһылыгар хандьыдаат Айсен Николаевы “билбэппит” дииллэр, арай эдэрин сөбүлүүллэр, эдэр киһи, баҕар, тугу эмэ гыныа диэн. Үрдүкү былаастан Штырову эрэ өйдүүллэр. “Биһиги өрөспүүбүлүкэ былааһын итэҕэйбэппит” диэн аһаҕастык этэллэр. Балаһыанньаны РФ бэрэсидьиэнэ эрэ уларытар, быыһыыр кыахтаах дииллэр. “Ол кэриэтэ биһиги Иркутскай уобаласка сылдьыбыппыт буоллар ордук буолуох эбит”, – дииллэрэ истиэххэ ыарахан. Биллэн турар, быыбарга кыттыы мөлтөх. Нэһилиэк баһылыгын быыбара буолан эрэ таҕыстылар Витимҥэ.
Ленскэй тыалара – манна олохтоох дьон олорор, олох эстэн хаалбыттар. Дьон-сэргэ уопсай настарыанньата мөлтөх. Ол да буоллар, быыбарга кыттыылара өрөспүүбүлүкэ атын нэһилиэктэригэр курдук, син сэргэх. Тыа дьоно Ленскэй оройуон былырыын талыллыбыт баһылыга Абильмановы “тугу эрэ гыныа, аахсыа” диэн итэҕэйэ саныыллар.
Онон, Ленскэй улахан бырамыысыланнай оройуон эрээри, биһиги өрөспүүбүлүкэбит былааһын суолтата онно кыра дуу диэн көрдүм. Итиннэ баар улахан таһымҥа быһаарыллар боппуруостары саҥа талыллыбыт Аҕа баһылык уонна кини хамаандата күүстээх болҕомто ылыан наада эбит.
Төһө да СӨ КБХ (ЦИК) салайааччыта Алексей Ефимов “бу мэлдьи баар көстүү, атын эрэгийиэннэрдээҕэр биһиэхэ бэтэрээнэн” диэн уоскуттар, элбэх толкуйга аҕалар буолбатах дуо? Эбэтэр бырамыысыланнай оройуоннарбыт өрөспүүбүлүкэни, салалтаны билиммэт “туспа дойду” буолан эрэллэр дуу?
Хотторууну – кыайыыга
Быыбары “чиэһинэй күөн күрэстэһии барда” диэтилэр. Ол эрээри, хомойуох иһин, кирдээх технологиялары туһаныы, араас сылтаҕынан буулаан, суутунан регистрацияттан уста сатааһын (итинэн ордук сиэрдээхтэр үлүһүйдүлэр), сымыйа сураҕы-садьыгы тарҕатыы – бу барыта баара, ону мэлдьэһэр табыллыбат.
Дьокуускай мээрин быыбарыттан хандьыдаат Владимир Федоровы туоратыы киһи күлүөн курдук сылтаҕынан буолбутун дьон өссө итэҕэйбэтэҕэ. “Турбут баартыйатын аҕытаассыйалаабатах, бырапагаандалаабатах” диэн этии оҕо оонньообутугар майгынныыра да буоллар, суутунан устубуттара! Онон, уста сатаатахха, тугу баҕарар толкуйдуохха, туһаныахха сөп эбит. Владимир Федоров биир саамай кыахтаах хандьыдаат этэ. Кинини туоратан, бука, ханнык эрэ сэрэйиллэр “хараҥа күүстэр” күөс өрүнүөхпүт диэн ыраламмыт буоллахтарына, ол сатаммата – Сардаана Авксентьевалыын кыахтаах коалиция тэрийэн, быыбардааччыларын сүтэрбэккэ түмэн, кыайыылаах тахсан кэллилэр. Хотторууну өрөгөйгө кубулуттулар. Тута дьиэ таһынааҕы “аналитиктар” “Саха сирин урукку улахан туоратыллыбыт бэлиитиктэрэ (Егор Борисовтан саҕалаан Заболевка тиийэ) Сардаананы тула түмүстүлэр, кыайыыга аҕаллылар” эҥин диэн сабаҕалаатылар. Быыбардааччылар куоластарын ыланнар, кыайдахтара. Кыахтаах салайааччы, лиичинэс уонна табан ыытыллыбыт пиар-хампаанньа, үп-харчы – бу быыбар үтүө түмүгэ.
Тутулуга суох хандьыдаат ааспата
Тутулуга суох бэйэлэрэ турбут хандьыдааттарга күчүмэҕэй буолла. Быыбарга киллэрбэккэ мэһэйдэһии регистрацияланыыттан саҕаланна. 600 илии баттааһыны аҕалбытын да кэннэ, сыыһа-алҕас бөҕөтүн булан, ылымыахтарын сөп. Регистрацияламмытын да кэннэ, араас технология ньыматынан, саахымат “гамбитыныы” суоттаммыт хардыыларынан муннукка ыгыахтарын сөп. Ил Түмэн дьокутаатыгар хандьыдаакка туруоруммут Уйбаан Шамаев оннукка түбэстэ. Биир өттүттэн – «сиэрдээхтэр» суутунан сойуолаһаннар сордоотулар. Иккис өттүттэн – “ньыгыллар” биир мандааттаах уокурукка кини күрэстэһээччитинэн үөрэх миниистирин I солбуйааччыта Феодосия Габышеваны туруордулар. Ытыктабыллаах Феодосия Васильевна итини кытта “Ньыгыл” баартыйа уокуруктааҕы испииһэгэр 1 №-ринэн турар этэ. Быыбар түмүгүнэн, хайатыгар да кыайан таҕыста. Ол кини тус бэйэтин ситиһиитэ диир ыарахан. Туох баар админресурса киниэхэ үлэлээтэ, сүүрдэ-көттө. Оскуола оскуоланан, улуус дьаһалтатыттан тутулуктаах тэрилтэ – тэрилтэнэн.
Уйбаан Шамаев кыайтарда. Ил Түмэҥҥэ өрөспүүбүлүкэ, норуот интэриэһин туруорсар биир чаҕылхай дьокутааты сүтэрдибит. Ил Түмэҥҥэ оннук дьокутааттар уон тарбах иһинэн бааллара дуу, суоҕа дуу, саарбах. Үөһээ Бүлүү баһылыга Владимир Поскачин “эн уопсастыбанньыккын уонна дириэктэргин, онон дьокутааттыырыҥ наадата суох” диэбитин да иһин, Шамаев дьокутаат буолан Үөһээ Бүлүү эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ бүттүүн интэриэһин туруулаһара. Бу ааһан эрэр ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ да оннук дьокутаат тарбахха баттанар буолуохтаах.
Феодосия Васильевна, арыый ырааҕы ырыҥалыыра буоллар, испииһэгинэн да ааһыан сөп этэ. Тоҕо ала-чуо итинник суоттаан, киирсиһиннэрбиттэрин, ама, өйдөөбөт үһү дуо?! Оттон кини тыҥааһыннаах боппуруостарга Шамаев курдук норуотун кытта бииргэ силлиэни-буурҕаны ортотунан сылдьыа, сытыы боппуруостары туруоруо, ирдэһиэ диэн эрэнэ саныахха сөп дуо? Уопсастыбаннай лиидэр Иван Шамаев Ил Түмэҥҥэ киирбитэ парламены сэргэхсиппитэ, дьокутааттар уопсастыбаннаһы кытта бииргэ үлэлииллэригэр олук уурбута, суолталаах сокуоннар олоххо киирэллэригэр төһүү буолбута, кутталлаах быһаарыылары ылбаттарыгар кыах биэрбитэ.
Егор Жирков “Аартык” саайка суруйбут: “...Быыбар иһин-таһын анаарыы тугу этэрий? Уокурук таһымынан, ол эбэтэр “Үөһээ Бүлүүгэ итиэннэ Горнайга улуус былааһын дьайыыта баһыйда. Быыбарга талыы туохтан тутулуктааҕын көрдөххө, сүрүн үтүрүйээччинэн былаас баартыйата буолла. Кини соруйан да, сорунан даҕаны биир мандааттаах уокурукка Габышеваны утары туруоран былаас трибунатыгар Самаайабы чугаһаппат соругун ситистэ. Мин син биир Самаайабы, үтүмэн үгүс саха курдук, норуотун туһугар туруулаһар, өрөспүүбүлүкэҕэ олус наадалаах киһи диэн санаабар хаалабын, Ил Түмэҥҥэ суох буоларын сөбүлээбэппин”.
Саҥа дьон кэллэ
Ол да буоллар, Ил Түмэҥҥэ саҥа көлүөнэ дьокутааттар киирбиттэрэ эрэх-турах санааны үөскэтэр. Мария Христофорова – “Гражданскай платформа” баартыйаттан, Павел Ксенофонтов, Андрей Николаев “Биир ньыгыл Арассыыйаттан”.
Уопсастыбаннас аатыттан мэлдьи сытыы ыйытыылары туруорар уонна туруорсар биллиилээх уопсастыбанньык Сулустаана Мыраан Ил Түмэҥҥэ киирбитэ – үөрүүлээх сонун. Манна даҕатан эттэххэ, тутулуга суох дэнэр уопсастыбанньыктар бары да “Сиэрдээх Арассыыйа” баартыйа аатыттан кииристилэр. Тоҕо диэтэххэ, атыннык кыттар суол кинилэргэ хаалбата. Быыбарга үптээх-харчылаах, баайдаах-дуоллаах, сибээстээх эрэ дьон, баартыйалар кыттар усулуобуйалара бүрүүкээтэ. Ол курдук, Ил Түмэҥҥэ киирбит дьон баһыйар үгүс өттө – урбаантан, бизнес-эйгэттэн, хостуур хампаанньалартан. Биир хостуур хампаанньаттан, бэл, түөрт киһи дьокутаат буолла. Учуутал, быраас, учуонай, атын эйгэ үлэһиттэрэ ол оннугар суохтарын кэриэтэ. Балаҕан ыйын 20 күнүгэр уурайар Ил Түмэн бүтэһигин пленарнай мунньахтыыр. Ол кэннэ дьэ саҥа парламент үлэтин саҕалаан барыахтаах. Ил Түмэнтэн күүтэрбит элбэх.
Нина ГЕРАСИМОВА.
