“Кыым” хаһыат 2020 сыл бэс ыйын 11-с күнүнээҕи 22-с нүөмэригэр СӨ бочуоттаах олохтооҕо К.Е. Иванов “Үчүгэйи мөкүттэн араарар кэм кэллэ” диэн тыа сирин сайыннарыыга туһуламмыт сонун этиилэрдээх ыстатыйата тахсыбыта. К.Е. Иванову убаастыыр салайааччыбыт. Саха сиригэр киэҥник биллэр, улахан уопуттаах киһибит этиитин билиҥҥи салалта үөрэтэн хайаан да туһаныахтаах дии саныыбыт.
Эрэй тиллэр сыанатын туһугар
К.Е. Иванов: Саха сиригэр 2006 сылга диэри т/х-гар бүддьүөт 10%-на бэриллэр эбит буоллаҕына, билигин 5-6% эрэ тиийэр. Ити сыыппараны 13% гынар киһи, тыа сирэ дьиҥнээхтик сайдыы суолугар туруох этэ”, – диэн суруйбут. Биһиги бу саамай сөптөөх этии диэн сыаналыыбыт. Т/х сайдыытыгар бүддьүөт 13%-на кээмэйдээх үп бэриллэрэ буоллар, тыа сиригэр сүөһү иитиитигэр хайдахтаах курдук сайдыы барыа этэй? Бүддьүөт 13%-на диэн бу 25-26 млрд солкуобай буолуо этэ. Бу олоххо киирэрэ буоллар, үбүлээһин боппуруоһа олохтоохтук быһаарыллан, Саха сирин олохтоохторо экология өттүнэн ыраас, иҥэмтиэлээх бэйэ бородууксуйатын аһаан доруобуйалара дэлэ тупсуо этэ дуо? Тыа сирэ тыыннаах хаалан, өссө өрө охсон дьиҥнээхтик сайдыы суолугар үктэнэрэ чахчы. Оччоҕо тыа ыала үптээх-харчылаах, дохуоттаах буолан, олоҕун таһыма лаппа үрдүөхтээх.
Саха сиригэр билигин туттулла сылдьар соҕотуопка сыаната быстар намыһаҕыттан эдэр ыччат куоракка куотан, т/х баара-суоҕа 10-ча тыһ. киһи эрэ дьарыктанар. Бу өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэтин 1% эрэ ылар. Бачча аҕыйах киһи хайдах да бүтүн өрөспүүбүлүкэни аһынан-үөлүнэн хааччыйар кыаҕа суох. Биһиэхэ эти-үүтү оҥоруу ночооттоох буолан, сүөһү иитэр ыал аҕыйыы турар, кыанар, эдэр өттө куоппутун кэннэ тыа дэриэбинэтин ким сайыннарыай? Ол иһин тыа сирэ эстии суолугар киирэн иһэр. Бүддьүөттэн т/х үбүлээһин 13% тэҥнэһэрэ буоллар, үлэһит киһи эрэйэ тиллэр соҕотуопкатын сыаната олохтонон, (1 киилэ үүт тутуллар сыанатын 100 солкуобай, онтон 1 киилэ эт сыанатын 2 төгүл улаатыннаран) куораттан тыаҕа төттөрү көһүү төһө эрэ далааһыннаахтык барар этэ!
Тыаҕа сир тиийбэтинэн, сири хат түҥэтиини – сир реформатын төннөн кэлэр дьон күүскэ туруорсуо этилэр. Дьэ, оччоҕуна т/х нэһилиэнньэ 3-4%-на дьарыктанан, т/х бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга саҥа технологиялары, бастыҥ уопуту олоххо киллэрэн, экология өттүнэн ыраас, үрдүк хаачыстыбалаах олохтоох аһы-үөлү оҥорон, дьон-сэргэ доруобуйата тупсуохтааҕа, олоҕо көнүөхтээҕэ.
Билигин туттуллар харчы төлүүр исхиэмэ үчүгэйин көрдөрбөтө, сымыйа кибитээнсийэ суруйан, хата, харчы сиири бэркэ хааччыйар. Онон харчы үүт туттарааччыга кэлэр билиҥҥи исхиэмэтэ булгуччу уларыйыахтаах.
“Приписканы” тохтотуохха
“Тыа хаһаайыстыбатыгар көрүллэр үп барыта оҥорон таһаарааччыга быһа кэлиэхтээх, кини дьиҥнээхтик оҥорбут бородууксуйатын иһин”, – диэн тыа дьоно элбэхтик да туруорустулар. Эбии кибитээнсийэ сурулларын таһынан 2019 сыл түмүгүнэн 93.1 мөл. солкуобай үүт харчыта үүт туттарааччыларга төлөммөккө хаалбыт. Бу биричиинэтэ тугуй?
Үүт туттарыытын учуота-хонтуруола улуустарга бэриллибитэ сыыһатын олох көрдөрдө. Бу дьыала содула элбиэх курдук. Ааранан тыа сиригэр убаастанар, бас-көс туттар, көнө, чиэһинэй аҕай диэбит салайааччы дьоммутун, нэһилиэк баһылыктарын, ону ааһан ТХМ эппиэттээх үлэһиттэрин эмиэ кыбыстыылаах балаһыанньаҕа киллэрдэ. Ол курдук, эбии кибитээнсийэ суруллуутун нэһилиэк баһылыктара да, ТХМ эппиэттээх үлэһиттэрэ да, билэ-билэ билбэтэҕэ буолан олороллор. Нэһилиэк баһылыктара т/х дьаһайсар, хонтуруоллуур боломуочуйалаахтара буоллар, итинник олоруо суох этилэр, ытыра-ытыра тардыһыахтара хааллаҕа. “Кыымҥа”, атын да хаһыаттарга бу бөрүкүтэ суох дьыала туһунан ордук элбэхтик И.Пономарев 2016 сылтан абаран-сатаран туран, дакаастаан суруйан кэллэ, билигин да суруйар.
Кини элбэх ыстатыйатыгар т/х сайыннарарга туһаайбыт үгүс сыаналаах этиилэрин үрдүкү салалта, ТХМ үөрэтэн туһаныахтара диэн эрэнэбит. И.Пономарев: “Дьиктиргиэх иһин, ынах аҕыйыырын, ынах кытарааһына элбиирин, сайын элбэх ынаҕы ыабакка мэччирэҥҥэ үүрэн кэбиһэллэрин үрдүнэн, үүтү туттарыы кээмэйэ элбээн иһэр” эбэтэр “2018 сыл түмүгүнэн 70128 ынахтан 165,7 тыһ.т үүт ыанан, биирдии ынахтан 2344(!) киилэни ыатыбыт диэн бырабыыталыстыба отчуотугар суруллубут”. Ону ааһан: “Түмүгэр маннык отчуоту сүөһү туһунан кыра даҕаны өйдөбүлэ суох киһи, салайааччы отчуоттуон сөп диибин. Эбэтэр... ону бэйэҕит сыаналааҥһ диэн уо.д.а. суруйуулара тоҕо болҕомтоҕо ылыллыбаттарын сөҕөҕүн эрэ.
Кэлэр сылтан үлэҕэ киириэхтээх т/х үбүлээһиҥҥэ туһаныллыахтаах саҥа бырайыакка чааһынайдарга биир ынахха – 35.0 тыһ. солкуобай, 1 лиитир үүккэ 10 солкуобай төлөнүө диэн буолар. Биирдэ санаатахха, туох буолбут киһи биир лиитирэ үүтүн 10 солкуобайга туттара туруой? Ону ааһан, өссө өрө баран: “1 туонна үүтүн 10-нуу солкуобайга туттардаҕына биирдэ, 35 тыһ. солкуобайын бэриллиэхтээх” диэн этиини үөһээ салалтаҕа күүскэ туруорсан саҥа сокуоҥҥа киллэртэрэр дьүккүөрдээх “үтүө санаалаахтар” бааллар эбит. Өрөспүүбүлүкэҕэ туттарыллар үүт улахан аҥаарын туттарар чааһынайдарга итинник сыһыан үүт туттарыыта аҕыйыырыгар тиэрдиэҕэ диибит.
1 л үүт сыаната тоҕо 50 солк. эрэ буолуохтааҕый? Бу – отой кыра. ТХМ өссө икки сыллааҕыта 1 л үүт оҥоһуллар ороскуота 59,20 солкуобай диэн биллэрбитэ, саатар, онно тиийбэт. Сорох хаһаайыстыбалар уонна биирдиилээн экэнэмиис учуонайдар 1 лиитирэ үүт оҥоһуллар ороскуота 114-130 солкуобай буолар диэбиттэрэ хас да сыл буолла. 59.20 солкуобай диэн соруйан кыччатан оҥорбуттара олох чуолкай. Ону биһиги И.Пономарев ыстатыйаларыттан сорох сыыппараны туһанан дакаастыыбыт.
Холобур, 2018 сыл отчуотуттан көстөрүнэн, 70128 ынахтан 165,7 тыһ. т үүт баалабайынан ыаммыт. Биир ынахтан 2344 (!) киилэни ыатыбыт диэн ТХМ бырабыыталыстыба отчуотугар сылдьыһан дакылааттаабыттар. Бу – сэбиэскэй да кэмҥэ ситиһиллибэтэх сөҕүмэр көрдөрүү. Сэбиэскэй кэмҥэ муҥутаан 1550 кг үүтү биир ынахтан ыан сылдьыбыттара. Аны туран, 70128 ынахтан 78,6%-на эрэ эбэтэр 55120 ынах төрөөн ыаммыт. Дьэ, оччоҕуна төрөөбүт уонна ыаммыт биир ынахтан төһө үүт ыаммыт буолан тахсарый?
165.7 тыһ.т : 55120 ынах = 3006 кг үүт, ама, биир ынахтан ыаммыта буолуо дуо?! Маны ким итэҕэйиэй? Манна төрөөбүт ынах ахсаана чуолкай. Ол аата 165.7 тыһ. т үүт ыаммыт диэн сымыйата көстөн турар, төһө да баалабайын иһин. ТХМ бу сыыппараны хайдах таһаарбытый? Олус боростуойдук. 2018 с. 78,6 тыһ. т үүт соҕотуопкаламмыт. 165.7тыһ.т - 78.6 тыһ.т = 87.1 тыһ. т үүт. Бу 87.1 тыһ. т хантан кэлбит үүтүй? Сороҕун үүт туттарааччы бэйэтэ, сороҕун ньирэй испит диэн быһаардахтара. Ким учуоттаабыта баарай, төһө үүтү туттарааччы бэйэтэ испитин?
Кэнники сылларга атырдьах ыйын бүтэһигиттэн элбэх ыал олох даҕаны ынахтарын ыабакка мэччирэҥҥэ үүрэн кэбиһэллэр. Онон 87,1 тыһ. т үүт диэн халлаантан ылбыт сыыппара буолар.
ТХМ-тэ туох сыаллаах 165.7 тыһ. т үүт ыаммыта диэн отчуот оҥорбута буолуой? Манна эппиэтэ биир эрэ: биир киилэ үүт оҥоһуллар ороскуотун кыччатан, онно олоҕуран киилэ үүт туттарыллар сыанатын, кырата, икки төгүл кыччатан 35 эбэтэр 50 солкуобай оҥорорго уонна т/х үбүлээһин уопсай сууматын кыччатарга, ким эрэ сорудаҕынан... уонунан сыл оҥоһуллан кэлбит диэххэ сөп.
Баһылыктар эппиэтинэстэрэ үрдүөхтээх
Биһиги 1 лиитирэ үүтү 50-тан 100 солкуобайга туттарар гына тиэрдиэххэ диэн этиилээхпит. Сорох баһылыктар үүтү туттарыыга урукку курдук көрүнньүк сымыйа кэпэрэтииптэри – “ЖСПК-ры” тэрийэн үүт туттарыытын тэрийиэхтэрин баҕараллар. Сокуон быһыытынан, чааһынай сүөһүтүн кэпэрэтиипкэ көһөрдөҕүнэ, хаһаайыстыбаннай кинигэттэн таһаарыахтаах. Кэпэрэтиип сүөһүтэ биир хотоҥҥо туруохтаах. ЖСПК үүт туттарыытыгар биир эрэ ыал үүтүн аналиһынан үүт туттарар көҥүл ылар этэ. Билиҥҥи коронавирус тарҕана турар кэмигэр үүт туттарыытыгар кыттыһар хас биирдии ыал үүтэ барыта анаалыстаныахтаах. Бу ирдэбили кэһии иһин соҕотуопкаһыт эппиэккэ тардыллыан сөп.
Аны туран, төрөөбүт биэҕэ 30 тыһ. солкуобай көмө көрүөххэ диэн үгүс дьон баҕатын өйүүбүт. Сахалар бары сылгы, убаһа этин, хаанын, иһин аһара сөбүлээн сиибит, төрүт аспыт буолар. Саха сирин сылгытын этэ тириитэ, туйаҕа, сиэлэ, кутуруга – барыта туһаҕа тахсар. Сылгы этэ, үүтэ, кымыһа туохха да тэҥэ суох иҥэмтэлээҕин, эмтээҕин, доруобуйаҕа хайдах курдук туһалааҕын биһиги эрэ буолбакка, дьоппуоннар эмиэ билэллэрэ хаһыаттарга суруллан турар. ТХНЧИ дириэктэрэ, РНА чилиэн-кэрэспэдьиэнэ Л.Н. Владимиров сылгы этин экспорга таһаардахха, үрдүк сыанаҕа атыыланар буоллаҕына, элбэх киһи сылгы иитиэн, аҕыйах сыл иһигэр биэ ахсаанын үс-түөрт төгүл элбэтиэххэ сөп диэн эрэллээхтик этээччи.
И.Пономарев соҕотуопка тиһигэр албыннааһын тахсар биричиинэлэрин анаалыстаан, ону туоратар суоллары ыйбыта уонна ордук бэриллибит үбү миэстэтигэр хайдах туһаналларын ким да хонтуруоллаабатын, эппиэтинэс, ирдэбил суоҕун, ол иһин араас албын, сымыйа кибитээнсийэ суруйуута тахсарын ааҕан-суоттаан дакаастаабыта. Дьиҥинэн, И.Пономарев бу туһунан 3 сыл суруйда. Ол тухары ким даҕаны һолох сымыйаны суруйаҕын, холуннардыҥһ диэн кинини суукка биэрбэтэ, хаһыакка да суруйбата. Үүт туттарыытын дьаһайааччылар, тэрийээччилэр ТХМ, миэстэтигэр боломуочуйа ылан үлэлэһэр улуус баһылыктара, ким даҕаны хоруй биэрбэтэ.
Ол оннугар бу боппуруоска суруйбут атын ааптардар “үүт харчытын, үүтү туттарааччыга быһа ыытыахха, улуустарга үүт туттарыытыгар бэриллибит боломуочуйаны, омсолооҕо көстүбүтүнэн, төттөрү былдьаан ылыахха” дииллэрин кытта сөбүлэһиэххэ диибит уонна бу боломуочуйаны нэһилиэк баһылыктарыгар биэриэххэ диэн этии оҥоробут. К.Е. Иванов ыстатыйатыгар суруйбут: “...Олохтоох баһылыктар сүрүн боломуочуйалара–нэһилиэнньэ үлэлээх уонна дохуоттаах буолуутун хааччыйыы. Оттон биһиги сокуоммутунан, тыа сирин нэһилиэктэригэр ити икки ирдэбил баһылыктар быһаччы боломуочуйаларыгар суох....Онон, сокуоҥҥа уларытыы киллэрэн, т/хаһаайыстыбатын сайдыытын тэрийэр-дьаһайар уонна онно быһаччы эппиэттиир киһинэн баһылык буолара наада. Оччоҕуна наада буолар үп-харчы эмиэ миэстэтигэр тыырыллан тиийиэ, көдьүүстээхтик туһаныллыа этэ”. Хайдах курдук сөптөөх этииний?!
ТХМ тыа сирин үлэһиттэрин кыһалҕаларын аччатарга быстар мөлтөхтүк үлэлээн кэллэ. Кинилэр интэриэстэрин дьиҥнээхтик кыһаллан туран бырабыыталыстыбаҕа үбүлээһини улаатыннарыы уо.д.а. тыын суолталаах боппуруостарга сорунуулаахтык, сэниэлээхтик туруорсан тугу эмэ ситиспитин истэ иликпит. Хата, ол оннугар өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн тыа сиригэр барыахтаах харчыны аччатар туһугар утумнаахтык үлэлээн кэллэ. Үп-харчы бөҕөнү көдьүүһэ суох, оннооҕор көстөн турар ночооттоох тэрээһиннэргэ хаарыаннаах элбэх үбү-харчыны халтай ыытта. Араас тэрээһиҥҥэ барар бүддьүөт харчыта хайдах туһанылларын хонтуруоллаабат, бэйэтин да бэрэбиэркэлээн хайҕаабыттара да сэмэлээбиттэрэ иһиллибэт. Ол аата бырабыыталыстыба ТХМ үлэтин астынар буоллаҕа дуу?
Биһиги этиилэрбит
К.Е. Иванов “Үчүгэйи мөкүттэн араарар кэм кэллэ” диэн дириҥ ис хоһооноох ыстатыйатыгар этиллибит чуолкай этиилэри, чаҕылхай түмүктээһиннэри хайаан да туһаннахпытына эрэ, өрөспүүбүлүкэ т/х билиҥҥи туругуттан өрө таһааран сайдыы суолугар киллэриэххэ сөп эбит диэн түмүккэ кэллибит уонна бу этиилэри олоххо киллэриигэ көмөлөһөр баҕаттан бу этиилэри эһиги дьүүлгүтүгэр таһаарабыт:
1. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн т/хаһ-н үбүлээһинигэр, бүддьүөт 13%-нын биэрэргэ.
2. Т/х көрүллэр бүддьүөт үбэ үрдээн истэҕин аайы, хаһаайыстыба көрүҥүттэн тутулуга суох, кэтэх, тэриллиилээх диэн араарбакка, 1 киилэ үүт сыанатын 50-тан 100 солк. тиэрдэргэ. Ол таһынан 10 солк. соҕотуопкаһыт биэриэ.
3. Чааһынайдарга ынахтарын төбөтүгэр 35 тыһ. солк. бэриллэр (бырайыак быһыытынан).
4. Төрөөбүт биэ аайы 30 тыһ. солк. төлүүргэ.
5. Нэһилиэк баһылыктарыгар т/х сайыннарарга тэрийэр, дьаһайар, хонтуруоллуур боломуочуйа биэрэр сокуону ылыныахха.
6. Ынах, биэ ахсаанын чуолкайдыырга инвентаризация ыытыллыахтаах.
7. Өрөспүүбүүлүкэттэн т/х сайдыытыгар бэриллэр үбү быһа нэһилиэктэргэ ыытарга.
8. Билиҥҥи кэмҥэ тыа сирэ сайдар хайысхаларын нэһилиэнньэҕэ өйдөтөр чуолкай судаарыстыбаннай бэлиитикэни оҥорорго.
9. Сир реформатын ыытарга.
10. Т/х үбүлүүр саҥа мэхэньиисимин хаһыакка бэчээттиэххэ, улуустарга дьүүллэһии тэрийиэххэ.
Өрөспүүбүлүкэ салалтата, Ил Түмэн дьокутааттара! СӨ биллиилээх судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэлэ, СӨ Бочуоттаах гражданина, Сунтаар, Абый, Үөһээ Бүлүү, Өлүөхүмэ, Хаҥалас улуустарын бочуоттаах олохтооҕо, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ К.Е. Иванов кэс тылын таах хаалларыахтара суоҕа, Саха сирин тыатын сирин олохтоохторо, саха норуота төрүт дьарыктара сайдан, олохтоох аһы-үөлү элбэтэн доруобуйалара тупсарын туһугар үбү-харчыны кэрэйбэккэ т/х сайдарын туһугар бүддьүөтт 13%-гар тэҥнэһэр үбү биэриэхтэрэ диэн эрэнэбит.
Саха сирин тыатын сирин олохтоохторо!
Климент Егорович үллэр үйэтин, саллар сааһын тухары төрөөбүт Сахатын сирэ, сахатын норуота сайдарын, дьоллоохтук олорорун туһугар үлэлээн-хамсаан, дьон-сэргэ ытыктабылын ылбыт киһи буолар. Кини эһиги тускутугар кыһаллан эппит ыллыктаах тылларын өйөөҥ, бэйэҕит дьолгут туһугар түмсүүлээхтик турунуҥ, туруорсуҥ!
Михаил Донской, 89142637050
Иван Харитонов, 89679112474
