Сотору кэминэн күөх оппут эмиэ бытыгырыа турдаҕа. Үс ый устата үүт-быдаан тумаҥҥа бүрүллэн олорбут дьон чээл күөҕү кэтэһэрбит кэмнээх буолуо дуо? Ол эрээри нэһилиэги нэһилиэгинэн тоҕо солоон барар халаан уутугар, хотунан-соҕуруунан тыал курдук тилийэ көтөр ойуур баһаардарыгар сүрэх баастаах дьон “туох эрэ дьээбэлээх сайын иһэр” диэн испитигэр ытырыктата саныыбыт.
Айылҕабыт бэйэтэ да дьээбэтэ-кубулҕата элбэх. Быйыл Саха сирин үрдүнэн сиэри таһынан халыҥ хаар үллүктээн түстэ. Билигин да астынар санаата суох, хотунан-соҕуруунан сөп буола-буола түһэн тыынын таһааран барар. Муус устар ортолоото да, улахан ириэрии суох. “Эмискэ ириэрэн, уутун-хаарын ыгыаҕа, кыра үрүйэлэри, үрэхтэри толорон тоҕо анньыаҕа” диэн дьиксинэр дьон эмиэ бааллар.
“Кыым” ааспыт нүөмэригэр чинчийии көрдөрүүлэрин, өрүс эстэригэр салалта өттүттэн туох үлэ ыытылларын сырдаппыт эбит буоллахпытына, бүгүҥҥү нүөмэргэ билгэһиттэр, күнү-дьылы сылыктааччылар санааларын таһаарабыт. Сааспытын, сайыммытын туох диэн сылыктыылларый?
“Айылҕа тоһуттар тымныытын сайын өҥүрүк куйааһынан ситиһиэҕэ”
Алексей Васильев, Бүлүү Халбаакытын олохтооҕо. 1999 сылтан күнү-дьылы кэтиир, сурунан бэлиэтэнэр:
– Бүлүү эҥээр халлааммыт тымныы, ириэрэ илик. Урукку дьылларга ириэрэн, чалбах-бадараан баһылла сытар эбит буоллаҕына, быйыл биир даҕаны суох. Бу кыһын кэмэ суох халыҥ хаар түстэ. Бу эргин хаар халыҥа 60-ча см тиийдэ быһыылаах. Хаартаҕа 53 см диэн көрдөрбүттэр этэ, “киин улуустартан эрэ арыый кыра” диэбиттэрэ. Чэ, онтун баҕас бу кэлин ситистэ. Бүлүү эҥээр быйыл саас дьон олоҕор кутталы суоһуур улахан уу кэлиитин кэлиэ суоҕа эрээри, ходуһаларга уу ыксары тахсыаҕа. Тоҕо диэтэххэ, ааспыт кыһын иккитэ улаханнык уулларбыта. Күһүн сэтинньигэ диэри сис уута үөрэххэ киирэ сыппыта. Алтынньыга сайыҥҥылыы курулаччы ардах түһэн, хаарбыт анна барыта муус. Ходуһа буоллун, суол-иис да буоллун – килэгир муус. Инньэ гынан, күүстээх тыаллары да түһэрдэҕинэ, ууну барытын кыайан көтүтүө суоҕа. Бу диэки отчуттар сайын быыс-арыт булан оттуохтара. От баҕас үүнүөҕэ. Киин улуустарга уу ыган, оттуулларыгар улахан күчүмэҕэй буолуоҕа. Ойуур улахан баһаардара туран, сайын ирбэт тоҥу күүскэ ириэрэр буолла.
2018 сылтан улахан ойуур баһаардара тураннар, айылҕа сыыкылын кэһэн кэбистилэр. 2022 сылтан халлаан ардаҕар барда. Угут дьыл үксүн икки сыл буолара. 1997–1998 сс., 2007–2008 сс. угут дьыллар этилэр. 2017–2018 сс. түбэһиэхтээҕин улахан баһаардар мэһэйдээтилэр. Ол эрээри айылҕа ситиспэтэҕин син биир ситиһиэҕэ. Сааскы халаан уута өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн этэҥҥэ ааһыаҕа диэн саныыбын. Арай Өлүөхүмэттэн сэрэхэдийэбин. Дьокуускай аннынан ыган, эмиэ нуорманы таһаарар чинчилээх.
Өтөрүнэн буолбатах тымныы кыһын кэлэн ааста. Онтун сайынын куйааһын сатыылатан син биир ситиһиэҕэ. Куйаас күннэр этиҥнээх улахан ардаҕы аҕалыахтарын сөп. Ол ардах алдьатыылаах буолуоҕа.
Ураты тыыннаах саас буолла. Ый Чолбон сулуһу кытта алтыһыыта эмиэ дьиктилээх... “Пояс Ориона” диэн үс сулус Т буукуба курдук атахтаһан, бэйэ-бэйэлэригэр аһара чугаһастылар. Маннык кэмҥэ катаклизм, айылҕаҕа уларыйыы буолуон сөп. Быйыл саас, сайын соһуччу баҕайы күүстээх тыал, буурҕа, ардах түһүөҕэ. Онон дьон-сэргэ айылҕаҕа тахсарыгар хонтуруолланыан наада. Мин көрөрбүнэн, олус судургута суох сайын иһэр.
2024 сылтан айылҕабыт көнөн барыаҕа, орун-оннутугар түһүөҕэ дии саныыбын. Билигин күн көҕө олус үрдээн турар. Ол бу күһүҥҥүттэн арыый намырыаҕа, оччоҕо күммүт-дьылбыт да көнөргө барыаҕа, кубулҕатын уҕарытыаҕа.
“Сайыммыт, күһүммүт уратылаах буолуоҕа”
Күнү-дьылы сылыктааччы, СӨ үтүөлээх зоотехнига Андрей Варламов бу сайын туһунан туох санаалааҕый?
– Быйыл сайыммыт олус кураан, куйаас буолуоҕа диэн сылыктыыбын. От ыйыгар +40 кыраадыска тиийэ итийиэҕэ. Сир-дойду кууран кэлиҥҥи сылларга сир аһа, тэллэй үүммэт буолла. Күммүт-дьылбыт уларыйан Таҥара күннэригэр ардаҕын-хаарын түһэрбэт. Холобур, иллэрээ сыл Борокуоппайапка ардаабыт эбит буоллаҕына, былырыын ардаабатаҕа.
Сайын устата ардахпытын кэтэһиэхпит. Атырдьах ыйыгар таҥараларга күүтүөхпүт эрээри, мин сабаҕалыырбынан, мэлийэр бадахтаахпыт. Арай ый саҥатыгар уонна бүтэһигэр быстах ардах түһүөҕэ. Улахан куйаастан умайбыт тыалар муустара ирэн, үрэхтэргэ уу киириэ. Былырыын күһүн кэнчээрилээн, ойуурга кучу, от баһаамнык үүнэн хаппыта. Кураанах этиҥтэр этиэхтэрэ, олортон уот турар кутталлаах. Уопсайынан, атырдьах ыйыгар куйаас күннэр туруохтара. Сайыҥҥылыы күннэр. Маҥнайгы хаһыҥнар ый бүтүүтэ түһэн барыахтара. Окко уустук дьыл буолар чинчилээх. Тыа дьоно илии хотуурунан оттоотохторуна эрэ, сүөһүлэрин аһатар, кыстыгы тахсар оту булунуохтара.
Күһүммүт эмиэ уратылаах буолуоҕа. Балаҕан ыйын саҥатыгар куйаас-кураан күннэр сатыылыахтара. Ый 4–5 күннэрин саҕана икки-үс күннээх ардах күүскэ түһүөҕэ. Ол онтон сир сиигирэн от үүнүөҕэ. Ый ортотугар хаардаах ардах түһэн, куула тыаҕа хаар олорон хаалыа. Ый бүтэһик уон хонуга үөрдүөҕэ: сылаас күннэр үүнүөхтэрэ. Ол кэнниттэн былыттаах, тыаллаах тымныы күннэр туруохтара. Ый бүтүүтэ тымныы күүһүрүө.
Ый бүтүүтэ айылҕа уларыйан, тыалырыа-силлиэриэ, хаар-силбик түһүөҕэ.
“От ыйыгар тымныы күннэр туруохтара”
Виктор Третьяков – Орто Халыма олохтооҕо, 81-с хаарын санныгар түһэрбит кырдьаҕас. “Үйэм-сааһым тухары айылҕаны кэтээн көрөбүн. Кэлин айылҕа, чахчы, уларыйда”, – диэн кэпсээнин аргыый саҕалаата.
– Биһиги, халымалар, атын килиимэттээх олоробут. Эһиги диэки хаар бөҕө, оттон биһиэхэ – мэлигир. Халлааммыт муус устар 15-16 күннэриттэн сылыйан барыаҕа. Күнүскү өттүгэр “+”-тан тахсыаҕа. Билигин биһиэхэ – кыһыҥҥылыы. Ыам ыйын 3 чыыһылатыттан халлааммыт итийэргэ барыаҕа. “Быйыл хоту сайын хойутаан кэлиэ” дииллэр эрээри, мин санаабар, төттөрүтүн, эрдэлиэҕэ. Хатааһына эҥин суох, сылааһынан сыламнаан, күнүн чаҕылытыаҕа. Сайыммыт кубулҕата-дьээбэтэ суох судургутук кэлиэҕэ. Ол эрээри сайын ортотугар, от ыйыгар, тымныы түһүө диэн сабаҕалыыбын. Бэл, хаарбыт кыыдамныаҕа. Сир аһыгар, үүнээйигэ охсуулаах буолуоҕа. Хайыахпытый, хоту дойду барахсан оннук тыыннаах буоллаҕа...
Бэйэ кэр.
