Бу күннэргэ Саха сиригэр социология билимин дуоктара, бэрэпиэссэр Мустафа Аксой кэлэн барда. Турция Тундьели куоратыгар баар Мунзур университетын улахан учуонайа билим туһа диэн, аан дойдуну тилийэ көтөн тамҕалары, урууна суруктары уонна этнографияны чинчийэр. Хас биирдии хамсаныыта ааҕылла сылдьар учуонайы нэһиилэ быыс булан эрэдээксийэҕэ ыҥыран кэпсэттибит.
– Турция хайа провинциятыттан сылдьаҕыный?
– Адана куоракка төрөөбүтүм. Адана Средиземнэй байҕалтан 50 км тэйиччи, Сейхан өрүс үрдүгэр турар Турция биир бөдөҥ куората. Аданаҕа метрополитен кытары баар.
– Адана куорат армяннар куораттара диэччилэр...
– Араас омук тоҕуоруһан олорор куората. Армяннар элбэхтэр, арааһа, кыра аҥаара буолуохтара. Маны таһынан курдар, гректэр, арааптар, чэркиэстэр уо.д.а. элбэхтэр.
– Оччотугар эн туох омуккунуй?
– Турокпын.
– Билигин атын куоракка олохсуйан олорор буоллаҕыҥ?
– Тоҕо эрэ биир сиргэ өр түптээн олорбот оҥоһуулаахпын быһыылаах. Төрөөбүт куораппар орто оскуолаҕа үлэлээн баран, Стамбулга университекка үлэлээбитим. Кыргызстаҥҥа Манас университетыгар, Казахстан университетыгар эмиэ ыҥырыынан үлэлии сылдьыбытым. Билигин үс сылга чинчийии ыытаары Тундьэли куоракка Мунзур университетыгар дуогабарынан кэлэн үлэлии сылдьабын.
– Аатырбыт разведчик Мюмин Аксай туһунан турок документальнай сэрийээлин көрбүтүм. Аймаҕыҥ буолбатах дуо? Кини Тундьэли куоракка төрөөбүт этэ.
– Мюмин Аксай аймаҕым буолбатах. Араспаанньабыт эрэ биир. Биһиэхэ араспаанньа Арассыыйаҕа курдук аймахтыы буолары толору көрдөрбөт. Туроктар Ататюрк реформа биллэрбитигэр, 1934 сыллаахха биирдэ араспаанньа диэни билбиппит. Ол иннинэ наар аҕа аатынан эрэ сылдьыбыппыт. Онтон улуу Ататюрк реформа биллэрэн, араспаанньа таларбытыгар көҥүл биэрбит. Онуоха сүбэлэнэр араспаанньа испииһэгиттэн талан эбэтэр бэйэлэрэ толкуйдуохтаахтар этэ. Арай омук араспаанньата кытаанахтык бобуллубута. 1936 сылга диэри бары араспаанньа ылыммыт буолуохтаах этибит. Холобур, Ататюрк Гази диэн араспаанньаны ылыммыта. Бу араспаанньаны ким да ылынар бырааба суох. Бастакы бэрэсидьиэммит эрэ киэнэ. Мин Торун ууһуттан төрүттээхпин, ол эрээри тоҕо эрэ Аксой диэн араспаанньаны ылыммыттар. Туроктар атын омуктар курдук араспаанньабытынан устуоруйабытын, төрүттэрбитин кыайан быһаарар кыахпыт суох.
– Эн Саха сирин туһунан хантан истэн-билэн кэлбиккиний?
– Мин тамҕалары, ол эбэтэр аҕа ууһун төрүт бэлиэлэрин (бэчээттэрин) чинчийэбин. Таможня диэн тыл тамҕа диэн түүр тылыттан төрүттээх. Маны таһынан култуура, устуоруйа социологиятын хасыһабын. Инньэ гынан сахаларга тамҕа баарын уруккуттан билэрим. Мин көрүүбэр, сахалар тамҕалара түҥ былыргы түүрдүү. Ону өссө чинчийиим түмүгүнэн быһаарыам дии саныыбын. Холобур, туроктар тамҕабыт аныгылыы уларыйбыт-тэлэрийбит.
Манас университетыгар бэрэпиэссэринэн үлэлии сылдьан, сахалар тамҕаларын туһунан дириҥник хаһыспытым уонна Саха сиригэр кэлиэх баҕам күүһүрбүтэ. Түүрдэргэ төһө тамҕа баарын быһаараары, олору хомуйабын. Хас биирдии норуокка, ыалга анал бэлиэ, бэчээт баар. Өссө Аристотель Узбекистаҥҥа 1850 сыллаахха сылдьан, Бухара узбектара 100 тамҕалаахтарын хомуйбута. Түүрдэр суруктара-бичиктэрэ, алпаабыттара бу тамҕалартан таҥыллыбыттара диир.
– Саха сирин, сахалар тустарынан туох өйдөбүллээх этигиний?
– Саха сиригэр кэлиэм иннинэ, интэриниэти хасыһан көрбүтүм. Хомойуох иһин, турок тылынан Саха сирин туһунан бэрт кэмчи суруйуу баар. Кыһыҥҥыт олус тымныытын, биһиги түһээн да баттаппат -60 кыраадыс тымныыбыт түһэрин истэн, кыһын кэлбэт эбиппин диэн быһаарыммытым. Соҕуруу муораҕа үөскээбит киһи эһиги тымныыгытын, төһө да халыҥнык таҥныбытым иһин, тулуйарым саарбах.
Сахалар тустарынан Ататюрк суруйуулара бааллар, кини "сахалары биһиги хотугу аймахтарбыт" диэбитэ. Ол иһин турок чинчийээччилэрэ эһиэхэ болҕомтобут улахан. Онтубут кэлин өссө күүһүрэн иһэр. Турок элбэх учуонайа тылы чинчийэрин, сахалыы көҥүллүк кэпсэтэрин билэбин. Ол эрээри, хомойуох иһин, кинилэри сирэй көрсүбэтэҕим.
Көннөрү Турция олохтооҕо, баҕар, Саха сирин, сахалар тустарынан тугу да билбэт буолуон сөп. Итиннэ биһиги – интэлигиэнсийэ – буруйдаахпыт. Сиһилии чинчийбэккэ, эһиги тускутунан киэҥ араҥаҕа кэпсиирбит улахан суох. Учуонайдар сахалар тустарынан үчүгэйдик билбэт буоллахпытына, көннөрү турок хантан билиэҕэй? Ол иһин кэнники сылларга сахалар тустарынан култуурунай чинчийии элбээтэ, мантан инньэ күүһүрэн иһиэ дии саныыбын. Оччоҕуна эһиги тускутунан хас биирдии турок билэр буолуоҕа.
– Оннук чинчийиилэри судаарыстыба анаан сакаастыыр дуо? Уопсайынан, Турцияҕа билим үп-харчы өттүнэн төһө өйөбүллээҕий?
– Научнай чинчийии биһиги дойдубутугар араастаан үбүлэнэр. Турцияҕа ТUBITAK диэн судаарыстыбаннай тэрилтэ баар. Судургутук “Совет научных и технологических исследований” диэн. Ону бүтүннүү судаарыстыба үбүлүүр. Университет барыта ити сэбиэттэн харчыланан олорор. Билим чинчийиилэринэн үлэлээбэт дойду сайдыбат. Ону биһиги салалтабыт бэркэ өйдүүр. Маны таһынан бөдөҥ хампаанньалар бүддьүөттэригэр анаан-минээн научнай чинчийиигэ үбү куталлар. Кинилэр грант быһыытынан эбэтэр успуонсар курдук кыттыһан дойду чинчийиилэригэр кылааттарын киллэрэллэр.
– Ол аата, эйигин манна судаарыстыба үбүлээн ыыттаҕа.
– Суох. Биир бэйэм бу эспэдииссийэлэрбэр судаарыстыбатан биир да лираны (туроктар бөлүүтэлэрэ) ылбаппын. Ханнык да граҥҥа киирсибэппин. Тоҕо диэтэххэ, бэйэм бөлүһүөпүйэлээхпин. Харчы миэхэ улахан оруолу оонньообот. Чинчийиибин барытын бэйэм харчыбар ыытабын. Ханнык да успуонсарым суох. Уоппускабар хаһан да муораҕа сынньана барбаппын. Өрөбүллэрбэр чинчийииттэн атыны билбэппин. Сорохтор бырааһынньыктары сынньалаҥ курдук ылынар буоллахтарына, мин чинчийиилэрбин ыытан, үлэҕэ умса түһэн быдан сынньанабын, онтон дуоһуйабын. Холобур, бу сырыым – бэртээхэй сынньалаҥ. Күн аайы киһи туох эмэ саҥаны билбэтэҕинэ, ол аата күнэ халтай ааспыт. Мин халтай олоруохпун баҕарбаппын.
– Тыый, ол аата билим үлэһиттэрин хамнастара улахан буоллаҕа. Уопсайынан, Турцияҕа орто хамнас төһөнүй?
– Орто оскуола учууталларын, университет уһуйааччыларын хамнастара араас. Оскуолалар хамнастарын туһунан үчүгэйдик билбэппин, онон ону таарыйбаппын. Университекка чыыҥҥыттан көрөн хамнас араастаһар. Саамай кыраны ассистент ылар. Онтон доцент, бэрэпиэссэр, дуоктар, чинчийээччи-бэрэпиэссэр кэлэллэр. Саамай элбэх хамнаһы бэрэпиэссэр быраас аахсар. Бэрэпиэссэрдэр, учуонай истиэпэннээхтэр дойду орто хамнаһыттан быдан үрдүгү ылабыт. Ол эрээри кэнники икки сылга дойдубут экэниэмикэтэ халбаҥныы турар, импилээссийэ олус улахан. Дуолларга таһаардахха, биһиги хамнаспыт бэрт кыра буолуоҕа. Лира бу күннэргэ хаһан да түспэтэҕин түһэн турар. Баҕар, салалтабыт эрэннэрэрин курдук, икки хас сылынан, дойдубут экэниэмикэтэ чөлүгэр түһэн, сайдан бардаҕына, дьэ, хамнаспыт улаатыаҕа.
– Сир-дойду бөҕөтүн кэрийдэҕиҥ дии. Арассыыйаҕа ханна-ханна сылдьыбыккыный?
– 90-с сыллартан саҕалаан хас да дойдуну кэрийдим. Күүлэйдии буолбатах, чинчийии ыыта. Турция бары провинциятыгар сылдьыбытым. Азия, Европа, Эмиэрикэ хас да дойдутугар сылдьыбытым. Арай Африкаҕа Египеттэн, Мароккоттан, Тунистан атыҥҥа сылдьа иликпин. Орто Азияҕа Кыргызстаҥҥа, Узбекистаҥҥа, Казахстаҥҥа хаста да сылдьыбытым. Арассыыйаҕа Хакасияҕа, Тываҕа, Хайалаах Алтаайга, Петербурга, Москубаҕа, Ямалга, Ханты-Мансийскайга, Марий Элгэ, Татарстаҥҥа, Чувашияҕа сылдьыбытым.
– Сибиир түүрдэригэр тиийтэлии сылдьыбыт эбиккин дии. Биһиги майгыннаһабыт дуу? Туох уратылаахпытый?
– Тас дьүһүҥҥүтүнэн туох да уратыгыт суох. Арай хакаастарга нууччалардыын булкаас кэргэнниилэр киэҥник тарҕаммыт буолан, тас дьүһүннэрэ эмиэ булкуллубут. Кыргыыстардыын эһиги олус майгыннаһаҕыт, тылгыт эмиэ биир курдук. Арааһа, эн Кыргызстаҥҥа тиийдэххинэ, биир ый иһигэр кыргыыстыы холкутук саҥарар буоларыҥ буолуо. Сахалар тувиннарга уонна алтаайдарга быдан чугаскыт диэн көрөбүн. Ол тас дьүһүҥҥүтүгэр эрэ буолбакка, тутта-хапта сылдьаргытыгар, күннээҕи олоххут укулаатыгар, оннооҕор тамҕаларгытыгар кытары баар.
– Билиҥҥи Турцияҕа саамай аатырбыт, биллэр-көстөр киһигит кимий?
– Эрдоган. Бастакы нүөмэрдээх киһибит. Киниттэн атын ким да суох.
– Наһаа уһуннук олордо диэн салгыбаккыт дуо?
– Ончу суох. Кини билиҥҥитэ дойдуну салайыан сөптөөх соҕотох киһибит. Аан дойдуга аптарытыаттаах. Биллэн турар, Эрдоган султаан, хоруол буолбатах. Кинини үөҕээччи, оппозиция эмиэ баар. Ол эрээри Турция үгүс олохтооҕо өйүүр, кинини эрэнэр. Уопсастыбаҕа, былаас систиэмэтигэр дэмэкирээтийэ баар. Быыбар эмиэ дэмэкирээтийэ сокуонунан барар. Оттон ааспыт быыбарга 90 бырыһыан тахсан, бэрэсидьиэммитин өйөөбүппүт да элбэҕи этэр.
– Турция ЕС чилиэнэ буолуо дуу?
– Биир бэйэм, мин үйэбэр чилиэн буолуо диэн итэҕэйбэппин. Биһигиннээҕэр мөлтөх экэниэмикэлээх дойдулар бэрт судургутук киирбиттэрэ дии. Дьиҥэ, биһиэхэ кыах толору буоллаҕа, арай итэҕэлбит дьобуруопаларга харгыс буолар быһыылаах.
– Быыбар чахчы көҥүллүк ыытыллара буолуо дии саныыгын дуо?
– Оннук буолумуна. Ханнык да ыгыы-түүрүү, кими эрэ сойуолаһыы эҥин суох. Ким кими талара – бэйэтин көҥүлэ. Мин бэлиитикэттэн дьалты тутта сатыыбын эрээри, дойдубун таптыырым бэрт буолан, инники дьылҕатыттан дьалты туттарым табыллыбат. Онон бэйэм ис санаабын, көҥүл көрүүбүн быыбарга тиийэн биллэрэбин. Туроктар бары да мин курдук санаалаахтара буолуо.
– Эн араас университекка элбэх сыл тухары ыччаты уһуйан кэллиҥ. Билиҥҥи устудьуоннар урукку көлүөнэттэн туох уратылаахтарый?
– Билигин олох атын көлүөнэ. Мин олус сөбүлүүр, ытыктыыр уонна ымсыырар көлүөнэм. Кинилэр көҥүллэр, технология саамай муҥутаан сайдар кэмигэр тэҥҥэ хардыылаһар, айарга-тутарга бары кыах бэриллибит дьоллоох көлүөнэлэр. Ол эрээри бу сайдыы ыччаппытыгар куһаҕанынан буолбакка, үчүгэйинэн дьайарын өйдүөхтээхпит. Инньэ гынан оҕолорбутугар гаджеты эҥин хонтуруоллуу, хааччахтыы сатыыбыт.
– Бу сырыыга Хаҥаласка, Намҥа сырыттыҥ. Тыа сирэ хайдах олорор эбитий?
– Киһи кута тохтуур, дууһалыын чэпчиир бэрт үтүө сирдэргэ сырыттым. Сүөһү, сылгы иитэр дьону көрөн, хата, оҕо сааспын санаан ыллым. Мин бу тыа сирин олохтоохторугар ымсыырар эбиппин. Айылҕаҕыт кэрэтиэн! Өлүөнэ эбэ улаханнык сөхтөрдө. Мин маннык улахан эбэни өссө көрө илигим. Хараахтардаах өрүс эбит дии санаатым.
Тыа сиригэр саамай муударай, дьиҥнээх интэлигиэнсийэ олорор. Онон тыа сирин харыстааҥ. Турцияҕа бөдөҥсүтүү улаханнык ыытыллан, биһиэхэ тыа сирэ диэн ордубата да курдук.
Дьокуускайы да сирбэтим. Тыйыс сир диэтэххэ, күөҕүнэн чэлгийэн, киһи эрэ таптыах куората. Кафеларгыт олус ыраастар эбит уонна түннүктэргит сүүнэ улаханнарын сөхтүм. Эһиги кыһыҥҥытыгар чап-чараас былаастык түннүк хайдах үлтү барбатын билигин да өйүм хоппот...
Дмитрий ИВАНОВ сэһэргэстэ.
