2020–2021 сылларга Саха сиригэр тыа умайыыта муҥутуур элбэхтик бэлиэтэннэ. Олохтоох бырабыыталыстыба федеральнай киин өйөбүлүнэн тыа умайыытын бохсор уонна эрдэттэн сэрэтэр үлэни лаппа күүһүртэ. Маннык суолталаах кыһалҕаны быһаарыыттан АЛРОСА хампаанньа туора турбата. Тыа умайыытын содула тулалыыр эйгэҕэ хайдах дьайарын үөрэтэргэ, чинчийэргэ тута ылсыбыта.
АЛРОСА олохтоох учуонайдарга биир бастакынан ойуур баһаара тулалыыр эйгэҕэ дьайыытын үөрэтэр уһун кэмнээх кэтээн көрүү чахчыларын түмэр, урут уонна билигин баһаар буолбут сирдэрин отун-маһын, үүнээйитин кэлимник үөрэтэр, хонуу уонна лабаратыарыйа чинчийэр үлэлэрин ыытар, урут баһаары утары туох үлэ ыытылларын билсэр, эрдэ уот турбут тыатын билиҥҥи туругун үөрэтэр соругу туруорбута. Бу сүҥкэннээх үлэ түмүгүнэн айылҕаҕа тугунан көмөлөһөрбүт быһаарыллыахтаах.
Умайбыт тыа оннугар кырыс бадараанньыйыыта бэлиэтэнэр
«Биһиги, экологтар, ылар миэрэлэрбититтэн биирдэстэрэ – билим чинчийэр үлэтин толору уонна кэлимник ыытыы. Тыа умайыытыттан углекислай гаас эрэ тахсыбат. Онон экология тиһигэр дьайыыта хайдаҕын, төһө улахан охсуулааҕын билэргэ быһаарбыппыт. Айылҕа умайыы кэнниттэн төһө кэминэн чөлүгэр түһэрин өйдүүргэ баһаар охсуутун, дьайыытын бары өттүттэн үөрэтиэх, билиэх кэриҥнээхпит. Онно тугунан, хайдах көмөлөһөрү быһаарсыахтаахпыт. Ирдэнэр сирдэригэр төһө кэм иһинэн чөлүгэр түһэрии наадатын өйдүөхтээхпит. Ити ыйытыыларга харда булар туһугар бу киэҥ, икки сылга суоттаммыт, үлэҕэ ылыстыбыт», – диэн АЛРОСА Экологияҕа киинин салайааччыта Полина Анисимова быһаарар.
Кэлим чинчийии саҕаланыыта
Билиҥҥитэ туох үлэ барбытын уонна чинчийии түмүгэ хаһан биллиэҕин биһиэхэ билим чинчийэр үлэ салайааччыта, РНА СС Биология кыһалҕаларыгар институтун дириэктэрин солбуйааччы Александр Петрович Исаев кэпсээтэ.
«АЛРОСА-ны кытта түһэрсиллибит сөбүлэҥ чэрчитинэн Саха сиригэр тыа умайыытын бары өрүттэрин (аспект) үөрэтэбит. Умайыы тахсар төрүөтүттэн саҕалаан, тахсар сирдэрин, иэнин, төһө сиринэн тайыырын уонна туох дьайыылааҕын быһаарабыт. Күл-көмөр буолбут сир оннугар түһүүтүн, бастакы үнүгэстэр хаһан тахсалларын, тыа үүнүүтэ хайдах быһыылаахтык барарын, гидрологическай усулуобуйаҕа, ирбэт тоҥҥо дьайыытын олоччу чинчийэбит. Умайыы тахсыбыт сирдэрин, олор туруктарын, оннооҕу буор, уу, салгын, буор дьапталҕанын хичическэй састаабын, уутун, салгынын туругун олоччу хабабыт. Умайыы кэнниттэн ханнык бэссэстибэлэр үөскүүллэрин, ханныга, төһөтө аттынааҕы ууга сууралларын, хастара хааларын уонна ол тулалыыр эйгэҕэ хайдах дьайарын өйдүүргэ, быһаарарга туһаайан ыытыллар. Фауна уларыйыытын динамиката эмиэ үөрэтиллэр, – биһиэхэ энтомологтар, орнитологтар, териологтар үлэлэһэллэр. Бу – кэлим чинчийии.
Иннинээҕи кэрчик кэм дааннайдара пуондаҕа бааллар, ол гынан баран көтүтүүлэрдээх, дьэ, ону АЛРОСА көмөтүнэн ситэрэн, чөлүгэр түһэрэн биэриэхтээхпит. Чинчийии түмүгүнэн чахчылары наардаан, ханна уонна тоҕо тыа умайыыта тахсарын уопсай хартыынатын билэн, ойуур хайдах чөлүгэр түһэрин быһаарар кыах үөскүөхтээх. Айылҕа чөлүгэр түһүүтэ төһө судургутук эбэтэр ыараханнык ааһарын быһааран, салгыы туох дьаһал ылыллыахтааҕын туһунан, этии киллэриэхтээхпит», – диир Александр Исаев.
Былырыын тэрилтэ учуонайдара Сунтаар, Ньурба, Бүлүү, Горнай, Хаҥалас, Нам, Үөһээ Дьааҥы уонна Аллайыаха улуустарыгар эспэдииссийэҕэ сылдьыбыттара. Ону таһынан Горнай улууһугар, холобур, Бэс Күөлүн бөһүөлэгин аттыгар стационарнай чинчийиилэри ыыппыттара. Быйыл Алдан, Нерюнгри, Аллайыаха оройуонун сорох өттүн, Өлүөнэ турууктара турар сирдэрин үөрэттилэр. Аны Өлөөҥҥө эспэдииссийэ былааннанар.
«Бу үлэҕэ биһиги институппут бары испэсэлиистэрин, атын үлэҕэ сылдьааччылары хабан туран, кытыарабыт. Чинчийии конвейер ньыматынан барар: эспэдииссийэ үлэтин сэргэ ылыллыбыт боруоба анаалыһын таһаарыы, үөрэтии тэҥинэн ыытыллар. Ылбыт түмүктэрбитин ахсынньы 20 күнүгэр диэри хампаанньаҕа туттарыахтаахпыт. Оттон ол иннинэ өссө Экология министиэристибэтин билим-тэхиниичэскэй сэбиэтин көрүүтүгэр киллэрэн, кинилэр сыанабылларын ылыахтаахпыт», – бэлиэтээн этэр учуонай.
Хаҥалас улууһун Өлүөнэ остуолбалара АП киирсэр Огдокун сиригэр үүннэриллибит бэстэри чөлүгэр түһэрии
«Ойуур умайыаҕын бэйэтэ этэн биэрэр»
Умайыы көрдүгэнниир сирин этэр буоллахха, Александр Петрович бэлиэтииринэн, үксүгэр Саха сирин киин эҥээригэр умайыы тахсар. Ол эрээри биир кэлим, тырааныспар, тиэхиньикэ, тэрил холкутук тиийэр сирдэрэ буолан, түргэнник тохтотуллар, уодьуганнанар. Хоту умайыы сэдэхтик тахсар, ол эрээри муҥутуур күүстээх буолар.
«Үгүс өттүгэр уопсастыбанас, учуонайдар уонна СМИ тыа умайыытын иэнин улаханнык күүркэтэллэр. Тыа, ойуур уһун кэм устата үөскүүр, умайыыга үөрүйэх. Тыа ончу умайбата буоллар, үүнээйи, ойуур да үүнүө суох этилэр. Умайыы кэмиттэн кэмигэр тахсар айылгылаах. Бу чааһыгар тыа умайыыга наадыйар даҕаны диэххэ сөп, тоҕо диэтэххэ, Саха сиригэр мас сытыйыыта-ымыйыыта олус бытаан. Онон уот тахсар оттуга мунньуллар. Оттон ол – умайыы олуга, сибикитэ. Ойуур туругун көрөн, бу маннык буолуута тыа умайыытыгар тиэрдиэн сөбүн харах көрүүтүнэн быһаарыахха сөп. Маныаха икки атахтаах кыайан үктэммэт сиригэр муҥутуур киэҥ сиринэн тайыыра улахан мэһэй. Онно ойуур хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ уонна учуонайдар аҕыйахтара эбии буолан, ис-иһигэр киирдэххэ, биһиги ойуурбут, этэргэ дылы, Terra Incognita. Ол иһин Саха сирин тыатын туһунан билии тутах», – диир Александр Исаев.
Былырыыҥҥы үлэ түмүгүнэн учуонайдар бэлиэтээбиттэринэн, умайбыт сиргэ-уокка үнүгэс бытыгыраабыта көстүбэтин тэҥэ. Быйыл арай кучу от үүммүт. Александр Петрович этэринэн, ол кэнниттэн бэс ойуурга атын үүнээйилэр бытыгырыыллар, ону тэҥэ муох көрүҥнэрэ уонна лабыкта. Балары тилэх баттаһа хатыҥ, бэс, тиит үүнэн барар. Онтон от күүскэ үүнэр, ону аҕыйах сылынан туораахтаах култуура солбуйар. Умайыы кэнниттэн 10-15 сыл буолан баран, ол оту, туораахтаах култуураны талахтар, мастыҥы боруодалар солбуйаллар. Ол кэмҥэ хатыҥ чараҥ баһылыыр, быыһыгар бэс, тиит эбиллэр. 60–80 сылынан бу сир төрүт тыаҕа дьүөрэ буолар. Оттон 120 сылынан, үчүгэй өттүн ыллахха, дьиҥ, олохтоох тыаҕа кубулуйар.
«Умайбыт ойуур 90–95 %-на эрэйэ суох чөлүгэр түһэр. Оттон хаалбыт 5–10%-на тута чөлүгэр түһэрэ кыаллыбат. Дьэ, оннук түгэҥҥэ киһи орооһуон сөп. Ону таһынан антропогеннай дьайыыны тэҥнээн биэрии ирдэнэр. Холобур, сир баайын туһаҕа таһаарааччылар туһаммыт сирдэригэр мас үүннэриэхтээхтэр, ойуур чөлүгр түһэригэр көмөлөһүөхтээхтэр. Бу чааһыгар АЛРОСА хампаанньа ити үлэни уһун сыллар усталарыгар күүскэ ыытан кэлбитин билэбит», – диэн, учуонай анаан бэлиэтиир.
Тыа умайыытын утары охсуһар наада дуо?
Александр Петрович ойуур умайыытын утары үлэ ньымаларын этэригэр, кэккэ тутаах түгэннэргэ тохтоото. Ол курдук, сэбиэскэй кэмҥэ умайыы тахсарын эрдэттэн бохсор, аҕыйатар туһуттан өртөөһүн утумнаахтык барара. Оттон биһиги кэммитигэр төһө да утарсар санаа баарын иһин, өртөөһүн, төттөрүтүн, сэрэхтээх диэн, буолар. Ол иһин тыаҕа умайыы тахсар төрүөттэрин үөрэтии улахан суолталаах. Кэнэҕэһин өртөөһүн, баҕар, сөргүтүллүөн сөп.
«Саха сиригэр ойуур-истиэп суонатыгар холоотоххо, дуона суох сөҥүү түһэр. Ол иһин уот туруутун бохсуу өттүгэр ускуустубаннай ардахтатыы билигин суолталаах уонна көдьүүстээх тэрээһин буолар. Солооһуну оҥоруу уонна утары уоту ыытардааҕар көдьүүһэ улахан.
Өссө биир түгэн – бу антропогеннай быһыылаах баһаар тахсыытын утары эрдэттэн ылыллар дьаһал. Өртөөһүнтэн, анаан уматыыттан, сэрэҕэ суохтан да умайыы тахсара баар суол. Бу – тыа умайыытын аҥаарын кэриэтигэр сүрүн төрүөт. Ордук ырылхайдык ол Саха сирин киин өттүгэр көстөр. Манна ойуур умайыыта элбэхтик тахсар, ол гынан баран кыра иэннээх сиргэ, ону суһаллык умуруоруу кыаллар. Баһаар аҥаара – кураанах этиҥтэн сэдиптэнэр, сэрэхтээх көстүү.
Төһө да тыа умайыыта айылгытын быһыытынан буолбутун иһин, син биир уот туруутун утары охсуһуллуохтаах. Бу чааһыгар ирбэт тэҥ усулуобуйатыгар ойуур сокуона дьоһун оруоллаах. Ирбэт тоҥ ойуура атын сокуоннаах, ол да иһин маннааҕы ойуур хаһаайыстыбатыгар атыннык дьаһанар наада. Ойуур уонна ирбэт тоҥ үрүт өттө ыкса сибээстээхтэр, бэйэ-бэйэлэригэр дьайсыылара улахан. Ирбэт тоҥо суох ойуур да суох буолуо этэ эбэтэр ойуура суох сир тоҥмот», – диир учуонай.
1992 сыллаахха, Михаил Ефимович Николаев саҕана, ойуур туһунан сокуон ылыллыбыта, ол гынан баран 2007 сылга тиийэн тохтотуллубута. Саҥа сокуону ылынарга тирэх буолар чопчу сүбэни, иһитиннэрии толорута суоҕун быһыытынан, билим билиҥҥитэ биэрэр кыаҕа суох. АЛРОСА хампаанньаны кытта ыытыллар үлэ көмөтүнэн, кэнэҕэһин Саха сирин тыатын ойуурун харыстыыр саҥардыллыбыт сокуон ылыллыан сөп.
Өлүөнэ остуолбалара АП умайбыт бэс чагдатыгар охтубут мастар уонна чөлүгэр түһүү саҕаламмыт көстүүтэ
«Ойуур билимигэр үлэлэһэр олус аҕыйах исписэлиистээхпит, манна атын салаа исписэлиистэрин кэпэрээссийэлэһиитэ көмөлөһөр. Онно ирбэт тоҥу, сир араҥатын, буору үөрэтээччилэр, араас суол хайысхалаах зоологтар, ботаник-флористар көмө-ньыма буолаллар. Бары күүспүтүн түмэн, маннык кэлим чинчийиини ыытар АЛРОСА курдук бөдөҥ хампаанньалары кытта үтүө түмүктэри ситиһэр кыахтаахпыт», – диэн кэпсэтиини Александр Исаев түмүктүүр.
Андрей ШИЛОВ суруйуутун ЛОҺУУРА тылбаастаата.
