“Норуот күүһэ – көмүөл күүһэ” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Дьон-сэргэ туруннаҕына, элбэҕи ситиһиэн сөп. 2012 сыллаахха Иркутскай уобалаһыгар, Усть-Кукка целлюлоза-кумааҕы кэмбинээтин тутар бырайыак күөрэйбитэ. Оччолорго Усть-Кут олохтоохторо харса суох туруулаһан, бырайыагы тохтотторбуттара. Онон ааҕааччыларбытыгар ити бырайыагы утарбыт, уобаласка эрэ буолбакка, бүтүн Арассыыйаҕа, тас дойдуларга кытта дуорааннаахтык биллибит Усть-Куттааҕы “Гражданскай көҕүлээһин киин” кэмиэрчэскэйэ суох автономнай тэрилтэ (АНО) салайааччыта Алексей Тупицины билиһиннэрэбит.
Кутталлаах бырайыак
Усть-Кут Өлүөнэ тардыытыгар сытарын билэбит. Ол бырайыак киирбитэ буоллар, кыамтата сылга 900 туонна бэлэм бородууксуйа буолуохтааҕа, хордуон Кытайга тиэллиэхтээҕэ. Ол туһугар төһөлөөх тыа кэрдиллиэ эбитэ буолла! Тулалыыр эйгэҕэ онтон төһө хоромньу оҥоһуллуо эбитэ буолла!
Ол эрээри бырайыагы дьүүллэһэр уопсай мунньахха 140 киһиттэн 5 эрэ киһи туттуммут. Атыттар бары утаран, бырайыак тохтотуллубут. Иҥсэ-мэнэгэй тохтуо дуо, 2019 сылга ити бырайыак эмиэ күөрэйэн тахсыбыт. Холобур, Иркутскай уобалас инбэстииссийэлээх сайдыытын ааҕыныстыбатын докумуоннарыгар: “ЦКК сылга 1 мөлүйүөн туонна бородууксуйаны таһаарар былааннаах” диэн этиллибит. Манан дьарыктаныахтаах “Илим” АУо официальнай саайтыгар “Бүгүҥҥүтэ үс хампаанньа экспорга 1,6 мөл. туонна бородууксуйаны тиэйэр, онтон 2024 сылга Кытайга хордуону тиэйиини үс төгүл улаатыннарар сорук турар” диэн ыйыллыбыт. Ол – саҥа тутуллуохтаах ЦКК суотугар буолуохтааҕа.
Ол эрэн, эмиэ утарар аахсыйалар ыытыллан, долгуйуу саҕаланан, уобаласка үөскээбит уустук быһыыны-майгыны кытта дьүөрэлэһэн, урукку күбүрүнээтэр астаапкаҕа баран, Иркутскайдааҕы Ойуур хаһаайыстыбатын бырамыысыланнаһын миниистирэ холуобунай дьыалаҕа эриллэн, бырайыак эмиэ тохтоото... Онуоха-маныаха диэри. Хапытаал харчыга хараҥарар кэмэлдьитэ хаһан да уларыйбат.
Онон чөл айылҕа иһин туруулаһыыга уопуттаах дьону – ыаллыы сытар Иркутскай уобаласпыт уопсастыбаннай экологтарын кытта – кэпсэтэр туһалаах буолаарай диэн, салайааччылара Алексей Тупицин нүөмэрин булан, кэпсэтэ сырыттым.
Алексей Тупицин туох киһиний?
СМИлэргэ, социальнай ситимнэргэ “быраабы туруулаһааччы, уопсастыбанньык уонна суруналыыс” диэбиттэр. Бэйэтэ “идэбинэн тутааччыбын, тутуу эйгэтигэр урбаанньыппын” диэтэ. Ол эрээри бу уопсастыбаннай дьыалаҕа утумнаахтык ылсан, билигин ол сүрүн дьарыга буолбут.
2013 сыллаахха, ити ЦКК утара сылдьан, кини “Усть Кут24” диэн бэйэтин сонуннары иһитиннэрэр-биллэрэр тутулуга суох ааҕыныстыбаны арыммыт уонна “Гражданскай көҕүлээһин киинин” тэрийбит. 2014 сыллаахха Алексей Тупицин Страсбурга Дьобуруопа Сэбиэтигэр тыл этэр. Ол кэннэ омук инбиэстэрдэрэ ЦКК бырайыагар кыттыспаппыт дииллэр. Кини былааһы кириитикэлиир – олохтоох дьаһалтаттан саҕалаан, Арассыыйа салалтатыгар, “Ньыгыл Арассыыйаҕа” тиийэ. Ол иһин сотору-сотору ыстараап төлүүр, дьыалаҕа эриллэ сыһар. Былааһы арбыыр СМИлэр Тупицины ыраата барбакка, “Госдеп ааҕына кубулуна сылдьар” диэн “килиэйдииллэр”. Оттон боростуой дьон кинини бары билэллэр, ытыктыыллар, төһө сатанарынан көмөлөһө сатыыллар. Тупицин бу иннинэ Госдума дьокутаата Грачев көмөлөһөөччүтүнэн үлэлээбит. “Биэс оройуоҥҥа биир приёмнай үлэлиирэ, кыһалҕалаах дьон тохтообокко кэлэрэ. Онно биһиги былааспыт сокуону тутуһуон, сокуонунан олоруон баҕарбата көстөрө”, – диир. Дьэ, онон билсиһиэххэ.
– Алексей, дорообо! Бастатан туран, уопсастыбаннай түмсүүгүт хайдах быһыыга-майгыга тэриллибитин ахтан аас.
– Тэрилтэбит “Гражданскай көҕүлээһин киинэ” диэн ааттанар (“Центр содействия гражданских инициатив”). 2012 сыллаахха Өлүөнэ өрүс кытылыгар целлюлоза-кумааҕы кэмбинээтин (ЦБК) тутар бырайыак баар буолбута. Былаастар нэһилиэнньэттэн кистии сатаабыттара, ол иһин төрөөбүт сирбит туһугар ыалдьар дьон, туруулаһар наадатын өйдөөн, бэйэбит түмсэргэ сананан, уопсастыбаннай тэрилтэ тэриммиппит уонна үлэлээн барбыппыт. Гринпистэри, аан дойдутааҕы, Арассыыйатааҕы тэрилтэлэри кытта билсибиппит. Сурук, докумуон таһымыгар үлэ бөҕөтө барбыта.
Тыаны алдьатыыны, кэмбинээти тутууну, өрүһү киртитиини утаран, илии баттааһынын хомуйбуппут, араас аахсыйаны тэрийбиппит: биирдиилээн пикиэттэри, миитиннэри, мунньахтары. Оннук гынан нэһилиэнньэни көҕүлээбиппит. Биллиилээх дьону кыттыһыннарбыппыт, айылҕа кыһалҕатыгар болҕомтону тарда сатаабыппыт. Холобур, Усть-Кукка биллиилээх суруйааччы Захар Прилепини ыҥыран, нэһилиэнньэни кытта көрүһүннэрбиппит, анал тэрээһин ыыппыппыт.
Уопсайынан, экология эрэ туһугар киирсэр диэн буолбакка, куораппытыгар, оройуоммутугар тахса турар сокуону, киһи быраабын кэһиини барытын болҕомтоҕо ылан, ону быһаарсарга тутулуга суох уопсастыбаннай тэрилтэ курдук үлэбитин тохтоло суох ыытабыт. Нэһилиэнньэ өйүүр, волонтёрдуур базабыт добуочча улахан диэххэ сөп. Биһигини кытта элбэх дьон үлэлэһэр, көмөлөһөр. Оттон былаас, сымнатан эттэххэ, сөбүлээбэт.
– “Экология боппуруостарын күүскэ туруоран, күбүрүнээтэр Левченконы уурайарга күһэйбит уопсастыбаннай түмсүү баар” диэн ахтыллыбыт этэ, ол эһиги дуо?
– Биһиги. Ол сүрүн төрүөтэ, былырыын уобаласка баһаар бөҕө буолбутун өйдүүргүт буолуо, СМИлэргэ суруйбуттара аҕай. Ол эрээри ону тохтоторго былаас өттүттэн туох да миэрэ ылыллыбатаҕа. Биһиги уобалас дьаһалтатыгар тахсыбыппытын “ардах түһүө” эрэ диэн “уоскуппуттара”. Ону баара, ардах түспэтэҕэ, ыксаллаах быһыы-майгы үөскээбитэ. Ол иһин, дьон тулуйа сатаан баран, кыыһыран-абаран, күбүрүнээтэр Левченко уурайара уолдьаста диэн туруорсубута. Уопсайынан, баһаар тиэмэтэ олус сытыы.
– Биһиэхэ даҕаны оннук. Аны, ити ураты харыстанар сирдэргитигэр – “заказниктарга” – тыаны кэрдиини утарбыт эбиккит. Заказникка маһы кэрдэри хайдах көҥүллүүллэрий?
– Усть-Кут уонна Ленскэй оройуоннар сэргэстэһэ сыталлар. “Звёзднай” диэн уонна ол Ленскэй оройуоҥҥа “Туколонь” диэн олохтоох таһымнаах заказниктар бааллар. Биһиги дьоммут ити ураты харыстанар сирдэргэ сокуоннайа суох мас кэрдэ сылдьар дьону көрбүттэрэ уонна тыллаабыттара.
– Ити дьыала түмүгэр эрэгийиэннээҕи Ойуур хаһаайыстыбатын миниистирэ Шеверданы дьыалалаатылар этэ дуо?
– Оннук, ити – заказник сирэ-уота. Ону баара, “тыаны ыраастыыр аналлаах мас кэрдиитэ” (“санитарная рубка”) диэн саптан, саамай бастыҥ мастаах тыаны тоҕо солообуттар этэ. Миниистир С. Шеверда итини билэр эрээри, суолта уурбатах, миэрэ ылбатах, ол түмүгэр ити заказникка 116 гектардаах сиргэ тыа кэрдиллибитэ. Онон холуобунай дьыала тэриллэн, дьыала суукка тиийбитэ, быһаччы дуоһунастаах сирэй – миниистир Шеверда – эппиэккэ тардыллыбыта, билигин суут бириигэбэрин күүтэ сылдьабыт.
– Эһиги эспэдииссийэлэри, эриэйдэлэри бэйэҕит тэрийэн ыытаҕыт дуо?
– Суох, бэйэбит сылдьыбаппыт. Эппитим курдук, волонтёрбут элбэх. Олохтоох дьон, булчуттар сокуону кэһээччилэри бэйэлэрэ булан, көрөн, биһиэхэ хаартыскаҕа түһэрэн, суруйан, тыллаан ыыталлар. Онно олоҕуран салгыы олохтоох былаас уорганнарыгар, борокуратуураҕа, хонтуруоллуур судаарыстыбаннай уорганнарга тахсан, үлэлиибит, элбэх сурук-бичик үлэтэ, төттөрү-таары ыйытык оҥорторуута буолааччы. Быһата, уопсастыбаннай хонтуруол үлэтэ тохтоло суох барар.
– Арааһа, судаарыстыбаннай уорганнар “барыта сокуонунан” дииллэрэ буолуо?
– Оннук, кинилэр хардалара мэлдьи “сокуону тутуһан, хайа эрэ быһаарыыларга олоҕуран” эҥин диэн буолар. Ол эрээри онтуларыгар син биир туох эрэ итэҕэс-быһаҕас баар буолан тахсар.
Холобур, “саньытаарынай кэрдии ыытыллар” диэн ааттаан, ол тыаҕа кэрдиллэр иэнин 100 төгүл улаатыннарбыттар этэ. Дэриэбинэлэр тастарыттан маһы тиэйэр массыыналар тохтоло суох сыбыытаабыттара. Ону баара, олох даҕаны саамай үчүгэй маһы кэрдэллэрэ биллэн, биһиги барытын хаартыскаҕа түһэртээн, борокуратуураҕа ыыппыппыт. Итиннэ эбии, өссө “саньытаарынай кэрдии иһин” диэн, кинилэргэ харчы төлүүллэрэ биллибитэ. Хомойуох иһин, борокуратуураттан “сокуону кэһии суох” диэн харда кэлбитэ. Биһиги онуоха сөбүлэспэккэ, хаттаан суруйбуппут. Онон үлэбит, этэргэ дылы, хаһан даҕаны наар кыайыы буолбат. Ол да буоллар санаабытын түһэрбэппит, салгыы киирсэ сылдьабыт.
– Быһаас “офискытын умаппыттар” диэн суруйбуттара, ол кырдьык дуо?
– Итини ким да силиэстийэлээбэтэҕэ, онон хаалла. 2019 сыл ыам ыйын 17 күнүгэр, “УК24” портал уонна биһиги кииммит үлэлиир офистарын таһыгар баар ыскылааппыт сарайа эмискэ умайбыта. Дьиҥэр, ити ыскылаат дьиэтэ элэктэриичэстибэҕэ да холбоно илигэ, итиннэ туох да үлэ ыытыллыбат этэ. Ити иннинэ аҕай видео-кэтээн көрөр хаамыраны кимнээх эрэ алдьатан, үлэлээбэт гыммыттара.
Кэнники икки сылга бу – номнуо төрдүс баһаар. “Куттуу, саҥарбат оҥоро сатаан итинник гынар буоллахтара дуу?” диигин. Дойдуну хоруупсуйа элиитэтэ салайан олорорун тухары, туох да уларыйыа суоҕа. Ол эрээри, биһиги тугу эмэ, кыраны да, уларыта сатыырга дьулуһабыт.
Итини таһынан атын хайысхалаах уопсастыбаннай үлэни эмиэ ыытабыт. Ол иһин даҕаны “Гражданскай көҕүлээһин киинэ” диэн ааттаммыппыт. Үөрэнээччилэргэ “Мин 20 сылынан туох киһи буолуохпунуй?” диэн өйтөн суруйуу куонкуруһун сылын аайы иилээн-саҕалаан ыытабыт.
“Сыл коррупционера” диэн куонкуруһу ыытабыт, ол ааты биир сыл – борокуруор, биир сыл кини солбуйааччыта ылан тураллар. Хоруупсуйаһыттары уодьуганныаҕа диэн санааттан итини ыытабыт. Борокуруор кэбиниэтиттэн 100 миэтэрэлээх сиргэ албын бородууксуйа маҕаһыына баара көстүбүтэ. Оттон солбуйааччытын эркинин эрэ уҥуор эмиэ бутлегердар бааллар этэ. Дьэ, ити курдук...
– Дьыала тэриллибэтэҕэ дуо?
– Суох, ол эрээри улахан айдаан тахсыбыта. Итини таһынан биһиги “Сыл киһитэ” диэн ааты олохтообуппут, урбаанньыттар ону бэйэбит аныыбыт уонна бириэмийэлиибит. Кэнники хас да сыл куораппыт мээрэ итини биһиги ааппытыттан туттарар үгэһэ олохсуйда.
– Ол аата, куораккыт былааһын кытта бииргэ үлэлиир буоллаххыт?
– Суох, биһиги тутулуга суохпут, хаһан баҕарар сокуону кэһии тахсыбыт буоллаҕына, ону аһаҕастык ыйан-кэрдэн, туруорсан тохтотору модьуйабыт. Соторутааҕыта өр сыл үлэлээбит, уопуттаах үтүөлээх тириэньэри ууратан баран, мээр бэйэтэ 80 тыһыынча хамнаска солбуйааччыны үлэҕэ ылбытын сууттаһан, ол тириэньэри үлэтигэр төннөрдүбүт.
– Маладьыастар эбиккит!
– Оттон урбаанньыттары билигин наар баттыы сатыыллар. Усть-Кут 15 сыллааҕы туругун кытта тэҥнээтэххэ, билигин олохтоох экэниэмикэҕэ аччыгый урбаан өлүүтэ уонча төгүл аччаата. Ааспыт сылга манна ойуур биисинэһигэр соҕотох хаалбыт ИП сабыллыбыта. Нэһилиэнньэҕэ оттук маһы бэлэмниирэ. Хомойуох иһин, билигин ону тохтотто. Бу салааҕа барыта бөдөҥ хампаанньалар, мас кэрдээччилэр кэллилэр.
Дьиҥинэн, 2000 сыллар саҕаланыыларыгар Усть-Кукка бэйэлэрэ пилорамалаах урбаанньыттар элбэхтэрэ. Мас атыылаһан, ону бэйэлэрэ таҥастаан, “вагонканы”, хаптаһыны ис даҕаны ырыынакка, Кытайга да, Дьобуруопаҕа да атыылыыллара, тиэйэллэрэ. Оччолорго биһиги хаптаһыммыт Москубаҕа кытта атыыланара. Билигин оннук суох, барыта эһиннэ...
– Биһиэхэ, Амма өрүс тардыытыгар, маһы кэрдии аукционугар Иркутскай урбаанньыта Маслобойников Г.В. диэн кыайан, онтон сылтаан долгуйуу бөҕө таҕыста. Бу урбаанньыт туһунан истибиккит буолаарай?
– Суох, истибэтэх киһим эрээри, ыйыталаһыам.
– Махтанабын, Алексей! Ситиһиини баҕарабын!
Кэпсэттэ Нина ГЕРАСИМОВА “УК24” саайтан хаартыскалары, матырыйааллары туһанныбыт.
