Госдума бу муус устар 10 күнүгэр «судаарыстыбаннай уонна төрөөбүт тыллары үөрэтии төрөппүт баҕатын учуоттаан эрэ ыытыллыахтаах» диэн сокуон барылын киллэрдэ. РФ Үөрэх туһунан сокуонун ылыммыт кэннэ иһийэн турбут национальнай боппуруос эмиэ күөрэйэн таҕыста.
Тыл боппуруоһугар Татарстан өрөспүүбүлүкэтэ бэйэтин чопчу позициятын мэлдьи көрдөрөр. Онон биһиги бу сокуон барылын Татарстан парламена хайдах ылыммытын ыйыталаһа Үөрэххэ, култуураҕа кэмитиэти салайар биллиилээх суруйааччы Разиль Валеевка тахса сырыттыбыт.
– Разиль Исмагулович, бу боппуруос күөдьүйүүтүгэр туох төрүөт буолла дии саныыгын?
– Арассыыйа федерациятын национальнай бэлиитикэтэ маннык суолунан баран эрэрин адьас сөбүлээбэппин. Ол эрээри дойдуну маннык суолга тиэрдэ сатыыр ханнык эрэ күүстэр бааллар диэххэ сөп. Ама, биир эрэ тыл, култуура хаалыан баҕараллара буолуо дуо?
Татарстаҥҥа биһиги улуу («великий, могучий») нуучча тылын олус кыһаллан үөрэтэбит ээ. Хайа, СКЭни туттарыыга дойдуга иккис миэстэлээхпит дии, Москуба кэнниттэн, нуучча да эрэгийиэннэрин кэнники хаалларан. Ким даҕаны нууччалыы куһаҕаннык билэриттэн манна эрэйдэммэт. Ол эрээри биһиги төрөөбүт тылбытыттан аккаастаныа суохтаахпыт диэн өйдүүбүт. Төрөөбүт тыла суох туохпут да суох буолуо: тыйаатырбыт, ускуустубабыт, литэрэтиирэбит, култуурабыт – барыта сүтүө. Оттон ол норуот быһыытынан эстиигэ тиэрдиэ. Ол аата, тыыны соруйан да түөрэҥнэтэ сатааччылар баар буоллахтара.
– Аршиновалаах сокуоннарын барылын көрүү эһиэхэ Татарстаҥҥа хайдах барда, ханна тиийдэ?
– Сокуон барыла муус устар 10 күнүгэр Госдумаҕа киирээтин уонна Госдума саайтыгар тахсаатын кытта биһиги болҕомтоҕо ыламмыт, кэмитиэт мунньаҕын ыҥыран, дьүүллэспиппит. Татарстан Судаарыстыбаннай Сэбиэтин бүрүсүдьүүмүгэр туруорсан, сиэссийэҕэ көрөргө диэбиппит. Онно Госдуума бэрэссэдээтэлэ В.Володиҥҥа ыҥырыы сурук ылыммыппыт. Ис хоһооно – бу сокуон барыла туох кутталлааҕын тиэрдии.
– Сокуон барыла туох кутталлааҕый?
– Маннык сокуон барылын ылыныы – төрөөбүт уонна судаарыстыбаннай тыллар туттуллар ыырдарын кыаратар, төрөөбүт тылы туттар РФ Төрүт сокуона мэктиэлиир быраабын кэһэр. Сурукка «бу сокуон барылын ылынымаҥ» диэн көрдөспүппүт. Маннык улахан боппуруоһу үөрэтэригэр, дьиҥинэн, Судаарыстыбаннай дуума субъектары кытта кыттыһан дьүүллэһиини ыытыахтааҕа, киэҥ ыҥырыылаах уопсастыбаннаһы, судаарыстыбаннай структуралары кытта элбэх өрүттээх кэпсэтиилэри ыытан, сүбэлэһиэхтээҕэ. Оттон манна туох да суох, дьүүллэһии даҕаны, кэпсэтиһии-сүбэлэһии даҕаны.
Тыл боппуруоһугар толоостук орооһуу элбэх омуктаах судаарыстыбаҕа хаһан баҕарар сэрэхтээх. Төрүт тыллары үөрэтии – бу аҥаардас Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттарын дьыалата буолбатах эбээт!
Кэлин, сокуон барыла парламеммытыгар официальнайдык киирбитин кэннэ, кэмитиэккэ дьүүллэһэн баран, “сиэссийэҕэ киллэрэргэ уонна утарарга” диэн быһаарыы ылыммыппыт. Дьокутааттар пленарнай мунньахха “биһиги бу сокуон барылын өйөөбөппүт” диэн куоластаан уураах ылыммыттара (77 дьокутааттан биир эрэ киһи туттуммута). Татарстан бырабыыталыстыбата эмиэ бу сокуон барылын «өйөөбөппүт» диэн уураах ылынна. Элбэх уопсастыбаннай түмсүүлэр, тэрилтэлэр бары утардылар.
– Оттон иһиттэххэ, парламеҥҥыт быһаарыытын ылыммат эмиэ баар дии?
– Биллэн турар, сөбүлээбэт күүстэр эмиэ суох буолбатахтар. Холобур, “Нуучча култууратын уопсастыбаннай түмсүүтэ” бу сокуону өйүөххэ диир. Сорохтор боппуруоһу анаан күөртүүллэр. Ол эрээри, эппитим курдук, биһиги санаабыт бигэ бириинсипкэ олоҕурар – сокуон барыла РФ Төрүт сокуонун утарар, чуолаан, 68№-дээх ыстатыйаны. Онно РФга төрөөбүт тыллар сайдыылара мэктиэлэнэрин туһунан этиллэр. Сокуон барылынан буоллаҕына, төрөөбүт тыл “булгуччута суох” тыллар ахсааннарыгар киирсэр – ФГОС “вариативнай” чааһыгар. Биһиги судаарыстыбаннай уонна төрөөбүт тылларбыт оннук үөрэтиллиэхтэрин баҕарбаппыт. Арассыыйа федерациятыгар олорорбут быһыытынан бэйэбит тылбытын, култуурабытын сайыннарар толору бырааптаахпыт. Биһиги “булгуччута суох” норуот буолуохпутун баҕарбаппыт.
Санатар буоллахха, 2004 сыллаахха сэтинньигэ РФ Контитуционнай Суутун мунньаҕа буолбута. Онно Татарстан оскуолаларыгар судаарыстыбаннай тыллары үөрэтии туһунан боппуруос көрүллүбүтэ. Конституционнай Суут мунньаҕа «өрөспүүбүлүкэ оскуолаларыгар нуучча уонна татаар тылын тэҥ кээмэйинэн үөрэтии РФ Төрүт сокуонун кэспэт» диэн түмүгү таһаарбыта. Онтон атын тугу дакаастыы сатыыр нааданый? Татаар эрэ буолбакка, атын да омук бэрэстэбиитэллэрэ парламент быһаарыытын өйүүллэр. Оттон биһиэхэ 100 тэн тахса омук олорор.
– Сокуон барылын көрүү көстө, – диир Разиль Исмагулович. – Госдума уурааҕынан, сокуон барылын туһунан субъектар этиилэрин от ыйын 6 күнүгэр диэри хомуйуохтаах этилэр. Сокуон барылын балаҕан ыйыгар маҥнайгы ааҕыыга көрүөхтээхтэрэ. Ол эрээри, биһиги билбиппитинэн, бэҕэһээ Госдумаҕа кэмитиэт мунньаҕа буолбут, онно субъектар этиилэрин түргэтэтэргэ быһаарыы ылыммыттар. Госдума мунньаҕар бастакы ааҕыыга бэс ыйын 19 күнүгэр көрүөхтэрэ диэбиттэр.
Ити араас санааны саҕар. Төһө түргэнник быһаарыллыа даҕаны, соччонон үчүгэй буолуо дииллэрэ буолуо дуо? Уопсастыбаннаһы кытта бииргэ дьүүллэһиилэри ыытыахха диэбиппитин эмиэ ылыммакка ыксаан, ыксатан эрэллэрэ дьикти...
Киһи хас да омук тылын билэриттэн куһаҕан буолбат, байар эрэ. Биһиги төттөрүтүн, элбэх тылы үөрэтэ сатыахтаахпыт. Бары улуу дьон хастыы да тылы билэллэрэ. Ленин кыратыттан татаардыы билэрэ дииллэр. Лев Толстой манна императорскай университекка үөрэнэ сылдьыбыта, татаардыы билэрэ. Казань университетын ректора, улуу матымаатык Лобачевскай эмиэ татаардыы билэрэ, Максим Горькай, аатырбыт ырыаһыт, Александров аатынан байыаннай аркыастыр солиһа, Казаньтан төрүттээх Георгий Виноградов, о.д.а.
Киһи атын омук тылын билэрэ – кини баайа. Хайдах ону өйдөөбөттөрүн, онно киһи быраабын күөмчүлээһин баарын көрдөөн, аны төрөөбүт тыллары үөрэтиини туоратан эрэллэриттэн киһи эрэ сөҕөр, кэлэйэр.
Нина ГЕРАСИМОВА.
