Хабаровскай миитиннэрэ бүтүн Арассыыйаны долгуттулар. СӨ иккис бэрэсидьиэнэ, Федерация Сэбиэтин Уһук Илин сайдыытыгар сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы В.А. Штыров интервьюта “Аргументы недели” хаһыат “За углом” «Ю-туб» ханаалыгар таҕыста. Кини Уһук Илиҥҥэ бырачыастыыр уйулҕа уонунан сылларга мунньуллубута диэн тус санаатын эттэ. Ону барытын батаран киллэрэр кыах суоҕунан, кылгатан бэйэм тылбынан кэпсиим.
Утары куоластааһын – олох көммөтүттэн
Урут Уһук Илин былаас баартыйатыгар, Арассыыйа бэрэсидьиэнигэр дойдуттан уратыта суох куоластыыра. 2005 сыллартан саҕалаан быыбар түмүгэ Москуба бэлиитикэтин сөбүлээбэт буолан иһэрэ көстөр. Билигин “ким хайдах куоластаабытай?” диэн кэккэлэччи туруордахха, Уһук Илин наар бүтэһиккэ буолар, ити бырачыас настарыанньата көстөр. Уһук Илин олус улахан сир: Чукоткаттан Бурятияҕа тиийэ. Манна киирэр регионнартан элбэх хамнастаах, хотугу надбавкалаах Саха сирин, Чукотканы, Магадааны ылбатахха, Уһук Илин атын регионнарыгар орто хамнас, биир киһиэхэ тиксэр дохуот Арассыыйа орто көрдөрүүтүттэн намыһах. Оттон ыал орто ороскуота сыана үрдүгүнэн Арассыыйа орто көрдөрүүтүнээҕэр элбэх.
Сэбиэскэй кэм тиһэх сылларыгар Уһук Илиҥҥэ олох таһыма дойду орто көрдөрүүтүнээҕэр 30% үрдүгэ. Билигин Уһук Илин таҥнары түһүүтэ көнүөх быһыыта көстүбэт. Холобур, дьиэ тутуутун ыллахха, “дьиэ, инфраструктура тутабыт, дьон бөҕөнү Уһук Илиҥҥэ аҕалыахпыт, дьон олоҕун таһыма үрдүө” диэн халлааны хайытар киһиргэнии бөҕө. Оттон олоххо букатын атын. Ыстатыыстыкаҕа олорор дьиэни тутууга 1 тыһыынча киһиэхэ төһө кв.м. тиксэрин аахтахха, Уһук Илин дойду үрдүнэн саамай бүтэһик.
Уһук Илин саҥа дьиэҕэ олус наадыйар: барыта эргэ. БАМҥа 25 сылга суоттаммыт мас тутууларга дьон билигин да олорор. Дойду үрдүнэн хаарбах дьиэ ортотунан 2,6% буоллаҕына, холобур, Саха сиригэр – 14,6%.
Дойдуга саҥа олорор дьиэни киллэриигэ арыый ордуктара Саха сирэ 21-с миэстэҕэ турар, Сахалин – 22-с, атыттар бары саамай тиһэххэ тураллар, бастыҥнара – 70-с миэстэ. Уот харчытын Киин Арассыыйаттан, Уралтан ылан, арыый чэпчэттилэр. Бу сокуон 2021 с. тохсунньутугар бүтэр. Уот тарыыбын салгыы хайдах чэпчэтэр биллибэт. Туох да быһаарыы ылылла илик. Уһук Илиҥҥэ уот сыаната олус үрдүк кэмигэр Кытайга маннааҕар чэпчэкитик атыылыы олорбуппут.
Гаастааһын былаана туола илик
Дойду илиҥҥи өттүн сайыннарар гаастааһын бырагыраамата 2007 с. ылыллыбыта, “Сибиир күүһэ” бу бырагыраама сорҕото этэ. Былаанынан Саха сиригэр, Эвенкияҕа, Иркутскайга, Сахалиҥҥа гаас кииннэрэ тутуллуохтаахтара, бары биир маҕыстыраал ситимигэр киириэхтээхтэрэ. Ол кэннэ Иркутскай-Красноярскай кыраныыссатыгар бүтэр Арассыыйа гааһын турбатыгар холбонуохтааҕа, Чуумпу Акыйааҥҥа тахсыахтааҕа. Оччоҕо дойду биир кэлим гаас турба ситимнэниэхтээҕэ. Иккиһинэн, Уһук Илин олохтоохторо гааһы туһанар кыахтаныахтаахтара. 2012 с. бырагыраама бастакы уочарата бүппүтэ.
АТР Саммитын иннинэ гаас Сахалинтан Владивостокка кэлбитэ. Ол эрээри, бырагыраамаҕа этиллибитин курдук, кэлим гаастааһын буолбатаҕа. Тоҕо? Сахалинтан кэлэр гаас аҕыйах этэ. Хантараак быһыытынан Соҕуруулуу Илин Азияҕа барара. Ити кэмҥэ Саха сириттэн, Чайыҥдаттан, “Сибиир күүһэ” Хабаровскайга кэлиэхтээҕэ. Ол эрээри, тоҕо эрэ Амыр уобалаһыттан Кытайга ыытарга быһаарыллыбыта. Тиийбитэ буоллар, Приморье, Амыр уобалаһа, Еврей уокуруга, Хабаровскай соҕуруу өттө – барыта гаастаныахтааҕа.
Гаас үрдүгэр олоробут да, гааспытын кыраныысса таһа туһанар, биһиги – суох. Европаҕа атыыланар гаас 1000 куб.м. сыаната 54 дуоллар. Оттон бэйэбит дьоммутугар быдан үрдүккэ атыыланар, Арассыыйаҕа орто сыана – 74 дуоллар. Уһук Илиҥҥэ гаас сыаната өссө үрдүк.
Гастарбайтердар кытта бууннууллар
Социальнай эйгэҕэ балаһыанньа тыҥааһына кытаанах. Доруобуйа харыстабылын оптимизацията тимир каток курдук Уһук Илин регионнарын тэпсэн ааста. Нэһилиэнньэлээх пууннар кыралара, икки ардылара ырааҕа аахсыллыбатаҕа. Хоруона хамсыгын кэннэ, бэрэсидьиэн дьэ өйдөөн, доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөҕүн чөлүгэр түһэрэр наадатын эттэ.
Олохтоох дьон кыһалҕатын быһаарыы туһунан госбырагыраамаларга чуолкайдык суох. Уһук Илин сайдыытын бырагырааматыгар газификация, а/билиэттэри, тарыыптары субсидиялааһын туһунан систиэмэлээх былаан суох. Ону сорохтор атын бырагыраамаларга баар дииллэр. Ол эрээри доруобуйа харыстабылын, үөрэх национальнай бырагыраамаларын ылан көрүөххэ. Барыларыттан хомуйан Уһук Илиҥҥэ төһө үп тиксэрий диэн көрдөххө, атын регионнардааҕар хас эмэ төгүл аҕыйах көрүллүбүт буолар.
Уһук Илин судаарыстыба сүрүн соруга диэн этиллэр да, боростуой киһи олоҕор кыһаллыы суох, ити кими да долгуппат. Баҕар, инбэстииссийэҕэ тутуллар улахан собуоттар, производство кииннэрэ оҥорор харчыларыттан дьоҥҥо тиксэр диэхтэрэ. Чахчы, бүгүн Уһук Илиҥҥэ сэбиэскэй кэм тутууларыгар тэҥнээх баараҕай тутуулар ыытыллаллар. Хомойуох иһин, баларга Уһук Илин дьоно үлэлээбэттэр. Хабаровскай айдааныгар күлүктэтэн, Амыр уобалаһын Свободнай куоратыгар буолбут гастарбайтердар бууннара биллибэккэ хаалла. Манна баараҕай газохимия собуота тутуллар. Экспорга барар гаас химическэй састааба баай, ону Кытай туһана олорор. Ити собуот гаастан сыаналааҕын арааран ылыахтаах. Манна “Газпром” бэдэрээтчиттэрэ узбектары, киргизтэри, туроктары, бэл, филиппиннэри аҕалан үлэлэтэллэр. Буун хамнастарын төлөөбөттөрүн иһин тахсыбыт. Кыраныысса таһыттан дьону аҕалан кыра хамнаска үлэлэтээри гыналлар. Ол эрээри, ити судаарыстыба үбүн кэмчилээри буолбатах, тэрилтэлэр салалталара бэйэлэрин барыстарын элбэтээри.
Уһук Илини билбэттэн үлэ атахтанар
Госхампаанньалар менеджердэрэ олус улахан хамнаһы аахсаллар. В.Путин кинилэри арҕаа бөдөҥ хампаанньалар тойотторун хамнастара, бириэмийэлэрэ үрдүк, биһиги дьоммут хаалыа суохтаахтар диэн көмүскэһэр. Сир баайын хостооһуҥҥа олохтоох дьон буолбакка, барыта баахтанан кэлбит дьон үлэлиир. Регионнар сир баайын хостуур тэрилтэлэргэ күүстэринэн аҕыйах дьоннорун үлэҕэ ыллараллар. ТОРдарга эмиэ оннук. Дьиҥэр, бу баараҕай тутуулар куораттары дэлби сайыннаран таһаарар тэрилтэлэр буолуохтаахтара. Бу тутууларга олохтоох дьон суохтарын кэриэтэ, Ол иһин, Счётнай палаата суруйарын курдук, Уһук Илин регионнарыгар сайдыы барбат.
Уһук Илиҥҥэ дойду Европатааҕы чааһыгар курдук былааннааһын үлэлээбэт. Ол түмүгэр, таҥнары барыы күүһүрэн, кутталлаах балаһыанньа үөскээн, Путин 2006 с. куттал суох буолуутун сэбиэтин ыҥыран “биһиги Уһук Илини сайыннарбатахпытына, дьону олохсуппатахпытына, сүтэриэхпитин сөп” диэбитэ. Ол кэннэ 3 сыл стратегия оҥоһуллан бигэргэнэн сорук турбута. 2013 с. федеральнай тус сыаллаах, онтон 2014 с. Уһук Илин сайдыытын госбырагыраамата ылыллыбыттара.
Хара маҥнайгыттан Уһук Илини сайыннарыыга судаарыстыба харчыта тиийбэтэ көстүбүтэ. Ол иһин сударыстыба укпут хас биирдии солкуобайыгар 12 солк. чааһынай инбэстииссийэ тардар былааннаммыта. Федерация Сэбиэтэ инбэстииссийэ биэрэр дьону интэриэстииргэ “Об особых условиях развития ДВ и Байкальского региона” диэн анал сокуон бырайыагын бэлэмнээбитэ ылыллыбатаҕа. Бу сокуоҥҥа нолуокка чэпчэтии, тарыып систиэмэтин сааһылааһын, субсидиялааһын уонна дьон олохсуйарыгар аналлаах социальнай блок: хамнаһы, ийэ хапытаалын туһаныыны, ипотеканы быһаарыы киирбитэ. Бу кэлим сокуон Уһук Илин Кодекса буолуохтааҕа. Былаас уорганнара үксэ өйөөбүттэрэ. Ол эрээри, ылыллыбатаҕа. Биричиинэлэрэ: 1. Юристар дойду үрдүнэн сокуон биир буолуохтаах диэбиттэрэ. Итини кэһии дойдуну ыһыан сөбүн эппиттэрэ. 2. Наһаа элбэх үп наада диэн бырабыыталыстыба экэнэмиичэскэй блога утарбыта. Бу блокка киирэр Кудрин, Силуанов, Орешкин, Набиуллина, Греф уо.д.а. куһаҕана суох исписэлиистэр. Ол эрээри дойду олоҕун билбэттэр. П.Самуэльсон дьиэ хаһаайкаларыгар анаммыт “Экономикс” кинигэтин таһымынан толкуйдуур дьон дойдуну салайыыны кыайбаттар.
В.Путин хамаандаҕа, бэриниилээх дьоҥҥо тирэҕирэ үөрэммит. Дьиҥэр, ити сөптөөх, үчүгэй хаачыстыба. Ол эрээри, ити үтүө өрүт мөлтөтөр биричиинэҕэ кубулуйуон сөп. Элбэх үлэни кыайар кыахтаах дьон таска хаалаллар.
Бэрэсидьиэн 1999 сыллаахтан быыбардарга дойду сайдыытын көрөр кэлим үлэтин, платформатын, бырагырааматын билиһиннэрэ илик. Дебаттарга биирдэ да кыттыбатаҕа. Кини сорох тиэмэлэргэ ыстатыйалары суруйара дойду сайдыытын туһунан кини кэлим көрүүтүн биэрбэт. Онон кини тугу толкуйдуурун билбэккин. Хайдах эрэ идейнэй муҥур уһукка кэлбит курдукпут.
Эдэр ыччат ханна үлэлиир?
Билигин тугу гыныахха диэтэххэ, мин Уһук Илин туһунан кэпсэтии саҕаламмыт төрдүгэр, 2006 с. куттал суох буолуутун мунньаҕар төннүөм этэ. Уһук Илини сүтэрбэт туһугар дьону олохсутуохха наада. Ол иһин бастакы уочарат Уһук Илин олохтоохторугар болҕомто ууруллуохтаах. Полпред Ю.Трутнев 1,8 трлн солк. инбэстииссийэ тартыбыт диир сыыппарата дьоҥҥо кыһамньыны көрдөрбөт. Арассыыйа инбэстииссийэтин чиэппэрэ Уһук Илиҥҥэ кэлэр, үлэ миэстэтэ бөҕө тэрилиннэ диир Уһук Илин дьонугар туһалыа диир уустук. Тоҕо диэтэххэ, итиннэ гастарбайтердары, вахтовиктары үлэлэтиэххэ сөп.
Дьону олохсутарга харчы биэрдэххэ, харчы быһаарбат. Дьону тардар бэлиитикэ оҥоһуллуохтаах. Уһук Илин ВУЗтарыгар үөрэнэр ыччат 40%-на атын сиргэ барыан баҕарар. Ыччат манна кэскили көрбөт. Урут Уһук Илиҥҥэ аан дойдуга биллэр бөдөҥ тэрилтэлэр, холобур, Уһук Илин борохуостубата, онтон да атын бөдөҥ, үлэ биэрэр тэрилтэлэр элбэхтэрэ. Дьон манна үлэлээри тардыһара. Билигин бары эһиннилэр. ССРС нэһилиэнньэтин барытын балыгынан хааччыйа олорбут, аан дойдуга барытыгар балыктаабыт Уһук Илин балыгын баараҕай бырамыысыланнаһа эһиннэ. Билигин бу курдук экэниэмикэ үүнүүтүн кииннэрин тилиннэрэ сатаабаттар. Омуктар биһиги хараабылларбытыгар наадыйбат буоллулар. Оннооҕор чоҕу таһарга хантараактарга Кытай, Кэриэйэ, Япония эрэ хараабыллара таһыахтаахтар диэн суруллар. Производство суоҕар эдэр киһи ханна үлэлии барар?
Кытай кутталын туһунан
Биир улахан тойон «Кытайтан куттанымаҥ, хоту кыайан олорбот омук, үлүннэрии кэпсээн» диэбитэ. Ити кытайдар Уһук Илинтэн бааһына сир 56% арыандалыылларын туһунан кэпсэтии кэмигэр этэ. Хоту олорботтор дииллэрэ сымыйа. Приморье, Хабаровскай курдук усулуобуйалаах, килиимэттээх Маньчжурияҕа 200 мөл ордук киһи олорор. Хабаровскайга, Приморьеҕа баара-суоҕа 3,1 мөл. киһи баар. «Кытайдар эйэлээхтэр, атын сири былдьаабатахтара» дииллэр. Уһун устуоруйаларын ыллахха, кинилэр цивилизациялара Хуанхэҕэ үөскээбитэ, билигин Гонкоҥҥа тиийэ тэнийдилэр. Былыр Орто Азия диэки баран иһэн Александр Македонскай сэриитигэр хотторон төннүбүттэрэ. Ону таһынан истиэп олохтоохторо киллэрбэттэрэ. Дэлэҕэ кытайдар истиэнэ тутуохтара дуо? Кинилэр Арассыыйаҕа сир былдьаппыттарын умна иликтэр. Бастаан ХVII үйэҕэ хаһаактар Амырга баар сирдэригэр тиийбиттэрэ. Цин импиэрийэтин кытта 1689 с. сэрии кэннэ түһэрсиллибит Нерчинскэй дуогабарынан Арассыыйаҕа Забайкалье кэлбитэ. 1858 с. Айгуннааҕы дуогабарынан кыраныысса Амырынан барбыта. Ити дуогабарынан Приморье Хабаровскай соҕуруу өттө Кытай сирэ этэ. 1860 с. Пекин дуогабара баттаныллыбыта. Ол түмүгэр Приморье, Хабаровскай кыраай соҕуруу өттө Арассыыйаҕа кэлбиттэрэ. Мао Цзэ Дун Москубаҕа ССРСка сылдьан уруккуну умнабыт диэбитин Сталин сир боппуруоһун этэр диэн өйдөөбүтэ. Горбачев Кытайга сылдьан, Дэн Сяо Пини кытта көрсөрүгэр оҕонньор «Хотугу Маньчжурияны мөлтөх эрдэхпитинэ былдьаабыккыт» диэн аһаҕастык эппит.
***
В.Штыров Уһук Илин экэниэмикэтин Арассыыйа экэниэмикэтигэр холбуохха (интеграция) наада диир. Экэнэмиичэскэй сибээс суох буоллаҕына, социальнай, духуобунай сибээстэр уосталлар, бэл, менталитет уларыйар. Ити – дойдуну хайытар. Уһук Илин экэниэмикэтэ дойдуга үлэлиэхтээх. Ол эрэ кэннэ биирдэ, атын ырыынактарга тахсыы былааннаныахтаах диэн санаалаах. Атын сыһыан, көрүү баар буолуохтаах диирэ сөптөөх курдук. Ол эрээри, ити харчынан эрэ иирбит хапыталыыһым кэмигэр кыаллыа дуо? Штырову утарар бырабыыталыстыба экэнэмиичэскэй блогун дьонун иһиттэххэ, эмиэ сөпкө этэр курдуктар. Оннук иэрэҥ-саараҥ балаһыанньаттан сатаан ороммокко олорон, араас өрөбөлүүссүйэҕэ тиийиэх курдукпут. Дьэ, эрэй диэтэҕиҥ.
Владимир Степанов.
