Ахсынньы 5 күнүгэр норуоттар икки ардыларынааҕы Олимпийскай кэмитиэт (МОК) 2018 сыл олунньу 9-25 күннэригэр Соҕуруу Кэриэйэ Пхенчан куоратыгар буола турар Олимпиада оонньууларыгар биһиги дойдубут сүүмэрдэммит хамаандата кыттарын боппута. Допиҥҥа хаһан да сыстыбатах спортсменнары нейтральнай былааҕынан кытталларын көҥүллээбиттэрэ. Дьоммут былааҕа, гимнэ суох кытта сылдьаллар. Биллэн турар, олимпийскай хамсааһын устуоруйатыгар бүтүн дойду хамаандатын туоратыы курдук быһаарыныы быйыл эрэ ылыллыбатаҕа. Ол гынан баран, Арассыыйа бу сыллар тухары допины туһанан туоратыллыбыт бастакы дойдунан буолла. Оттон атыттар туох “буруйдарыгар” туора көрүллүбүттэрэй?
Германия
1920 сыллаахха Бельгия Антверпен куоратыгар ыытыллыбыт 7-с сайыҥҥы Олимпийскай оонньууларыгар Германия хамаандатын туоратан турардаахтар. Бу Оонньууларга аан бастаан Олимпиада былааҕын көтөхпүттэрэ. Ити Оонньууларга оччотооҕу Сэбиэскэй Арассыыйа (ССРС 1922 сыллаахха тэриллибитэ) бэлиитикэнэн сирэйдээн кыттарга ыҥырыыны туппатаҕа. Маны таһынан, бу Оонньууларга Германия уонна кини Аан дойду Бастакы сэриитигэр бииргэлэспит дойдуларын – Австрия, Венгрия, Турция уонна Болгария – кытталларын бобон кэбиспиттэрэ. Бу Оонньууларга барыта 39 дойду кыттыбыта. Парижка ыытыллыбыт сайыҥҥы Оонньууларга уонна 1924 сыллаахха Шамонига буолбут кыһыҥҥы Оонньуулар эмиэ Германията суох ыытыллыбыттара. Төрүөтэ – аан дойду Бастакы сэриитин күөртээтилэр диэн. Онтон Иккис аан дойду сэриитин кэннэ 1948 сыллаахха Лондоҥҥа ыыттыллыбыт Оонньууларга Германияны уонна Японияны киллэрбэтэхтэрэ.
Иккис Аан дойду сэриитин иннинэ аҕай, 1936 сыллаахха, Олимпиаданы Берлиҥҥэ ыыппыттара. Берлиҥҥэ ыытылларын туһунан быһаарыныы 1931 сыллаахха ылыллыбыт. Онтон ¥һүс Рейх нацистыы салайааччылара былааска 1933 сыллаахха кэлбиттэрэ. Ол кэннэ Оонньуулары Берлиҥҥэ ыытар-ыыппат туһунан боппуруоһу Эмиэрикэ атлеттарын Сойууһа көтөҕө сылдьыбыта да, АХШ Национальнай Олимпиада Кэмитиэтин салайааччы Эвери Брендедж “эмиэрикэлэр бойкуоту тэрийэллэрэ табыллыбат” диэн бобон кэбиспитэ. Олимпиаданы Гитлер илэ бэйэтинэн аспыта. Сэрии кэнниттэн МОК бырастыы Берлиҥҥэ ыытыллыбытын иһин бырастыы көрдөспүтэ.
ЮАР
Олимпиадаҕа саамай өр кэм устата бобулла сылдьыбыт дойдунан ЮАР (Соҕуруу Африка өрөспүүбүлүкэтэ) буолар. Кинилэри апартеид эрэсиимин иһин (расанан дискриминацияны ыыталларын иһин) 1964 сылтан ыла 26 сыл устата бу Оонньууларга кытталларын кыккыраччы боппуттара. 1970 сыллаахха МОК ЮАРы отой да кэмитиэттэн таһааран кэбиспитэ.
Олимпиадаҕа куомуннаһыы
Оонньууларга ССРС сүүмэрдэммит хамаандата кыттар буолбутун кэннэ, урут-уруккуттан Арҕааҥҥы уонна Илиҥҥи дойдулар күрэстэһиилэрэ умнулла быһыытыйбыта. Онтон ыла Олимпиада хамсааһыныгар бэлиитикэ куомуннаһыыта саҕаламмыта. Маннык куомуннаһыы Мельбурҥҥа 1956 сыллаахха ыытыллыбыт Оонньууга өрө күөрэйэ түспүтэ. Суэцкэй кириисистэн сылтаан Египет уонна кини өйөөбүт Ирак, Ливан уонна Камбоджа “Олимпиадаҕа кыттыбаппыт” диэн официальнайдык биллэрбиттэрэ. Онтон ССРС Венгрияҕа буолбут түбэлтэлэргэ орооспутун кэннэ, Нидерланды, Испания уонна Швейцария куомуннаһан “бойкуот” биллэрбитэ. Оттон Кытай бу Оонньууларга Тайваны ыҥырбыттарыттан өһүргэнэн турбута.
Индонезия уонна КНДР
Индонезия Олимпийскай кэмитиэтэ Джакартаҕа 1962 сыллаахха ыытыллыбыт Азия Оонньууларыгар Израиль уонна Тайвань сүүмэрдэммит хамаандаларын туоратан кэбиспитэ. Онтон сылтаан МОК бу дойду боломуочуйатын быһан кэбиспитэ.
Онуоха Индонезия бэрэсидьиэнэ Сукарно “биһиги дойдубут норуоттар икки ардыларынааҕы Олимпиада хамсааһыныттан бүтэһиктээхтик тахсан барар. Ол оннугар бэйэбит Games For The New Emerging Forces (GANEFO) (“Сайдар күүстэр Оонньуулара”) диэн оонньуулары ыытар буолабыт” диэн биллэрбитэ. Онуоха МОК “ити сымыйанан толкуйдаабыт оонньууларыгар кыттыбыт дойдулары Токио-1964 Оонньууларыгар киллэриэ суохпут” диэн сааммыта. Ол түмүгэр МОК сааҥсыйаларыгар Индонезия 11 спортсмена уонна КНДР 6 спортсмена түбэспитэ. Кинилэри олимпиада дэриэбинэтигэр чугаһаппатахтара даҕаны. Онтон өһүргэнэн Индонезия уонна КНДР хамаандата Токио Олимпиадаттын бүтүннүү уһуллан, тахсан барбыта.
Пъедестал аахсыйалара
1968 сыллааҕы Олимпиадаҕа аан бастакытын Олимпиада хартиятын балаһыанньатын собус-соруйан кэһии бэлиэтэммитэ. Итинтэн ыла Олимпиадаҕа “бэлиитикэ аахсыйалара” кимэн киирэн барбыттара. АХШ сүүмэрдэммит хамаандатын чэпчэки атлетикаҕа хара тириилээх спортсменнар Томми Смит уонна Джон Карлос кыһыл көмүс уонна боруонса мэтээллэрин ыла пъедесталга тахсыбыттара уонна АХШ өрөгөй ырыата тыаһыы турдаҕына соруйан төбөлөрүн умса туттубуттара уонна хара бэрчээккилээх сутуруктарын үөһэ өрө көтөхпүттэрэ. Бу маннык аахсыйа расизмы уонна сегрегацияны утарар суолталаах этэ. Аахсыйаны “Олимпийский проект за права человека” (“OPHR”) диэн түмсүү төрүттээбитэ. Питер Норман диэн Австралия киһитэ бу аахсыйаны өйөөн, түөһүгэр OPHR эмбилиэмэтин иилиммитэ.
Ол кэннэ АХШ икки спортсмена Оонньуулартан үүрүллүбүттэрэ уонна АХШ сүүмэрдэммит хамаандатыттан кыйдаммыттара. Оттон Питер Норман дойдутугар кэлээтин кытары олохтоох СМИлэр уонна уопсастыбаннас абааһы көрөрүн аһаҕастык биллэрэн бултаспыта.
Өссө биир бэлиитикэ аахсыйата Мехикоҕа ыытыллыбыт Оонньууларга бэлиэтэммитэ. 1964 уонна 1968 сыллардааҕы Оонньуулар абсолютнай чөмпүйүөнэ, гимнаст Вера Чаславска бырачыас биллэрбитэ. Кини судьуйалар “соруйан ССРС гимнастара Лариса Петрик уонна Наталья Кучинская туһаларыгар кыайыыны биэрдилэр, мин кыайыахтаах этим” диэн турбут. Наҕараада кэмигэр ССРС гимнэ тыаһыырыгар Чаславска соруйан төбөтүн умса туттубута уонна тиэрэ хайыһан кэбиспитэ.
Чехословакия хомуньууһуму утарар оппозицията Чаславсканы уруйдуу-айхаллыы көрсүбүтэ. Ол гынан баран, олохтоох былаас Чаславсканы тас дойдуларга тахсарын бобон кэбиспитэ. Инньэ гынан, кини ЧССР аатыттан норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэргэ кыайан кыттыбатын курдук оҥоһуллубута.
Мюнхен араллаана
1972 сыллаахха Мюнхеҥҥа ыытыллыбыт Оонньууларга Олимпиада устуоруйатыгар аан бастакы терроризм аактата бэлиэтэммитэ. “Черный сентябрь” диэн Палестина тэрилтэтин террористара Израиль хамаандатын билиэн ылбыта уонна 11 киһини ытан өлөрбүтэ. Ол кэннэ уопсастыбаннас уонна СМИ өлбүттээхтэргэ өйдөбүнньүк быһыытынан Оонньуулары тохтоторго туруорсубута. Ол гынан баран, Олимпиада биир эрэ күн тохтотуллубута, ол күнү Кутурҕан күнүнэн биллэрбиттэрэ. Тыыннаах хаалбыт Израиль хамаандата дойдутугар ситэ кыттыбакка төннүбүтэ. МОК “Оонньуулары тохтоттохпутуна террористар кыайдылар диэн буолуоҕа, онон тохтотор табыллыбат” диэн быһаарбыта.
Бу хаан тохтуулаах түбэлтэ быыһыгар бэлиитикэ эмиэ күөдьүйбүтэ. ССРС уонна АХШ хамаандалара баскетболга кыһыл көмүһү былдьаспыттара. Оонньуу бүтүө 3 сөк. иннинэ ССРС хамаандата быһаарыылаах мээчиги киллэрбитэ. Инньэ гынан, ахсаан 51:50 буолбута. Онуоха АХШ сөбүлэспэтэҕэ уонна бырачыас биллэрбитэ. Кинилэр “судьуйа сыыһа көрбүт” диэн санаабыттара. Ол иһин, Италия, Пуэрто-Рико, Венргия, Польша уонна Куба дьонуттан турар хамыыһыйа бүтэһиктээх туочуканы туруорбута. Эмиэрикэлэри мэлдьи өйүүр Италия уонна Пуэрто-Рико бырачыас ылылларын туһугар куоластаабыта, оттон сэбиэскэйдии санаалаах Польша, Венгрия уонна Куба ССРС туһатыгар куоластаабыттара. Инньэ гынан, ССРС кыһыл көмүс мэтээли ылбыта, оттон эмиэрикэлэр үрүҥтэн аккаастаммыттара.
АХШ уонна ССРС
1980-с сс. саҕаланыыларыгар аан дойду “Олимпиада хамсааһына сууллар буолла” диэн долгуйбута. 1980 сыл саҕаланыытыгар АХШ Москубаҕа ыытыллыахтаах Оонньууларга кыттыбатын биллэрбитэ. Төрүөтэ – “сэбиэскэй аармыйа Афганистаҥҥа киирдэ” диэн. АХШ бэйэтин тула 60-тан тахса дойдуну түмпүтэ, ол эрээри Оонньуулары суулларбатаҕа. Тиһэҕэр хас да арҕааҥҥы дойду “Олимпиада былааҕынан кыттааччылар Москубалыаххытын сөп” диэн көҥүл биэрбитэ. “Бойкуоту” биллэрбит 29 дойду Филадельфияҕа “Колокола Свободы” диэн Олимпиадаҕа майгынныыр күрэхтэһиигэ кыттыбыта.
1984 сыллааҕы Оонньуулар Лос-Анджелеска буолуохтаахтара. Инньэ гынан, АХШ аахсыйата эппиэтэ суох хаалыа суоҕа диэн эрдэттэн сэрэйиллэрэ. Оннук да буолан тахсыбыта. 1984 сыл ыам ыйыгар ССРС НОК (национальнай олимпийский комитет) кыттыбатын биллэрбитэ. Онуоха социалистическай дойдулар өйөөбүттэрэ уонна аккаастаналларын биллэрбиттэр. ССРС 9 социалистическай дойдуну түмэн “Дружба-84” диэн күрэҕи ыыппыта. Ол инниттэн “бу күрэх Олимпиада альтернативата буолбатах” диэн биллэрбиттэрэ. Күрэхтэһиилэр путбуолтан, тэҥҥэ харбааһынтан, самботтан, тиэннистэн уонна остуол тиэнниһиттэн ураты бары олимпийскай көрүҥнэринэн ыытыллыбыттара. “Дружба – 84” уопсайа 50-тан тахса дойдуну түмпүтэ.
21-с үйэ “олимпийскай сэриилэрэ”
2002 сыллаахха Солт-Лейк-Ситигэ ыытыллыбыт кыһыҥҥы Оонньууларга Арассыыйа хайыһарга дьахталларын хамаандата эстафетаҕа кыайан кыттыбатаҕа. Старт бу буолаары турдаҕына допиҥҥа буруйдаан туораппыттара. Оттон элбэҕи эрэннэрэр биатлонист Павел Ростовцевы субу киирээри турдаҕына анаалыска хаанын ыланнар “тоһуппуттара”. Түмүгэр Ростовцев бэйэтин холугар олус мөлтөх көрдөрүүнү көрдөрбүтэ. Фигурнай хаҥкылааһыҥҥа Бережная-Сихарулидзе туһатыгар түмүк оҥоһулунна диэн Канада спортсменнара Сале-Пелетье кыйахаммыттара. Ол кэннэ Канада уонна АХШ СМИлэригэр аҕыс айдаан тахсан, Канада спортсменнарыгар иккис кыһыл көмүс мэтээл кэмпилиэгин биэрэргэ күһэллибиттэрэ.
2000 сыллаахха Сиднейгэ ыытыллыбыт Оонньууларга Афганистан хамаандатыгар биир да дьахтары кытыннарбатахтара. Былааска олорор талибтар бобоннор. Онуоха МОК ону “дискриминация по половому признаку” диэн сыаналаабыта.
2004 сыллаахха ыытыллыбыт сайыҥҥы Оонньууларга Иран дзюдоиһа, аан дойду икки төгүллээх чөмпүйүөнэ Араш Мирасмаэли бэлиитикэ матыыбынан Израиль бөҕөһүн кытары көбүөргэ тахсарыттан кыккыраччы аккаастаммыта. Мирасмаэлини дойдутугар национальнай дьоруой курдук көрсүбүттэрэ, кинини Иран атын чөмпүйүөннэрин курдук наҕараадалаабыттара.
Пекиннээҕи уонна Сочитааҕы Оонньуулары утаран улахан “сэрии” ыытылла сылдьыбыта. Ол гынан баран, ол тохтотуллан, Олимпиада үрдүк таһымнаахтык ааспыта.
Сочи Оонньууларыгар Индия былааҕа күөрэйбэтэҕэ. Индия былаастара национальнай Олимпиада кэмитиэтигэр ороостулар диэн индустар кытталларын бобон кэбиспиттэрэ. Инньэ гынан Индия үс спортсмена – хайыһардьыт, хайа хайыһардьыта уонна сыарҕа спортсмена (саночник) – олимпийскай былааҕынан кыттыбыттара.
