Унньуктаах уһун кыһыммыт түмүктэнэн, сандал сааспыт үгэннээн турар кэмэ. Билигин өрөспүүблүкэ үгүс олохтооҕун сааскы халаан кыһалҕата ордук долгутар.
Бүгүҥҥү туругунан халааҥҥа балаһыанньабыт хайдаҕый? Бу туһунан сиһилии СӨ Халаан содулун туоратыыга уонна чөлүгэр түһэриигэ толоруулаах дириэксийэтин исписэлииһэ билиһиннэрэр.
Виталий Романович Петров, кылаабынай инженер:
– Сааскы халааны куттала суох туоруур инниттэн хонтуруол күүскэ ыытыллар. Ол курдук, биһиги тэрилтэбит биир эбээһинэһэ өрүстэргэ мууһу кэбирэтэр үлэ буолар. Ол эбэтэр харыы тахсар кутталлаах учаастактарыгар болҕомто ууруллар. Холобур, Алдан, Амма, Нүүнэ уонна Токо өрүстэригэр. Манна уопсайа 9 улууска баар 31 кутталлаах учаастак киирэр. Даҕатан эттэххэ, бэлэмнэнии өрүс эстиэн иннинэ – эрдэ ыытыллар. Билигин биһиги исписэлиистэрбит улуустарга айаннаан тиийэн, бэдэрээтчиттэр үлэлэрин хонтуруоллаан, тутан кэллилэр. Онон былааннаабыт үлэбитин оҥордубут, мууһу хараардан бүттүбүт. Хараардар үлэ сүрүн сыала – муус харыан сөптөөх учаастактарыгар мууһу кэбирэтии. Хаары ыраастаан баран, чох күлүн эбэтэр кумаҕы ыһан кэбирэтэбит. Оччотугар муус харбакка алдьанан, этэҥҥэ барыахтаах. Маннык үлэни федеральнай структуралар Өлүөнэ уонна Халыма өрүстэригэр ыыталлар. Чопчулаатахха, “Ленское бассейновое водное управление” диэн биһиэхэ баар тэрилтэ салайар. Маны таһынан Дьокуускайга, Усуйаанаҕа уонна Зырянкаҕа гидротехническай тутууларбытыгар бэлэмнэнэр үлэни ыытабыт. Ыытар үлэбит туһунан эттэххэ, өрүстэн боротуокаҕа киирэр уонна куораттан сааскы ириэрии уулара ааһар турбаларын ыраастаан, аһар-сабар сирин күүһүрдэн (затвор), үлэ мэхэньиисимэ хайдах сөпкө ыытыллыахтааҕын ол эбэтэр өрүстэн турбанан уу киирбэтин хонтуруоллуох тустаахпыт. Салгыы ыксаллаах быһыы тахсар түгэнигэр бэлэм буолар инниттэн элбэх кумах уонна кумахтаах кууллар бэлэмнэниэхтээхтэр.
Халаан кэмигэр эппиэттээх үлэhиттэр уонна тиэхиньикэ (самасыбааллар, бульдозердар, экскаватордар) дьуһуурустубалара тэриллиэхтээх.
– Олохтоох дьаһалта сааскы халааҥҥа туох бэлэмнээх буолуохтааҕый?
– Улуустар халааҥҥа төһө бэлэмнээхтэриттэн улахан тутулуктаах. Биллэн турар, эрдэттэн бэлэмнэммит буоллахтарына, хоромньу тахсара аччыыр. Кинилэр бэйэлэрэ гидротехническай тутуулаах буолуохтарын сөп. Аны туран, уу ылар түгэнигэр ханна куотар, көһөр сирдэрин бэлэмниэхтээхтэр. Ол кылгас кэм устатыгар олорор сиргэ төһө киһи батара эмиэ чопчу былааннаммыт буолуохтаах. Онон эрдэттэн утуйар таҥас-сап, орон уонна дьон аһыыр бородуукталарын тэрийиэхтээхтэр. Онон ким ханна барыахтааҕа эрдэттэн быһаарыллыахтаах. Аны туран, тыа хаһаайыстыбатыгар сүрүннээн эттэххэ, ынахтарын, сылгыларын күрэтэллэригэр хаайар сири бэлэмниэхтээхтэр. Холобур, арыыга сылдьар сылгылары өрүс эстэр кэмигэр эрдэттэн анал сиргэ хаайан кэбиһиэххэ наада. Уу улаханнык ылар сирдэригэр үрдүк сиргэ тэрийиэххэ. Ону таһынан сыллааҕы бүддьүөт ылыналларыгар нэһилиэк эбэтэр улуус таһымыгар көрүллүбүт үптэн 3 %-ҥа диэри ыксаллаах-быһыыга майгыга харчы көрүллүөхтээх. Хоромньу таҕыстаҕына, бүддьүөттэрэ тиийбэт түгэнигэр хамыыһыйа тэринэн, ааҕан-суоттаан баран, бырабыыталыстыбаттан көмө көрдүөхтэрин сөп. Биһиги тэрилтэбит хоромньу тахсыбыт буоллаҕына, нэһилиэккэ тиийэн суот-учуот үлэтин ыытарга көмө буолуохтаахпыт уонна тустаах докумуоннары бэлэмнээн үп-харчы хаамыытын хойутаппакка улууска тиэрдэри ситиһиэхтээхпит.
– Ууттан эмсэҕэлээбит чааһынай дьоҥҥо харчынан төһө кээмэйдээх көмө оҥоһулларый?
– Ууга барбыт дьоҥҥо материальнай көмө оҥоһуллар. Биир киһиэхэ тиксэр суума кээмэйэ 5 тыһ. солк. Оттон мала-сала эмсэҕэлээбит буоллаҕына, икки хайысха баар: сороҕо суох буолбут эбэтэр бүүс-бүтүннүү барыта ууга барбыт түгэнигэр. Манна уу таһыма төһө тахсыбытыттан тутулуктаах. Онно сорох мала эмсэҕэлээбит буоллаҕына, 1 киһиэхэ 10 тыһ. солк., онтон баайын-дуолун барытын сүтэрбит буоллаҕына, 1 киһиэхэ 20 тыһ. солк. өрөспүүбүлүкэттэн көрүллэр. Эбэн эттэххэ, улахан халаан буоллаҕына, федеральнай таһымнаах материальнай көмө – 1 киһиэхэ 10 тыһ. солк., мал-сал эмсэҕэлээбит буоллаҕына 1 киһиэхэ 50 тыһ. солк., оттон баайын-дуолун бүтүннүү былдьаппыт буоллаҕына, 100 тыһ. солк. көрүллэр.
– Бу көмөнү ыларга дьон туох бэлэмнээх буолуохтаахтарый?
– Дьиэ-уот кодексын быһыытынан, хас биирдии киһи олорор дьиэтигэр регистрациялаах буолуохтаах. Ол туһунан туоһулуур бэчээт пааспарыгар баар буолара ирдэнэр. Оттон дэриэбинэтигэр пааспар остуола суох түбэлтэтигэр олохтоох дьаһалтаҕа тиийэн бэлиэтэммит буолуохтаах. Ол эбэтэр, нэhилиэккэ ыксаллаах быhыы-майгы биллэриллибит кэмигэр эн олорор сиргэр регистрациялаах буолуохтааххын. Маны таһынан үгүс дьон оҕолорун регистрациялыылларын умнан кэбиһэллэр. Оҕо пааспарын ыларыгар олорор дьиэтигэр регистрацияланар, ол иннинэ төрөппүтэ оҕотун кытары бииргэ олороллоррун паспортнай остуолга регистрациялыахтаах. Өссө олорор дьиэлэрин нүөмэрин эбэтэр уулуссатын аата уларыйыан сөп. Бу түбэлтэҕэ эмиэ уларыттарар наада. Пааспар остуолун дааннайдарынан уулусса аата атын буоллаҕына, материальнай көмө испииһэгэр кииримиэн сөп. Кэлин ирдэһэн харчытын ыларыгар эрэйдээх буолар. Суут эҥин буоллаҕына, ыыра ыраатар. Өссө, биллэн турар, дьиэ-уот докумуона эмиэ баар буолуохтаах. Биһиги куруук маны нэһилиэнньэҕэ өйдөтө сатыыбыт.
– Виталий Романович, сабаҕалааһын быһыытынан, быйыл ханнык улуустар ууга барар кутталлаахтарый?
– Үгэс быһыытынан, муус устарга Гидрометцентр сабаҕалааһын бүлүтүөнүн таһаарар. Кинилэр сабаҕалааһыннарынан, Өлүөнэ өрүс сүнньүнэн Хаҥалас, Нам, Дьокуускай, Уус Алдан, Мэҥэ Хаҥалас улуустара ууга барыахтарын сөп. Бу – өрүс сүнньүгэр олорор нэһилиэктэргэ сыһыаннаах. Былырыын Халыма, Индигиир өрүстэринэн уу таһыма улахан уонна хаар халыҥ буолан, ууга барбыттара. Быйыл даҕаны бу хартыына уларыйбакка, ууга бараллара буолуо диэн сабаҕалыыбыт. Холобур, Халымаҕа былырыын үс нэһилиэк ууга барбыта. Онон быйыл Арҕахтаах, Сыбаатай, Березовка уонна Орто Халыма бэйэтэ ууга барыахтарын сөп. Манна эптэххэ, Таатта, Амма, Алдан да сүнньүгэр олорор нэһилиэнньэлээх пууннарга куттал баар.
– Халаан хайдах ааһара дьыл кэмиттэн тутулуктаах бөҕө буоллаҕа дии...
– Оннук. 100 % маннык буолар диэн этэр сатаммат. Дьыл кэмэ хайдах буоларыттан тутулуктаах. Аһара ириэрэр дуу, тоҥоро-тоҥоро ириэрэр дуу... Былырыын буолбут «сынаарый» быйыл букатын атыннык барыан сөп бөҕө буоллаҕа дии. Туох барыта киһи күүппэтэх, үөйбэтэх өттүттэн буолааччы. Онон нэһилиэнньэҕэ бэлэмнэнии үлэтэ күүскэ ыытыллан, барытыгар бэлэм буолуохха наада. Халаан кэмигэр уу хайдах кэлэн иһэрин туһунан иһитиннэрии нэһилиэнньэҕэ тиийиэхтээх. Эрдэттэн тиэхиньикэттэн саҕалаан, эмкэ-томко, аска-үөлгэ диэри хааччыллыы толору баар буолуохтаах.
Эрэдээксийэттэн
Быйылгы халаан туһунан нэһилиэнньэҕэ тустаах иһитиннэрии барыахтаах. Биһиги хаһыакка матырыйаал суруйаары МЧС пресс-сулууспатыгар эрийэн тиийбиппитигэр, эппиэттэрин хас да күн күүттэрэн баран, “анал сурукта суруйан ыытыҥ” диэн хардардылар. Аны туран, нэһилиэнньэ куттала суох буолуутун хонтуруоллуур госкомитет (Государственный комитет по обеспечению безопасности жизнедеятельности населения) эмиэ хас да күн күүттэрэн баран, тустаах исписэлииһи кытары көрсүһүүнү хойутуу туруоран (хаһыат бэчээккэ бэлэмнэнэр кэмигэр) кэмэнтээрийи кыайан ылбатыбыт. Дьиҥэр, кинилэр тустаах үлэлэрин сырдата таарыйа, кэпсииргэ бэлэм сылдьыахтаахтара буолуо...
Сааскы халаан уута олоҕу ыспакка, дьон-аймах утуйар уутун аймаабакка чуумпутук, этэҥҥэ ааһара буоллар диэн баҕа санаалаахпыт.
Екатерина АФАНАСЬЕВА.
