Тоҕо саха тыла Сах саҕанааҕы чахчылары бүгүҥҥэ диэри илдьэ сылдьар диибиний?
Холобур, ардьай, ырдьай, ордьой диэн ойуулуур-дьүһүннүүр тыллар бааллар.
Өксөкүлээх Өлөксөй итинник тыллары “картинные слова” диэбитэ. Арҕааҥҥы билим тылыгар итинник тыллары imitativ, нуучча үөрэҕэр-билимигэр арҕааҥҥы майгынан эмиэ имитатив дииллэр. Сахалыы үтүктээн диэххэ син.
Үтүктээннэр — түҥ былыр үөскээбит тыллар. Үөскүүр айылҕаларынан (физикаларынан) тыас үтүктээннэрэ (звукоподражательные слова) уонна дьүһүннүүр үтүктээннэр (образные слова) диэннэргэ арахсаллар.
Ити үс тыл (ардьай, ырдьай, ордьой) — дьүһүннүүр үтүктээннэр. Ол курдук, үһүөннэрин суолталара ити тылларга баар аһаҕас дорҕооннору саҥарарга киһи уоһа-айаҕа хамсаан үөскэтэр дьүһүнүн, ол дьүһүн киһи санаатыгар үөскэтэр дьүһүмэрин (обраһын) кытта ситимнээхтэр.
Ардьай — манна суолта [а] дорҕоону саҥарарга айах-уос киэҥник арылларын кытта ситимнээх; киһи өйүгэр-санаатыгар ол көстүүттэн төрүөттэнэн “киэҥ аһаҕас” (“аҥхай”) диэн дьүһүмэр үөскүүр.
Ырдьай — манна суолта [ы] дорҕоону саҥарарга айах-уос туоратынан кэҥээн арылларын кытта ситимнээх; киһи өйүгэр-санаатыгар ол дьүһүнтэн төрүөттэнэн “кэтит аһаҕас” диэн дьүһүмэр үөскүүр.
Ордьой — манна суолта [о] дорҕоону саҥарарга айах-уос төгүрүйэ арылларын кытта ситимнээх; киһи өйүгэр-санаатыгар ол дьүһүнтэн төрүөттэнэн “төгүрүк аһаҕас” (“оҥхой”) диэн дьүһүмэр үөскүүр.
Аны, ырдьыгынаа диэн баар. Эмиэ ити тыллары кытта биир ситимнээх тыл. Ол эрэн, бу түбэлтэҕэ дьүһүн эрэ буолбакка, “ыр-р-р...” диэн тыаһы үтүктүү эмиэ баар. Олор, холбоһон, биир дьүһүмэри үөскэтэллэр. Онон, бу — уустук майгылаах үтүктээн.
Аныгы нуучча тылыгар ити түҥ былыргы, Сах саҕанааҕы тыллар ржать, рычать диэн ханыылара хаалан сылдьаллар. Ону даҕаны тыас үтүктээннэрин быһыытынан эрэ өйдөнөллөр. Дьүһүннүүр суолталарын кэм-кэрдии сүүрүгэ, суккула хайыы үйэ сууйан-суурайан кэбиспит. Ол — тылы үөрэх күүһүнэн, тоҥ өйүнэн үөрэҕимсийэн сайыннарыы, анаан-минээн оҥоруу содула, кэтэх өттө диэххэ сөп. Оннук омсолоох, үөрэҕимсийэр дьулуур ухханыгар тылы ийэ айылҕатыттан тэйитии барар. Сайдыы толуга оннук.
Ол курдук, имитатив диэни, сахалыы “үтүктээн” диэн тылбаастаабакка, судургутук “имитэтиип” диэн көһөрөн кэбистэххэ, ити тылы “үтүктэр” диэн тылы кытта ситимниир уустугуран барыаҕа, сыыйа, “үтүктэр” үтүрүллэн, “имитээссийэлиир” диэнинэн солбуллуоҕа. Ийэ айылҕаттан тэйии, тэйитии бардаҕа ол. Нуучча тылыгар итинник майгылаах уларыйыы үөрэх киириэҕиттэн хас да үйэ тухары тохтоло суох бара турар. Ол түмүгэр тыллар ситимнэрин булар, быһаарар уустугурбут, үгүс түбэлтэҕэ кыаллыбат даҕаны буолбут.
Оттон саха тыла төрүт утумун-ситимин аныаха диэри балай да чөл туруктаах илдьэ сылдьар. Арай, үчүгэйдик үөрэтии, чинчийии ситэ-хото бара, кыайтара илик.
Онон, саха тыла Сах саҕанааҕы чахчылары сөҥөрдөн, иҥэрэн илдьэ сылдьар тыл быһыытынан харах харатын курдук харыстаныах, анаан чинчийиллиэх тустаах.
Хаһан эрэ, үөрэх-билим ордук күүскэ сайдан, чинчиһиттэр Сах саҕана киһи аймах тыла хайдах үөскээбитин үөрэтэн быһаара сатыахтара, онно саха тылын чахчытын күүскэ туһаныахтара.
Бэйэтин кэмигэр индоевропалыы тыллар төрдүлэрин түөрэн таһаарыыга уонна, бэл, киһи аймах хайдах тылламмытын быһаарар сорукка олоҕун бүтүннүү анаабыт улуу чинчийээччи, тыл улахан үөрэхтээҕэ, санскритолог Отто Бётлингк сахабыт тылын кэрэхсээн үөрэппитэ, грамматикатын оҥорбута мээнэҕэ буолбатаҕын сабаҕалыахха сөп — кини туох эрэ дьикти, ураты кэрэхсэнэр баар буолан анаан хаһыспыт, үөрэппит буолуохтаах.
Быһаарыы. Б.Ө. Ойуунускай, С.Б. Харытыанап, К.С. Таарыскай 1935 с. оҥорбут “Нууччалыы-сахалыы тиэрминнээх арпагыраапыйа тылларын кинигэтигэр” “образ — дьүһүмэр” диэн. Б.Ө. Ойуунускай хаайыллыбатаҕа эбитэ буоллар, бука, ити тылдьыт олоххо-дьаһахха күүскэ туһаныллан, туһааннаах тыл саха аныгы саҥатыгар-суругар олохсуйбут буолуон сөбө.
АРЧЫЛАН.
