Биһиги кэлэр алта сыллаах олохпутун салайар Арассыыйа бырабыыталыстыбата тэрилиннэ. Өстөөх омуктар дойдубутун сааҥсыйанан хабарҕалаан олорор кэмнэригэр В.Путин былааннаабыт “тоҕо көтөр сайдыытын” Д.Медведев бырабыыталыстыбата кыайыа, онно сөп түбэһэр үбү-харчыны булар кыахтаах дуо диэн тургутан көрүү элбэх.
Медведев “олох тимирбэт”
Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлинэн В.Путин эрэллээх соратнигын, доҕорун – Д.Медведеви – хаалларда. ВЦИОМ ыыппыт ыйытыгынан дойду нэһилиэнньэтин 71 % Д.Медведеви “дойдуну салайар кыахтаах өйдөөх киһинэн ааҕабыт” диэбиттэр. Чахчы оннук буолуо диэҕи, ВЦИОМ чинчийиитин былаас баҕарбытын оҥорор тэрилтэ диэн элбэх киһи итэҕэйбэт. Дойдуга харчы суох буолбутугар Медведев учууталлары “биисинэскэ барыҥ”, норуокка “харчы суох, эһиги тулуйуҥ” диэбит тыллара, били, Черномырдинныы “хара юмор” буола сылдьаллар.
Элбэх киһи быыбар кэнниттэн бэрэсидьиэн быыбарга кыттыбыт баартыйалар, хандьыдааттар бэрэстэбиитэллэриттэн “норуот итэҕэйэр” бырабыыталыстыбатын талыа диэн күүппүттэрэ – туох да уларыйбата, бэл, үөҕэр либэрээллэрэ баһылаан хааллылар. Хомуньуустар 1998 с. дефолт кэнниттэн Ельцин Е.Примаков салайааччылаах бырабыыталыстыбаны талан уопсастыбаны түмпүтэ, эстэр суолга киирбит дойдуну норуот итэҕэлин бырабыыталыстыбата быыһаабыта диэн холобурдуулларын итэҕэйэр да дьон аҕыйаата. Өссө санаттахха, Примаков бырабыыталыстыбатын Ельциннээх сыл да үлэлэппэтэхтэрэ.
Сорохтор бэйэлэрин уоскутан Медведеви дойду экэниэмикэтин туруга ыараханынан, норуот сөбүлээбэт быһаарыыларын ылларан баран, 2-3 сылынан ууратыа дииллэр. Ити Путины билбэт дьон саҥалара. Бэрэсидьиэн Арассыыйа үбүн-харчытын итэҕэйэр дьонун илиитигэр мунньан, былааһы кытаанахтык тутта. Оттон норуот итэҕэлин быыбар бырыһыана көрдөрөр уонна өссө туох эбии “норуот итэҕэлин бырабыыталыстыбата” нааданый?
Бырабыыталыстыба саҥа састааба
Бастакы вице-премьеринэн А.Силуанов, вице-премьердэринэн М.Акимов, Ю.Борисов, А.Гордеев, О.Голодец, Т.Голикова, Д.Козак, В.Мутко, Ю.Трутнев ананнылар.
Уурайдылар: А.Ткачев, М.Мень, В.Пучков, Н.Никифоров, Л.Кузнецов, М.Соколов, С.Донской, А.Галушка.
Ананнылар: “Россельхозбаан” салайааччыта Д.Патрушев – т/х, Тюмень күбүрүнээтэрэ В.Якушев – тутууга, ФСБ дириэктэрин солбуйааччы Е.Зиничев – ЫБМ, ФАНО салайааччыта М.Котюков – наука уонна үрдүк үөрэх, О.Васильева – үөрэх, бырабыыталыстыба аналитическай отделын салайааччыта С.Чеботарев – Хотугу Кавказ дьыалаларыгар, бэрэсидьиэн дьаһалтатыгар департамент салайааччыта К.Носков – сыыппаранан сайдыыга, сибээскэ уонна маассабай коммуникацияҕа, тырааныспарга – урукку миниистир солбуйааччыта Е.Дитрих, Ямал-Ненец автономнай уокуругун салайааччыта Д.Кобылкин – Айылҕа ресурсаларыгар уонна экологияҕа, Амур уобалаһын күбүрүнээтэрэ А.Козлов – Уһук Илин сайдыытыгар.
Хааллылар: С.Лавров – тас дойдуларга, С.Шойгу – оборуонаҕа, В.Колокольцев – ИДьМҥэ, П.Колобков – успуорка, А.Коновалов – юстицияҕа, Д.Мантуров – бырамыысыланнаска уонна эргиэҥҥэ, В.Мединскэй – култуураҕа, А.Новак – энергетикаҕа, М.Орешкин – экэнэмиичэскэй сайдыыга, В.Скворцова – доруобуйа харыстабылыгар, М.Топилин – үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга.
Бырабыыталыстыбаҕа “Тюмень матрешката” диэн ааттанар регионнартан икки, Тюмень күбүрүнээтэрэ В.Якушев, Ямал-Ненец национальнай уокурук салайааччыта Д.Кобылкин, Амуртан А.Козлов, барыта 3 күбүрүнээтэр киирбиттэрэ бырабыыталыстыба үлэтин норуоту кытта сибээстиэ диэн суолталыахха сөп курдук.
Рейтинг сымыйа диибит да, Якушевтаах Кобылкин күбүрүнээтэрдэр быйылгы национальнай рейтиннэрин үөһэ икки бастакы миэстэтигэр тахсыбыттара. Ол аата бу рейтинг былаас хараҕын далыгар илдьэ сылдьар. Тюмень бу икки регионун бүддьүөттэрэ манна хостонор ньиэптэн тутулуктаах. “Матрешка” үһүс регионунан Ханты Манси национальнай уокуруга буолар. Н.Комарова диэн дьахтар бастыҥ 25 күбүрүнээтэргэ киирэр.
Ямал-Ненец күбүрүнээтэрэ Д.Кобылкин быйыл региону салайыыны тупсарарга куораттар, оройуоннар салайааччыларын ненец тылын үөрэтэллэригэр сорудахтаабытынан Арассыыйаҕа киэҥник биллибитэ. Нуучча тылыттан ураты атын омук тылын үөрэтии күөмчүлэнэ турар кэмигэр 22 тыһ. ахсааннаах хотугу омук тыла ассимиляцияланан сүппэтин диэн, күбүрүнээтэр кыһамньытын уурбута ураты суолталаах, пиар буолбатах буоллаҕына. Бу үс ньиэптээх регион дойдуга холобурга сылдьар сайдыылаах аатыраллар. Ол эрээри ханна ньиэп хостонор да, регион үбэ-харчыта үллэ-балла түһэр диир кэрэгэй. Сокуон быһыытынан оннук буолуон сөп. Ол эрээри региоҥҥа киирбит улахан хампаанньа үлэтэ, олохтоох нэһилиэнньэҕэ сыһыана салалтатын бэлиитикэтиттэн улахан тутулуктаах. Сахалин, Саха сирэ ньиэптэн олохпут тупса илик. Сыһыаммыт өс хоһоонун курдук – “мэ диэтэххэ – мичик гыналлар, аҕал диэтэххэ – антах хайыһаллар”. Баҕар, итиннэ үөһэттэн тустаах тойоттортон хамаанда суоҕа буолуо, оттон сокуону ити дьон улаханнык билиммэттэр.
“Колмар” күбүрүнээтэрдэри иитэр
Былаас үрдүкү эргимтэтигэр Путин соратниктара сиидэлээн ылбыт дьоно тахсалларын биһиэхэ Нерюнгри чоҕун хостуур “Колмар” ХЭТ диэн тэрилтэ холобура туоһулуур. Бу 2003 с. тэриллибит, тугун-ханныгын көрдөрө илик тэрилтэттэн Арассыыйа үрдүкү салалтатыгар кылгас кэмҥэ икки киһи таҕыста. Бастаан Л.Кузнецов Красноярскай кыраай күбүрүнээтэринэн, онтон РФ бырабыыталыстыбатын вице-премьеринэн анаммыта. Быйыл “Колмар” атын салайааччыта, урут ханна да бэйэтин көрдөрбөтөх С.Цивилев “Сибиир Чечнятынан” аатырар Кемеровскай уобалас күбүрүнээтэрэ Аман Тулеевы солбуйда. Тулеев былаас уонна былаас баартыйатын иһин быыбар аайы элбэх бырыһыаны биэрэн, хаалан иһэр албаһа бу сырыыга быыһаабата. Кузнецовтаах Цивилев соҕуруу Саха сирин бэрэстэбиитэллэрэ диэн көрөллөрө буолуо да, бэйэлэрэ өрөспүүбүлүкэҕэ сыһыаммыт суох дииллэрэ чахчы. “Колмар” дойду үрдүкү былааһыгар суолу арыйар кистэлэҥ күүһэ бэрэсидьиэн Питер саҕаттан атын итэҕэллээх киһитэ Г.Тимченко тэрийбитигэр сытар буолуон сөп. Сонньуйа эттэххэ, быйыл бассаапка “Колмар ” Чульманка үрэҕин чох быылынан киртитэн букатын өлөрбүтүн туһунан видео тарҕаммыта. СӨ айылҕа харыстабылын миниистирэ С.Афанасьев тэрилтэни 164 тыһ. солк. эрэ ыстарааптаан кыайбыт-хоппут курдук туттан түспүт хаартыскатын “Инстаграмҥа” көрөн, дьон “бу туох саатай-суутай” диэн кэлэйбиттэрин биллэрбиттэрэ. Миниистирбит Тимченко дьонун кытта харсартан сэрэннэҕэ диэххэ сөп.
“Үчүгэй куһаҕана суох буолбат”
Бырабыыталыстыба састаабыгар күүстээх салайааччылар да, ону таһынан аптарытыата суох да дьон бааллар. Лиидэринэн вице-премьеринэн анаммыт суперпрофессионал диэн Т.Голикованы ааттыыллар. Кини Счётнай палаатаҕа олорон судаарыстыба үбүн көдьүүстээхтик туһаныы иһин кытаанах охсуһуутунан биллэр. С.Шойгу, С.Лавров дьоҥҥо биллэр миниистирдэр. Оттон “анти-лиидэр” – В.Мутко. Медведев тутууну салайар вице-премьеринэн кинини киллэрбитигэр Госдумаҕа, бэл, “биир ньыгыллар” күлбүттэр этэ. Путиннаах Медведев Муткону эрэллээх уонна толоругас диэн сыаналыыллар. Арассыыйа успуордунан аатырыахтаах диэн соругу Мутко Сочига ситиспитэ. Дойду олимпийскай мэтээл ахсаанынан аан дойдуга бастаабыта. Ол эрээри бэрт сотору Арассыыйа спортсменнара допины маассабайдык испиттэр, судаарыстыба ону өйөөбүт диэн айдаан күөрэйэн, спортсменнарбыт улахан эрэйгэ тэбиллибиттэрэ. Онно Муткону буруйдууллар да, карьератыгар охсубата. Успуорт миниистиринэн олорон допины туһаныҥ диэн бирикээс таһаарбатаҕа чуолкай. Ол эрээри тыала суохха мас хамсаабат.
Муткону көмүскээччилэр үчүгэй дьаһайааччы, улахан дьыаланы хамсатааччы диэхтэрин сөп. Тутууну спортсменнары курдук кытаанах илиитигэр ылыа диэбиттэрэ буолуо. Путин былаанынан элбэх тутуу барыахтаах. Арассыыйаҕа тутуу саамай хоруупсуйалаах эйгэнэн биллэр. Судаарыстыба тутар эбийиэктэрэ “Восточнай” космодром, футбол стадионнара, Крым муостата – бары былааннаммыттааҕар төһө эмэ бүк элбэх үбү сиэтилэр. Мутко судаарыстыба үбүн көдьүүстээхтик туһаныыга кытаанах хонтуруоллааччы буолуо диэҕи, Сочи эбийиэктэрин тутууга сиэрэ суох элбэх үп туттуллубута.
Мутко ананыытын анекдотын салгыыр курдук, “Арассыыйа спортсменнара анал сулууспалар кэтэбиллэринэн допинг испиттэрэ” диэн допины утары охсуһар аан дойдутааҕы тэрилтэҕэ (ВАДА) үҥсэн биһиги дьоммутун уган биэрбит, дойду успуордун аатын ыыппыт, таҥнарыахсыт Г.Родченков (уруккута Москубатааҕы антипопинг лабораториятын дириэктэрэ) Мутко туһунан Арассыыйа футболун баһааҕырдар “үтүлүк иһигэр хокуоска” ыытта. Кини омук сурунаалыгар Мутко “футболу тыытыма” диэн сорудахтаабыта. “Тойон тылын истэр буоллаҕым, быһа гыммат этим” диэтэ. Ити оонньуу, дьээбэ курдук тыллар сүүмэрдэммит хамаандабыт үрдүгэр сүллэр этиҥ буолбаталлар ханнык. ВАДА иниспиэктэрдэрэ футболистары, били, В.Лебедеви Бразилияҕа курдук, сордоон олох да малытан иэдэтиэхтэрэ. Арай, футболга наар хотторор буолан, улахан кыһыыта-абата суох аһарыахпыт эбитэ буолуо.
Владимир Степанов
Кланнара суох
сатаммат
