Николай Матвеев технолог идэлээх, тыа хаһаайыстыбатын институн үлэһитэ. Кини тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах олус интэриэһинэй бырайыактары толкуйдаабыт. Ону барытын бэйэтэ үөрэтэн, сүүрэн-көтөн бастакы хардыыларын оҥорбут. Салгыы сайыннарыаҕын туһааннаах дьаһалталартан өйөбүл суоҕа атахтыыр эбит. Ааптар бырайыактарын туһунан маннык кэпсиир.
Собо миинэ
Уус-Алдан улууһун Найахы орто оскуолатын үөрэнээччилэрэ, Николай Матвеев бырайыагынан түргэнник суураллар, бакыаттаах собо миинин оҥорбуттара. Былырыын Дьокуускайга буолбут Уус-Алдан улууһун күннэригэр сүрэхтээбиттэрэ.
– Бу бырайыак сүрүн санаата – бакыаттаах собо миинин итии ууга түргэнник суурайан иһиэххэ сөп. Холобур, сорох дьон ырыынактан балык атыылаһан ону ириэрэн, үөстээн буһаралларын ыарырҕаталлар. Сатаан астаабат да дьон баар буолуохтаахтар. Кинилэр бакыаттаах чэй курдук собо миинин итии ууга суурайан иһиэхтэрин сөп. Бу барыта дьиҥнээх туох да эбилигэ суох. Хайдах оҥоһулларын кылгастык кэпсиир буоллахха, собону ыраастаан баран эрийэбит онтон ИК диэн инфокраснай хатарар ыскаапка угабыт. Онно уута көтөн хаппытын кэннэ миэлиҥсэҕэ бытарытабыт. Амтанын, биологическай сыаннаһын сүтэрбэт. Концентрированнай эрэ буолар. Итии ууга уктахха сыата-арыыта, миинэ үчүгэйдик барар. Бу бырайыак ырыынакка тахса илик. Билигин инвестор көрдүүбүн. Этэҥҥэ буоллаҕына үс араас амтаннаах: үүттээх, тумалаах уонна бэйэтинэн буолуоҕа. Боруобаҕа тахсыбыт собо миинин амсайбыт дьон олус астыммыттара уонна сэҥээрбиттэрэ. Биһиги собобут көрүҥэ Саха сиригэр эрэ үөскүүр. Онон, собо миинэ “бренд” буолар кыахтаах дии саныыбын.
Убаһа этиттэн “тущенка”
Николай бу бырайыага олоххо киирэн атаҕар турара буоллар, икки куобаҕы өлөрүө эбит.
– “Тоҕо биһиги бүрээттэр тущенкаларын сиибитий? Тоҕо бэйэбит убаһабыт этинэн тущенка оҥорбоппутуй?” диэн санаа төбөбөр киирбитэ. Оннооҕор атын омуктар биһиги убаһабыт этин сөбүлүүллэр. Олус минньигэс, иҥэмтэлээх эрээри наһаа түргэнник салгылыыр. Ол иһин, эти ханна да батарар сир суох буолан, иитээччилэр сылгыларын ахсаанын элбэтэ сатаабаттар дии саныыбын. Бу кыһалҕаны маннык быһаарыахха сөп. Холобур, мин сылгыһыты кытта фьючерснай хантараак түһэрсэн эрдэ 10 төбөнү удамыр сыанаҕа атыылаһан кэбиһэбин. Бу икки өттүттэн олус барыстаах. Ол курдук, сылгыны иитээччигэ үлэлииригэр харчы син биир наада. Оттон мин чэпчэки сыанаҕа атыылаһар буоллаҕым дии. Уонна күһүн убаһам этин ылабын. Маннык систиэмэнэн үлэлиир быдан табыгастаах буолуо этэ. Эппинэн тущенка оҥорон ырыынакка таһаардахпына, дьон убаһаларын этин туттарар сирдэнэллэр. Оччоҕо сылгы ахсаана элбиир кыахтанар. Рецебын оҥоро сылдьабын. Уонна патенныы илик буоламмын сиһилии кэпсиэхпин туттунабын. Бытовой тэрил үлэспитим, онтукам бу ый бүтүүтэ кэлиэхтээх. Онно оҥорон көрүөм, табылыннаҕына инвестор көрдөөн барыам. Аналлаах тэрил сыаната 1 мөл солк. Автоклавка буспут эт 3-4 сыл харайыллар. Биир сылынан ороскуотун сабынар кыахтаах. Быһа холоон себестоимоһа 56 солк онно 20 солк (нолуок уо.д.а. төлөбүр) эбилиннэҕинэ 70-80 солк сыаналаах тущенка буолар. Сыана объемуттан эмиэ тутулуктаах. Конкуреннар баар буоллахтарына, биллэн турар сыана түһэр. Үбүлээһин көрүллэрэ буоллар уонна Роспотребнадзоры кытта тэҥҥэ үлэлээтэххэ өрөспүүбүлүкэ таһыгар тахсыа этэ дии саныыбын.
Күнтэн үрүҥ илгэ
Бу бырайыак киэҥ эйгэҕэ тахсара буоллар тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар пиэрмэрдэр, урбаанньыттар төһө эрэ абыраналлар. Айылҕа күүһүн туһанан биллэрдик барыстаныахтара этэ диэн санаа киирдэ.
– Бу бырайыагы доҕотторбун Егор Слободчиковы уонна Андрей Колодезниковы кытта оҥорбуппут. Билигин харчы биэрэллэрэ буоллар ханна баҕар тиийэн “под ключ” туруоран биэриэхпитин сөп. Кылгастык кэпсиир буоллахха, үүтү оргутуу (пастеризациялааһын) уоту наһаа сиир. Ону үүт сыаҕар үлэлии сылдьан билбитим. Оннооҕор электрическай чаанньык уоту ылар. Санаан көрүҥ, 3-5 туонна үүтү оргутарга аҥаардас уокка төһө элбэх харчы ааҕыллара буолуой? Ол иһин, үгүс пиэрмэрдэр барыстаныахтааҕар иэскэ киирэллэр. Ону толкуйдаан баран, сайыҥҥы кэмҥэ күн уотун туһаныахха сөп эбит диэн санаа үөскээбитэ. Уонна онно аналлаах тэрил айыллыбыта. Сайын биһиги дойдубутугар муҥутуур үчүгэй усулуобуйа. Бу тэрил уокка 80 % кэмчилиир кыахтаах. Оччоҕо үүт сыанатын түһэриэххэ да сөп. Биир маннык тэрили холбуурга 1,5 мөл солк ирдэнэр. Сөпкө үлэлэттэххэ пиэрмэ барыска тахсар кыахтаах.
Сүөһү сааҕын туһаҕа таһаарыы
Экструдер диэн переработкалыыр тэрил баар эбит. Бу тэрилинэн мясокоснай бурдук уонна буорту буолбут туорааҕы переработкалаан хаачыстыбатын тупсараллар. Маннык туораах 98 % иҥэмтэлээх буолар эбит. Бу туһунан Николай 2014 сыллаахха Москуба куоракка В.М. Горбатов аатынан наунай-чинчийэр институтка бара сылдьан билбит. Уонна бу тэрилинэн сүөһү сааҕын переработкалаан туһаҕа таһаарыахха сөбүн толкуйдаабыт.
– Бу аппараат эт эрийэр тэрилгэ майгынныыр. Эрийэригэр температурата 120 кыраадыс оттон баттааһына 25-50 буолар. Бу баттааһыҥҥа араас микроорганизмнар, потогеннай микрофлора өлөн хаалар. Иккиһинэн, 120 кыраадыска патогеннай микроорганизмнар өлөллөр. Холобур, сүөһү сааҕа 3-5 сылынан ноһуом буолар дии. Онно от сиэмэлэрэ баар буолуохтарын сөп. Ол иһин, хортуоска буоругар куттахха сыыс от бөҕөтө үүнэр. Ону ыраастыыртан соло булбаппыт. Оттон экструдерынан переработкалаатахха сиэмэтэ, үөнэ-көйүүрэ суох буолар. Инчэҕэй саах тута ноһуом буолан тахсар. Кытайга сибиинньэ сааҕын переработкалатан көрбүтүм. Попкорн курдук, сыта суох олус концентрированнай, сири уоҕурдуугу барсыыһы. Бу бырайыагынан “Инникигэ хардыы” конференцияҕа Хатас орто оскуолатыттан икки үөрэнээччибин кытыннардым. Быйыл бу аппарааты ылан сүөһү сааҕын боруобалаары гынабын. Маҕаһыыннарга “Петр 1”, “Богатырь” куруук араас буор атыыланар. Олорго патогеннай микрофлора, чиэрбэлэр эҥин баар буолуохтарын сөп. Ону биһиги билбэт буоллахпыт дии. Онон сэрэхтээх буолуу өттүн этэр саарбахтаах. Оттон биһиэнэ стерилизацияны ааспыт органическай бородууксуйа буолуоҕа. Эһиил ырыынакка таһаараары гынабын. Хатас оскуолата пиэрмэлэри кытта дуогабардаах эбит. Онон, сырьенан хааччыллыыга кыһалҕа суох.
Оҕолору кытта үлэлиирбин ордоробун
– Уус-Алдан улууһун Найахы орто оскуолатын кытта үлэлээбитим ыраатта. Оттон Хатас оскуолатыгар ааспыт сылтан үлэлээн эрэбин. Бу оскуола 2016 сыллаахха агро-оскуола буолбута. Биир бырайыакка икки оҕону сыһыарабын. Оҕо соҕотох буоллаҕына сүрэҕэлдьиир устунан быраҕан кэбиһиэн сөп. Оттон иккиэ буоллахтарына бэйэ-бэйэлэригэр көмөлөсүһэн үлэлииллэр уонна аргыстаһан да баралларыгар үчүгэй. Ордук кыра кылаас оҕолорун уһуйабын. Бастаан теорияны онтон быраактыканы үөрэтэбин. Ол кэнниттэн коммерческай үлэ тахсыахтаах. Бу үөһэ кэпсээбит бырайыактарга оҕолорбун кытта үлэлии сылдьабын. Быйыл Хатас оскуолатыгар агрокластер, бизнес-инкубатор арылынна. Онон оҕолор теорияны, быраактыканы баһылаан бизнес оҕотун тэринэллэригэр усулуобуйа баар. Түгэнинэн туһанан Найахы орто оскуолатын дириэктэригэр Яков Иванович Колодезниковка уонна Хатас орто оскуолатын дириэктэригэр Николай Владимирович Слепцовка улахан махталбын тиэрдиэхпин баҕарабын.
Николай кыһалҕаттан идея үөскүүр диэн этэр. Онон сыаллаах-соруктаах үлэлээтэххэ барыта кыаллар. Эдэр киһиэхэ ситиһиилэри, бу бырайыактар олоххо киирэн Сахабыт сирин ааттата туралларыгар баҕарабын.
Венера Охлопкова
