Биһиги эрэдээксийэбитигэр ыраах хоту дойду хонноҕуттан, Муома улууһун Чыыстай бөһүөлэгиттэн, кэргэннии удьуор табаһыттар Екатерина уонна Дмитрий Дьячковтар ыалдьыттаатылар. Кинилэри кытта сэһэргэһэ олорон, Муома аатырар очуос хайаларынан, кэрэ айылҕалаах аар тайҕатынан табанан сиэллэрэн айаннаан кэлбиккэ дылы буоллум. Оннук ураннык, умсугутуулаахтык, хараҕар уоттаах олорон кэпсээтэ табаһыттар олохторун “Магир” община биригэдьиирэ Екатерина Егоровна.
Удьуор табаһыттарбыт
Кэргэним Дмитрий Христофоровичтыын иккиэн кыра эрдэхпититтэн табаҕа сыстан улааппыппыт. Онон удьуор табаһыттар сыдьааннарабыт. Кинилэр олорбут олохторун, таба иитиитинэн дьарыктаммыт үтүө үгэстэрин салҕааччылар буолабыт. Иккиэн кыра эрдэхпититтэн дьоммутун кытта ыстаадаҕа табаны көрөн-истэн улааппыппыт.
Кэнники кэмҥэ ыччат дьон табаҕа үлэлии тахсыбат буолла диэн хараастабыт, хомойобут. Табаҕа үлэлиир дьон аҕыйаатар аҕыйаан иһэллэр. Биһиги кэннибититтэн таба иитиитинэн салгыы дьарыктанар, үлэлиир көлүөнэ иитиллэн таҕыстын диэн санааттан, ыстаадабытыгар 2002 сылтан “Оралчимҥа” (“оленевод”) оҕо үлэ-сынньалаҥ лааҕырын арыйан үлэлэтэбит. Быйыл 17-с сылын үлэлээтэ. Манна 2-с, 3-с кылаастан 11 кылааска диэри оҕолор үс сезонунан 14 хонукка сылдьаллар. Төрөппүт көҥүлүнэн оҕолор бэйэлэрин баҕа өттүлэринэн тахсаллар, сүрдээҕин сөбүлүүллэр. Бу лааҕырга оҕолор табаһыт олоҕун, үлэтин-хамнаһын билэллэр, экстремальнай олоххо үөрэнэллэр. Кыра эрдэхтэриттэн сылдьыбыт оҕолор оскуоланы бүтэриэхтэригэр диэри сыл аайы тахсаллара үтүө үгэскэ кубулуйда. Оҕолор хамнас аахсаллар. Бэйэлэрэ ииттэллэригэр табаны да биэрэбит.
Ол эрэн, хомойуох иһин, лааҕыры арыйан үлэлэппиппит 17 сылын устата ыччат син биир ыстаадаҕа тахсан үлэлээбэт эбит диэн түмүккэ кэллибит. Табаҕа тахсан үлэлиир интэриэстэрэ суох буолар эбит. Ол да буоллар, оҕолор оскуоланы бүтэрэн, киин сиргэ баран үөрэнэ, үлэлии сырытталлар да, кыһын-сайын сынньалаҥнарыгар, уоппускаларыгар кэлэн көмөлөһөллөрүттэн наһаа үөрэбит.
Эбээн тыла сүтэн эрэр
Улахан Чыыстай бөһүөлэгэр 800-чэ киһи олорор. Үксэ эбээн омук түөлбэлээн олорор нэһилиэгэ. Аҕыйах сыллааҕыта аныгылыы моһуоннаах саҥа оскуола тутуллан 100-тэн тахса оҕо үөрэнэр. Аҕыйах куойкалаах балыыһалаахпыт. Сүрүн кыһалҕабыт диэн, бүгүҥҥү күннээҕи туругунан бырааһа суох олоробут. Ыраах буолан эбитэ дуу, быраас идэлээх дьон кэлэн үлэлээбэттэр. Быйыл биэлсэр үөрэҕин бүтэрбит бэйэбит олохтоох уолбут кэлэн үлэлии сылдьар.
Эбээн тыла, хомойуох иһин, умнуллан эрэр. Биһиги, аҕа көлүөнэ эрэ дьон, саҥарабыт. Эдэр ыччат эбээннии билбэт, бары сахалыы саҥараллар. Оскуолаҕа эбээн тылын биридимиэт эрэ курдук аҕыйах чаас үөрэтэллэр. Онон эбээн тыла, култуурата, төрүт үгэһэ сүтэн эрэрэ – биир улахан, кыһалҕабыт. Бу – 60-с сыллардааҕы салалта бобуу-хаайыы үлэтин түмүгэ. Оччолорго эбээннии саҥардахтарына, “омуктуу саҥарымаҥ” диэн боболлор эбит. Тополинайдар тылларын сүтэрбэккэ олороллор. Кинилэр эбээннии, нууччалыы үчүгэйдик саҥараллар. Биһиги сахалыы эрэ саҥарабыт.
Кулууппутугар улахан өрөмүөн ыытыллан, ис-тас өттө куораттан итэҕэһэ суох көрүҥнэнэн, үлэ-хамнас күөстүү оргуйан олорор. Нэһилиэнньэ, сүргэтэ көтөҕүллэн, сүрдээҕин сэргэхсийдэ.
Үөһээ бөһүөлэкпитигэр үксэ табаһыттар түөлбэлээн олороллор. Онно хочуолунай суох буолан, ыал бары оһохторун оттунан олороллор. Ол эрэйдээх соҕус. Онтон Аллараа бөһүөлэк ыала үксэ киин хочуолунайтан итиини ылан олорор. Манна инфраструктура барыта баарын кэриэтэ.
Улуус киинэ Хонууттан кыһынын массыынанан айаннаатахха -- 400-тэн тахса килэмиэтир. Сайынын икки өттүттэн пассажирдар баар буоллахтарына, АН-2 сөмөлүөт көтөр, ону даҕаны ыйга биирдэ-иккитэ диэбит курдук. Сайынын уу суох дьылыгар аллараанан улахан КамАЗ массыыналар Уус Ньараҕа диэри сылдьаллар. Индигиир өрүс устан ааһар, маны тэҥэ Сааһыыр бөһүөлэкпит аттынан Муома үрэҕэ устар. Суолбут олох суох диэҕи кэрэгэй, кыһыннары-сайыннары куоракка диэри айан суоллаахпыт, онон сырыы баар. Ол эрээри айаммыт уһун, сылаалаах буолар. Кыһын 2 суукка айанныыр буоллаххына, сайын үрэх уута тахсан хааллаҕына, хас да суукка айанныахха сөп. Улахан Чыыстай бөһүөлэгиттэн Уус Ньараҕа диэри кэллэхпитинэ, федеральнай суолунан Магадааҥҥа барарбыт Дьокуускай куоракка барардааҕар чугас. Онно үксүгэр сайынын Өлүөнэ, Алдан өрүстэр кыһыҥҥы суоллара туруор диэри сылдьаллар. Ол эрэн Магадааҥҥа ас-үөл сыаната наһаа ыарахан.
Мин сарсын (кэпсэтии ахсынньы 4 күнүгэр буолбута) Дьокуускайтан Магадааҥҥа көтөөрү олоробун, “черная пятница” аахсыйатыгар түбэһэммин, 5 000 солк. сөмөлүөккэ билиэт ылан, көтөн эрэбин. Онно күтүөтүм кэтэһэн олорор. Кини улахан массыынанан Хонууга ас-үөл тиэйэн илдьэр. Суол үчүгэй буоллаҕына, 3 суукка кэриҥэ айанныыбыт. Улахан КамАЗ массыына буолан, айана бытаан.
Бэйэни бэйэ дьаһанан олороро үчүгэй
2008 сылтан “Магир” (эбээннииттэн тылбааһа “ыраас сир” диэн өйдөбүллээх) диэн община тэринэн үлэлии-хамсыы олоробут. Бэйэбит салайынан үлэлии сылдьарбыт сүрдээх үчүгэй. Туох да диэн үҥсэргиир кыахпыт суох.
Сэбиэскэй кэмҥэ, “Искра” сопхуоһу Н.И. Слепцов салайарын саҕана, наһаа да ситиһиилээхтик үлэлии-хамсыы олорбуппут. Николай Ильич 10 ыстаадаҕа хас биирдиитигэр дьон олорор 2-лии кыбартыыралаах дьиэтин, баанньыгы, гарааһы, диисэл ыстаансыйаны, авиапорду туттарбыта. Оннооҕор хас биирдии ыстаадаҕа көс оскуола кытта баар буола сылдьыбыт кэмнэрдээҕэ. Ол ыстаадаларга барытыгар холбоон 10 000-тан тахса таба баара. Табаһыттарга үлэлииллэригэр сүрдээх үчүгэй усулуобуйаны олохтуура. Билигин кини курдук талааннаах салайааччы суох. Кэлэр 2020 сыл сааһыгар Н.И. Слепцов 100 сааһын туолуохтаах.
Билигин балаһыанньабыт “Искра” сопхуос саҕанааҕыттан олох атын. Табабыт ахсаана лаппа аччаата. Манна сүрүн биричиинэ – бөрө элбээһинэ. Сирбит-уоппут хайалаах тыа сир буолан, бөрөнү бултуурга балачча ыарахан. Бөрө хайаҕа куотан хааллаҕына, бураанынан кыайан ситэн ылбаккын. Онно холоотоххо, туундара сиригэр-уотугар бөрөнү бултуур бэтэрээнэн соҕус буоллаҕа.
Онон табаһыттар билигин сүрүн улахан кыһалҕабыт бөрө буолар. Анал бөрөһүт Григорий Слепцов диэн эдэр уол “экстремальнай” быһыыга-майгыга сылдьан, сылын аайы 10-ча бөрөнү бултуур. Бураанынан сылдьан бөрөлүүр наһаа ороскуоттаах, тиэхиньикэ алдьанар, саппаас чааһыгар, бэнсиинигэр харчы бөҕөтө ороскуоттанар. Ону ол диэбэккэ, син биир бөрөлүүбүт. Бэйэм уолум эмиэ бөрөлүүр.
Таба үлэтэ – дьыл кэминэн көрөн. Сайыҥҥы өттүгэр табаны илиигэр тута сылдьаҕын – күнүскү уонна түүҥҥү манабыллаах. Таба сайынын бырдахтан, күҥкүнэстэн наһаа эрэйдэнэр, сүүрэр, сүгүн аһаабат. Онон куйаас күннэргэ уулаах, тааһа суох сиринэн илдьэн аһатан, көрөн-истэн табаларгын маныыгын. Сайыҥҥы өттүгэр таба уллуҥаҕа, туйаҕа чарааһаан, уйан, кэбирэх буолан, бааһырар идэлээх. Онтун тааска, талахха үктээтэҕинэ, өссө сэтэритэр, доҕолоҥнуур.
Кыһынын табаларбытын көҥүл ыытабыт. Ол эрэн ханна барбыттарын суолларынан-иистэринэн син биир көрө сылдьаҕын. Онон саамай үлэлээҕэ сайын буолар. Төрүөх үгэнниир кэмэ – саас муус устар уонна ыам ыйдара. Манна, дьэ, кытаанахтык маныыбыт. Бөрөлөр, кып-кырачаан тугутчааннарбытын кэлэн тардар түгэннэрэ тахсыан сөп.
Табаларга, аныгылыы “чип” эҥин диэн суох. Биһиги ыстаада табаларыгар хас биирдиилэригэр, ыраахтан үчүгэйдик көһүннүн диэн, араҕас өҥнөөх “бииркэлэрдээхпит”. Онон атын ыстаада табаларыгар булкуһан хааллахтарына, “магердар” табалара диэн билэллэр.
Таба – эбээн норуотун төрүт дьарыга
Табаны иитиигэ биһиги кэннибиттэн көлүөнэ суох буолсу быһыылаах диэн куттана саныыбыт. Табаһыттар кыһыннары, сайыннары көс олохтоох дьоммут. Уһуннук биир сиргэ олордоххо, сир-уот наһаа тэпсиллэр. Онон аҕыйах хоно-хоно, аппытын, табабытын көлүнэн, көһөн иһэбит. Балааккабытын бэйэбит тиктэбит. Кыһынын кыра, сайыҥҥы өттүгэр арыый да улахан балааккалары туруорунабыт. Чуум үлэһитэ тугу барытын бэйэтэ оҥорор – балаакка тигэр, дьонун таҥыннарар (этэрбэһин, саҕынньаҕын, түү ыстаанын), таба тириитин имитэн утуйар таҥастарыгар тиийэ тигэр. Барыта -- илии үлэтэ. Табаһыт кэлэригэр ичигэс балааккаҕа, бэлэм аска кэлиэхтээх. Маны барытын чуум үлэһитэ оҥорор, хааччыйар.
Табаһыт хамнаһа 30 тыһ. кэриҥэ. Ол -- таба ахсааныттан эмиэ тутулуктаах. Судаарыстыба өттүттэн хас биирдии табаҕа субсидия көрүллэр, хамнаска өйөбүллээх буолан, биһиги, табаһыттар, үлэлээн-хамсаан, таба ииттэн олоробут. Судаарыстыба өйөбүлэ суоҕа эбитэ буоллар, ырааппаппыт биллэр.
Утум салҕанар
Биһиги табаҕа дьиэнэн үлэлиибит. 2 уол, 2 кыыс оҕолордоохпут, 9 сиэннээхпит. Эрэлбит улахан уолбутугар -- Максимҥа. Кини кэргэниниин биһиги ыстаадабытыгар үлэлииллэр. 2 уол оҕолоохтор. Кыыспыт Диана 5 оҕолоох, чуум үлэһитэ. Сайын буолла да сиэннэр бары ыстаадаҕа тахсан сайылыыллар, олус сөбүлүүллэ. Онон удьуор, утум салҕанар. Оҕолорбут, сиэннэрбит эбээн омук төрүт дьарыгын таба иитиитин салҕыахтара диэн эрэлбит улахан. Онон “Магир” общинабытыгар дьиэ кэргэнинэн үлэлиибит. Икки үөр сылгылаахпыт, 900-чэ кэриҥэ табалаахпыт. Онтон сороҕун идэһэлэнэбит, бөрө да тардар, сайынын доҕолоҥнууллар. Онон элбиир да, көҕүрүүр да.
Былыр-былыргыттан таба эбээн норуотун төрүт дьарыга буоллаҕа. Үчүгэйдик дьаһанан, көрүнэн олордоххо, табаттан туга да хаалбат, барыта туһаҕа барар. Тыһа -- этэрбэс, унтуу; тириитэ -- саҕынньах, ичигэс таҥас; туйахтара -- араас сүбэниир; кулааһай таба эмп буолар сайыҥҥы түүлээх муоһа (панты). Бу муос күһүнүн сүрдээхтик кытаатар. Ону иргэх табалартан эрбээн “бой рогов” оҥостон харчыга туруорабыт. Кутуруга кытта туһаҕа барар, онон таба туга да таах хаалбат, барыта туһаҕа барар.
Онон өбүгэлэрбит дьарыктарын салҕаан, таба иитиитинэн дьарыктана сылдьарбытынан астынабыт, киэн туттабыт.
кэпсэттэ Саргылаана БАГЫНАНОВА.
