Арассыыйа бэлиитикэтин үрдэлинээҕи тыал биһиги намталбытынан сыыһы-буору бурҕачытан ааһар. Онуоха-маныаха диэри бүрүллэн сыппыт ол-бу арыллан хаалыан сөп.
Бастатан туран, бэрэсидьиэн быыбарын кэнниттэн бырабыыталыстыба уларыйыахтааҕа биллэр дьыала буоллаҕа. Онно бэлэмнэнии, билэр дьон этэллэринэн, икки сыл инниттэн саҕаламмыт. Эрэгийиэннэргэ баһылыктары уларытыы, “хоруупсуйа хоодуоттарын”, чуолаан, либэрээллэр лааҕырдарыттан Никита Белых, Алексей Улюкаев курдуктары “оннуларын булларыы”. Манна сыһыаран эттэххэ, ол улахан уустуга суох дьыала буоллаҕа – либэрээл аймах диэн 90-с сыллардаахха күөрэйбит күүс буоллаҕына, хоруупсуйа кинилэр илэ бэйэлэринэн үөскэппит, уоҕурдубут, “сир симэҕэр” диэри силигирпит көстүүлэрэ. Онон кыратык кэтии түстүҥ да бүтэр – киргэ-хоххо хаһан да сыстыбатах курдук туттар, үчүгэйимсийии үтүөтэ буолар бэйэтэ, Кировскай уобалас күбүрүнээтэрэ Никита Белых харытыттан хаптаран, сирэй-харах буолан олорор хаартыската аан дойдуну барытын кэрийбитэ. Бука, Кириэмил дьаһалтата, “истэрин үөнэ” дэлэ дуо, соруйан күбүрүнээтэр оҥордулар ини. Итинник буолуохтааҕын билэн туран, “син биир түбэһиэ” диэн.
Иккиһинэн, үөһээ эргимтэ ырытааччылара этэллэринэн, вице-премьер Аркадий Дворковиһы бырабыыталыстыбаттан таһаарыы, кинини үбүнэн-харчынан өйөөччү бырааттыы Магомедовтары тутуу-хабыы саҕаланыыта уруккута уонна билиҥҥитэ Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Дмитрий Медведев күүһүн-күдэҕин өһүлүү үһү.
Үсүһүнэн, букатын да оннук буолбатах диэн буолла. Тоҕотун билиэххитин баҕардаххытына, салгыы ааҕыҥ!
Эр соҕотох
Дьиҥэ баара, Дмитрий Медведевтэн атын киһини кими олордуохха сөбүй? Саҥа киһини олортоххуна, көрбүт да, сэрэйбит да биир – эмиэ бэйэтэ дворковичтаах, сэмсэ магомедовтардаах киһи кэлэрэ чуолкай. Эмиэ ханнык эрэ күүстэр саамылаһыылара, ырыта тыытыһыы, былдьаһыы-тарыһыы барыа буоллаҕа. Онуоха холоотоххо, Дмитрий Медведев диэн иһэ-таһа биллэр, муоһа-туйаҕа соломмут, “техническэй премьер” буоларга сөптөөх, уонча сылы быһа онуоха анаан куоһаммыт киһи. Саамай эппиэттээх түһүмэххэ кинини уларытыы, бу олорон өйдөөтөххө, букатын сыыһа быһыы эбит.
Санаан көрүҥ, Арассыыйаҕа аймахтаһыы эрэ баар буолбатах, “оҕо саас доҕотторо” диэн бүтүн олох оҥкула баар диэххэ сөп. Бииргэ үөскээбит, оскуолаҕа, институкка бииргэ үөрэммиттэриҥ, бииргэ үлэлээбит үөлээннээхтэриҥ – үйэ-саас тухары батыһа сылдьааччы “күлүктэриҥ”. Хайдах кинилэртэн акаастанаары гынаҕын? Холобур, эн баһылык дуу, бэрэсидьиэн дуу буолар күннээх буоллаххына, үйэҥ-сааһыҥ тухары бииргэ сэнньэҥэлэһэн кэлбит дьоҥҥун “умнан” кэбиһэриҥ оччото суох буолуо. Саха да, нуучча да сиэригэр баппат быһыы. Оттон ол “хамаандаҕын” ханнык баҕарар өстөөҕүҥ хоруупсуйа холобурун курдук төһө баҕарар көрдөрөр кыахтаах.
Ону кытта Дмитрий Медведев либэрээллэр лааҕырдарыгар кубулунан сылдьыбыт киһи буолан таҕыста. Холобур, 2012 сыллааҕы бэрэсидьиэн быыбарын санаан көрүҥ дииллэр. Оччолорго бэйэтин эргимтэтин “иккис болдьоххо барабын” диэн эрэннэрэн бүтэн сылдьара эбээт. Бэл, чуолаан киниэхэ анаан бэрэсидьиэн болдьоҕун алта сылга диэри уһатыы барбыта дииллэр. АХШ буоллун, Европа буоллун – бары онно эрэнэ сылдьыбыттара баара, биир үтүө күн барыта орун-оннугар ууруллан хаалбыта – Медведев премьер-миниистиринэн буоларга былыр сөбүлэһэн баран сылдьыбытын курдук буолбута. Онтон сылтаан “арҕааҥҥы партнердарбыт” улахан охсууну ылан тураллар. Умнубатыгыт ини, Болотнай болуоссат майдаанын? Алексей Навальнай оччолорго күнэ тахсыбыта. Ол сатамматаҕар, айаҕалыы сатаан, туох да саҥалыы саралааһына суох эрээри, тыастаах-уустаах “Он вам не Димон” киинэни устубута. Хойгур тойук, мин көрдөхпүнэ, киһи иилэн ылара диэн, арай, “Медведев кроссовкатын” туһунан сюжет баара. Оҕолорго эрэ аналлаах киинэ. Онон “бүтэһик дьыаланан” дьарыктаныы барда – оскуола оҕолорун бэлиитикэҕэ тардыы.
Аны туран, “атыыр либэрээл” Алексей Кудрины хайдах курдук былаастан туоратта этэй? Бүтүн аан дойду тэлэбиисэринэн көрөн олордоҕуна, этиһэ түһэн баран ууратан кэбиспитэ. Улюкаев даҕаны хаайыыга симиллибит төрдүн-төбөтүн ким билэрий?
Оттон сатамматаҕына, ол эбэтэр, Медведев премьер-миниистир быһыытынан бу да сырыыга күттүөннээҕи оҥорботоҕуна тугуй? Эс, кинини Владимир Путин буолбакка, норуот премьер-миниистиринэн талбыт киһитэ эбээт! Хайдах буоллугут, ханнык баҕарар “цивилизованнай” дойдуга парламеҥҥа баһылыыр-көһүлүүр куоластаах былаас баартыйата бырабыыталыстыбаны талар. Ол баартыйа лиидэрэ, үгэс курдук, бырабыыталыстыбаны салайар. Оттон “Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйаны ааспыт Судаарыстыбаннай дуума быыбарыгар ким талла этэй? Норуот!
Онон, хайдах да эргиппитиҥ иһин, премьер-миниистиргэ сөптөөх киһи – соҕотох Дмитрий Медведев. Эр соҕотох.
Һаай-эбэтээ!
Ити үөһэнэн дайбыыр тыалга-кууска биһиги “Һаай-эбэтээ!” диэн саҥа аллайыахтаах быһыыбыт-майгыбыт үөскээтэ эбээт! Туох да омуна суох, дьол-соргу тосхойдо.
Бырааттыы Магомедовтар импиэрийэлэрин ити айылаах халбыйан биэрбиттэрин кэннэ, биһиги диэтэх дьон булчут ыт кэриэтэ үрдүгэр саба түһүөхтээх, албыннаан ылбыт “Якутгазпром” хампаанньабытын төттөрү модьуйуохтаах этибит. Онуоха моргуор бөҕөтүн таһаарбыт, аан дойдуну аймаабыт “Аллах над Якутией” ыстатыйалар сиэрийэлэрин таһаарбыт тумус дьонноох этибит эбээт! Саха омук патриоттара! Дьиктитэ баар, олорбут сүтэн хааллылар.
Ааспыты аҕыннахха
Биһиги “Якутгазпром” хампаанньабытын хайдахтаах курдук хапсаҕайдык “хайыһардаппыттарын” санаттахха табыллар. Биирдиилээн дьону ааттаабакка, уопсай быһыыны-майгыны.
2005 сыллаахха “Якутгазпром” хампаанньа аахсыйаларын 92 %-нын “Саханефтегаз” бас билэрэ. Эстэн эрэр “Саханефтегаз” бу кэмҥэ баар-суох тыыппалаах актыыба. Өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытта сөбүлэһии быһыытынан, бэс ыйын 9 күнүгэр “Якутгазпром” аахсыйалаахтарын уопсай мунньаҕар эбии эмиссияны, атыннык эттэххэ, аахсыйалары эбии бэчээттээһини ыытарга быһаарыллыбыта – “сабыылаах сурутуунан”. Ол эбэтэр, аахсыйалар чопчу атыылаһааччыларга анаан бэчээттэнэллэр. Онон кимнээх атыылаһыахтаахтара эрдэттэн биллэр. Ол кэнниттэн ”Саханефтегаз” гаас хампаанньатыгар өлүүтэ түөрт төгүлтэн ордук кыччыахтааҕа. Атыннык эттэххэ, эбии аахсыйалары атыыласпыт тэрилтэ “Якутгазпрому” бас билиэхтээҕэ.
“Саханефтегаз” “ЮКОС” хампаанньа сыал-сорук оҥостон ыыппыт бэлиитикэтин түмүгэр “ырыата ылламмыта” диэн бигэтик этиэххэ сөп. Бэйэбит дьоммут эбиилик буолбуттара да ханна барыай эрээри, сүрүнэ онно оҥоһулуннаҕа. “Саханефтегаз” аахсыйалара аан дойдуну биир гына ыһыллыбыт кэмнэрэ. Ол аахсыйалары, өрөспүүбүлүкэ салалтатын кытта кэпсэтии быһыытынан, алмаастаах АЛРОСА аан дойдуну биир гына ирдээн атыыласпыта, хонтуруоллуур бакыатын бас билбитэ (2005 сыл ахсынньы 27 күнэ – 50,4 % аахсыйа). Даҕатан эттэххэ, оччолорго өрөспүүбүлүкэ АЛРОСА хампаанньаҕа улахан сабыдыаллаах этэ (32%+8% – Саха сирэ, 37% – РФ Минимуществота, 23% – үлэһит кэлэктиип).
“Сабыылаах сурутуу” диэн буолла. Ол аата, эбии аахсыйалары ханнык тэрилтэлэр атыылаһыахтаахтара эрдэттэн суруллар. Онно түөрт тэрилтэ, олор истэригэр “Славия” ХЭУо баар.
Ахсынньы 25 күнүгэр АЛРОСА Кэтээн көрөр Сэбиэтэ “Якутгазпром” таһаарар аахсыйаларын “сабыылаах сурутуутугар” ыйыллар хампаанньалары атыылаһарга быһаарыы ылынар. Биллэн турар, өрөспүүбүлүкэ салалтатын сөбүлэҥинэн. Оттон 2006 сыл олунньу 7 күнүгэр АЛРОСА бэрэсидьиэнэ “Якутгазпром” аахсыйаларын атыыластаҕына, төлөбүрүн бэрт кылгас кэм иһигэр түһэрэргэ бэлэмин туһунан сурук ыытар.
Өрөспүүбүлүкэ салалтатын былаанынан, аахсыйалар муҥур уһугар саҥа тэриллэр “Сахатранснефегаз” хампаанньаҕа түмүллүөхтээхтэр этэ.
2006 с. муус устар 14 күнүгэр “Славия” ХЭУо “Якутгазпром” эбии аахсыйаларын хас биирдиитин 1 солкуобайга, ол аата барыта 627 181 579 солкуобайга атыылаһан ылбыта.
Соһуйуох быатыгар, бу “Славия”, били, АЛРОСА атыыласпыт хампаанньата буолбакка, Зиявудин Магомедов, ол эбэтэр Смоленскай уобалас сенатора Магомед Магомедов быраатын бас билэр хампаанньата буолан биэрбитэ.
Ол эбэтэр, кимнээх эрэ, биллэн турар, бэйэбит дьоммут, Магомедов эрдьигэннэрин кытта куомуннаһан, анаан-минээн тэриллибит “зеркальнай” тэрилтэҕэ атыылаан кэбиспиттэр. Сокуоннарбыт оннуктар – “Славия” да “Славия”, онон бүтэр. Ханнык да атын докумуон, холобур, ИНН эҥин курдук, наадата суох үһү.
Ол түмүгэр биһиги “Сахатранснефтегаз” хампаанньабыт гаас хостооһунун бас билбэт, турбалары эрэ бас билэр.
Тоҕо ньим бардыбыт?
Ол иһин этэбин эбээт ханна сүтэн хааллылар – саха омук быраабын туруулаһааччыларбыт, Саха сирин үрдүнэн халаахтаабыт “аллаҕы” утары охсуһааччыларбыт?
Оччотооҕу АЛРОСА вице-бэрэсидьиэнэ Эрнст Березкин атырдьах ыйыгар эппитэ баар (“Саханьюс” ИА):
– “Якутгазпром” уонна “Саханефтегаз” эбии эмиссия аахсыйаларын өссө олунньу ыйтан 680 мөл. солк. атыылаһарга кэпсэтиилээх АЛРОСАҕа буолбакка, ханнык эрэ атын “Славия” хампаанньаҕа атыылаабыттара соһуччу буолла. Манна “Трансойл” урукку дириэктэрэ Абдурагимов кэлэ сылдьыбыта, Кыһыл Сыыры иниспиэксийэлээн барбыта... Оттон АЛРОСА бэрэстэбиитэллэрин Кыһыл Сыырга киллэрбэтэхтэрэ даҕаны.
Санаан көрүҥ, хайдахтаах күн-дьыл ааспытын. Хонтуруоллуур бакыаты бас билээччилэри Кыһыл Сыырга киллэрбэттэр даҕаны. Оттон Магомедовтар бэрэстэбиитэллэрэ Абдурагим Байрамович Абдурагимовы “ытыс үрдүгэр” түһэрбиттэр.
Ол эбэтэр, атыылааччы аахсыйалары кимиэхэ атыылаабытын бэркэ билэр буолан тахсар. Бу Абдурагимов, өйдүүргүт буолуо, сотору соҕус “Якутгазпром” генеральнай дириэктэрэ буолбута.
Чэ, оччотооҕу хааллын! Сахалыы-махалыы эттэххэ, күн бүгүн биһиэхэ “Байанайбыт биэрдэ”, өстөөх өттүгэстээтэ. Магомедовтар бас билэр “Сумма” бөлөҕүн дьылҕата салгыҥҥа ыйанна! Билигин турунуохха, туттумахтыахха наада – гаас хампаанньата Саха сирин бас билиитигэр төттөрү киирэрин туһугар.
Санаан көрүҥ, дэлэ үчүгэй буолуо этэ дуо – гаас хостооһуна да, маҕыстыраал турбалар да өрөспүүбүлүкэ 100 % бас билэр “Сахатранснефтегаз” хампаанньа дьаһалыгар киирэллэрэ. Дьэ, оччотугар, баҕар, метанол собуотун да туттуннар эбээт – барыһа барыта, ханнык эрэ дагестаннарга буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ киирэр буоллаҕына. Кырдьык, биһиги гааспыт систиэмэтигэр гааһы бөдөҥнүк туһанар тэрилтэлэр наадалар. Оччоҕуна эрэ гаас сыаната арыый чэпчиэн сөп. Хапыталыыһым систиэмэтигэр атын суол суох. Ону кытта, хайа муҥун, “сырьевой придаток” аатыран олоруохпутуй, “эбиллибит сыаналаах” бородууксуйаны таһаарарбыт уолдьастаҕа. Оннук буоллаҕына, тимир суолбут толору көлүллүө, баҕар, Өлүөнэ күргэтэ даҕаны тутуллар күнэ-дьыла тиийэн кэлиэ.
Ону баара, тумус дьоммут ньим бардылар. Саҥа-иҥэ суох – “аллах” эрэ, үөдэн эрэ, кыһаллыбаттар. Ханна баалларый, өрүкүнэйбит саха дьонун түммүт абытакай миитиннэр, үрдүк өһүөлээхтэр, ол иһигэр Владимир Путин ааттарыгар өтөн үөрүн кэриэтэ көтөр туруорсуу суруктар? Мэлиһээй.
Тоҕо? Омуктар тустарыгар кэлэн бу сырҕан бааспыт тоҕо чэрдийэ быһыытыйда? Өрөспүүбүлүкэ салалтатын утары өрүкүнэһэргэ эрэ бэрпит дуо? Эбэтэр гааспыт хампаанньата хайдах барбытын хасыһарга оччо баҕарбат курдукпут дуу?
Суолласта, сураста – Сур.
