Ахсынньы 10 күнүгэр, АЛРОСА, РНА СС Биология институтун уонна КНР Цзянси провинциятын “Озеро Поянг” Айылҕа национальнай пааркатын дьаһалтатын кытта бииргэ үлэлэһэр туһунан меморандумҥа илии баттастылар. Тутаах сыал – ахсаана сэдэхсийэн, Кыһыл кинигэҕэ киирбит алтан харах (лыглыйа, гусь пискулька) хааһы үйэтитии, элбэтии.
Бу меморандум алтан хараҕы чинчийтэрэр бырайыагын салгыыта буолар. Алмаас хампаанньата саха учуонайдарыныын 2022 сылтан хаас ити көрүҥүн болҕойон үөрэтэ сылдьаллар. Бу хаас Мууна өрүс түһэр сиригэр сөбүлээн уйаланарын, эстэр турукка киирбэтин туһугар көмөлөһөр санааламмыттара.
“2022 с. үлэлэһэбит. Алтан харах сэбиэскэй кэмнээҕигэ тэҥнээтэххэ, биллэ аҕыйаабыт. Оттон учуонайдар ол сиргэ тиийэллэрэ уустук буолан, туох биричиинэттэн аҕыйаабытын быһаарар кыахтара суох этэ”, – диэн АЛРОСА Экологияҕа киинин дириэктэрэ Полина Анисимова быһаарда.
Алтан харах – Хотугулуу-Илиҥҥи уонна Илиҥҥи Азия хаастарыттан экология тиһигин хамсааһыныттан ордук оҕустарар көрүҥ. Көтөр дьылҕата элбэх түгэнтэн: төрүүр-ууһуур усулуобуйатыттан саҕалаан, кыстыыр сирэ хайдаҕыттан тутулуктаах. Биология институтун учуонайдара илиҥҥи алтан харах популяцията 4 тыһ. тиийэ аҕыйааһына суһал быһаарыыны ирдиирин бэлиэтииллэр. Онон ити хаас кыстыыр “Озеро Поянг” заповеднигын кытта бииргэ үлэлэһэр наада буолбут. Учуонайдар бэлиэтээбит хаастара онно кыстыыр эбит.
Айан көтөрө үгүстүк Кытайга уонна Монголияҕа таарыйар. Онон орнитология тутаах сирдэрин кытта бииргэ үлэни бөҕөргөтүүгэ суолталаах хардыы оҥоһулунна. “Икки дойду учуонайдарын бииргэ үлэлэһиилэрэ сүтэн-иҥэн эрэр сэдэх көтөрдөр аҕыйыыр төрүөттэрин чопчулуурга, балаһыанньаны тупсарарга сөптөөх быһаарыы ылылларыгар көмөлөһүө. Онуоха Саха сирэ – элбэх көтөр төрүүр-ууһуур, популяцияларын улаатыннарар тутаах сирдэрэ. Олор истэригэр РФ сокуонунан эрэ буолбакка, норуоттар икки ардыларынааҕы айылҕа харыстабылын регламеннарынан, дуогабардарынан уонна сөбүлэҥнэринэн харыстанар сэдэх көтөр элбэх. Бу өттүгэр Арассыыйа, о.и. Саха сирэ, киһи аймах иннигэр кыталык уонна алтан харах курдук көтөрдөр сир үрдүттэн симэлийбэттэригэр сүҥкэн эппиэтинэстээх”, – диир РНА СС ИБПК дириэктэрэ Иннокентий Охлопков.
Үс өрүттээх меморандум кыттыылаахтара бу хаас көрүҥэ үйэтийэригэр эппиэтинэс ылыннылар. Кинилэр көтөрдөр айанныыр, аһаан ааһар, кыстыыр сирдэрин чопчулаан, чинчийэн, туохтан аҕыйыырын быһаарыахтара. Ахсааны чөлүгэр түһэриигэ көдьүүстээх хайысханы тутуһарга, сөптөөх усулуобуйаны оҥорууга үлэлэһэргэ бэлэмнэр.
“Планета биологическай баайын көрүҥнэрэ элбиир, хаҥыыр усулуобуйаларын үөрэтиигэ, тэрийиигэ АЛРОСА хампаанньа оҥорор көмөтө, өйөбүлэ бырамыысыланнас атын хампаанньаларыгар үтүө холобур буолуоҕа” диэн, учуонайдар эрэллээхтэр.
Ыспыраапка
Алтан харах РФ уонна Саха сирин Кыһыл кинигэлэригэр аҕыйаан иһэр көрүҥҥэ киирсэр. Ону таһынан Айылҕа харыстабылын Норуоттар икки ардыларынааҕы сойууһун “Кыһыл испииһэгэр” сылдьар. Х-р, Евросойууска “эстэр кутталлаах” бастакы көрүҥҥэ киирэр.
2020 с. Wild Fawn сурулларынан, 90-с сс. бу илиҥҥи хаас 65 тыһ. эбит буоллаҕына, билигин 4 тыһ. эрэ кэриҥэ хаалбыт.
Саха сиригэр алтан харах Өлөөҥҥө, Анаабырга, Муунаҕа, Халымаҕа уонна Индигииргэ төрүүр-ууһуур. Сорох уйаланар сирдэрэ резервакка хапсаллар. 30 сыл иһигэр 16 бүк аҕыйааһын суһал көмөнү ирдиир. Онон Кытай уонна Саха сирин учуонайдара күүстэрин холбоотохторуна табыллар. Оттон ол үлэни, бырайыагы АЛРОСА үбүлүүр.
АЛРОСА экология эйгэтэ чөл буоларыгар, төһө да ол сокуон өттүнэн кинилэртэн соҥноммотун үрдүнэн, баҕа өттүнэн кыттар эбэһээтэлистибэни ылбытын билэҕит. Манна көтөр-сүүрэр эйгэтин харыстыыр, бу эйгэни анаарар-ырытар, научнай-чинчийэр, быраактыка үлэтин, тэрээһиннэрин ыытыы киирсэр. О.и. кыыл таба популяциятын, айанныыр аартыгын үөрэтэр-чинчийэр үлэҕэ, өрөспүүбүлүкэ эбэлэрин балыгын элбэтиигэ 2018 сылтан быһаччы кыттар. АЛРОСА ол иннинээҕи 5 сылга тэҥнээтэххэ, экология бырайыактарын үбүлүүрэ икки бүк улааппытын санатар тоҕоостоох.
