Быйыл “Айар” национальнай кыһа Афанасий Федоров “Саха ыалын сиэрэ-туома” диэн бэртээхэй, дьоҥҥо туһалаах кинигэтин бэчээттээн таһаарда. Онно Айыыһыкка сыһыаннаах балай эмэ иһитиннэрии баар. Онтон быһа тутан билиһиннэрэр тоҕоостоох.
Айыыһыты хомоппут киһи ыал буолара кыайан табыллыа суоҕун, оҕото суох буолуон эбэтэр төрөппүт оҕото өнүйүө суоҕун сөп. А.Е. Кулаковскай суруйарынан, Айыыһыт оҕону таптаабат, сириксэн биитэр кирдээх-дьаардаах дьахтары сөбүлээбэт. Ол иһин дьахтар төрүүр-ууһуур күүһүн өһүлэр эбит.
Онон хас биирдии киһи Айыыһыты улаханнык суолталаан, хомоппот-хоргутуннарбат буола сатыыра. Айыыһыкка аналлаах араас туом оҥоһуллара. Ол курдук, оҕоломмот ыалга Айыыһыты тардыы туомун ыыталлара. Айыыһыт үүнэри-үөскүүрү көмүскээччи быһыытынан биллэрэ. Сорох кэмҥэ Айыыһыты куба эбэтэр сылгы гынан эмиэ көрөллөрө.
Айыыһыты тартарыы
Г.В. Ксенофонтов оҕо кутун туһунан, былыргы ойууннар оҕо кутун хайдах тардалларын чинчийбит. А.А. Попов “Ойууннар кыырыылара” диэн үлэтигэр ойууннар, удаҕаннар хайдах туттан киирэллэриттэн саҕалаан, оҕо көрдөһөр ыал тугу гыналларын, бүтүүтүгэр Айыылартан оҕо кутун аҕалан, ойуун дьахтар оройугар иҥэрэригэр тиийэ сиһилии суруйбут.
Оруктаах мастан (мас үөһээ өттүгэр лабаалар хойуутук холбоһон үүнэрин этэллэр) оҕо кутун дьахталлар ойууна суох бэйэлэрэ көрдөһүөхтэрин сөп.
Бу сиэри үксүн саас оҥороллоро. Сороҕор кыһын да буолуон сөп. Ыытар күннэригэр дьиэни үчүгэйдик ыраастыыллар, сиргэ от быраҕан баран, иһити-хомуоһу ыраастык сууйан-сотон туруораллар. Ол кэннэ ойуун сэттэ уолу-кыыһы талан ылара. Сиэр-туом ыыталларыгар бары үөрэ-көтөн сылдьыахтаахтар. Онно туоһунан оҕо уйатын оҥорон баран, иһигэр чыычаахтары угаллара. Ойуун сиэр-туом кэмигэр атын дойдуларга тиийбитин, онно ыараханы-моһолу көрсүбүтүн кэпсиирэ. Онтон Айыыһыты кытта көрсөн, оҕо кутун көрдөспүтүн, онно Айыыһыт элбэх ыйытыыны биэрбитин (төрөппүттэр хайдах оҕо кутун көрдөһөллөрүн, оҕо ыллахтарына, оҕону атаҕастыахтара дуо диэн) этэрэ. Оҕо кутун ылан баран, ойуун төннөн кэлэр суолугар оҕо кутун сүтэрэн кэбиһиэн сөбө, оччоҕо кэргэнниилэр ыччата суох хаалыахтарын сөп эбит. Оҕо кутун илдьэ кэллэҕинэ, онтун чыычаахха иҥэрэн, туос тууйаска уган, тыаҕа таһааран кистииллэрэ. Оттон оруктаах мастан оҕо кутун көрдүүллэрэ саас биитэр сайын саҕаланыыта буолара.
Дьахтар тыаҕа урдаах маһын булан, кытыйаҕа үүт кутан кэлэн, оҕо кутун көрдүүр. Кытыйаҕа кымырдаҕас биитэр үөн (хара төбөлөөх маҥан чиэрбэ) түстэҕинэ, «оҕо кутун биэрбит» диэн буолара...
Оҕо кутун Үөһээ Айыылар биэрэллэр. Ол иһин өбүгэлэрбит оҕону “айыы бэлэҕэ” диэн ааттаан, оҕо төрүүрүгэр улахан суолтаны уураллара. Оҕо – дьол, удьуор тыына, утум, Айыылары кытта ситим.
Бастаан оҕо кутун Үрүҥ Айыы Тойон эр киһиэхэ түһэрэр, ону эр киһи дьахтарга иҥэрэр. Оччоҕо Айыыһыт уонна Иэйэхсит Айыылар ийэ, буор, салгын куттары холбоон, оҕону үөскэтэллэр. Ийэ кут – Айыылары кытта ситим, буор-кут – эт-сиин, салгын кут – өй-санаа.
Сахаҕа “оҕо кутун көрдөһүү” сиэрэ-туома араас. Ол курдук, үөһэ бастакы халлааҥҥа олохтоох Айыыһыт Хотунтан, үһүс халлааҥҥа олохтоох Килбиэннээх Киис таҥараттан, орук мастан, аал уот иччититтэн, хара тыа иччитэ Уордаах Уутукуун оҕонньортон оҕо кутун көрдөһүөххэ сөп.
“Ойуун кыырыылара” хомуурунньукка “Айыыһыты тартарыы” сиэрэ-туома суруллубут. Ойуун оҕо кутун Айыыһыт хотунтан көрдөһөн ылан, оҥоһуллубут оҕо уйатыгар түһэрэр. Ол кэнниттэн оҕону сиир абааһыны аллара үүрэр. Үүрэригэр абааһыны албынныыр: “Оҕолоро баранна, муҥур уһукка тиийэн, оһоҕосторун бысталаан эһиэхэ биэрдим (ынах синньигэс оһоҕоһун биэрэр), онтон аны туохтарын сиэри кэлэҕит, мантан букатын барыҥ!” – диэн.
Оҕо кутун көрдөһүү сиэрин-туомун А.Е. Кулаковскай “Айыыһыт тардар” диэн ааттаабыт. Бу сиэри-туому Үрүҥ Ойуун аҕыс ыраас кыыс, тоҕус ыраас уол арыалдьыттарыныын толорбуттар. Кинилэр бары сирэйдэрин арыынан соттон баран, ситии быаттан тутуһан ыллыы-ыллыы, Үөһээ дойдуга Айыыһыкка тахсыбыттар. Ол тахсан ойуун, Айыыһыттан оҕо кутун көрдөһөн ылан, оҕо кутун көрдөһөн ылан, куоттарбат гына үчүгэйдик тутан, Орто дойдуга илдьэ кэлбит уонна оҕо кутун көрдөһөр дьахтарга иҥэрбит. Бу сиэргэ-туомҥа икки дьахтар Айыыһыт уонна Иэйэхсит буолан таҥнан олорбуттар.
Чинчийээччи А.С. Порядин архыыпка баар матырыйаалыгар сахалар ханнык эмэ ийэ эбэтэр аҕа ууһугар ыччат кэлбэт буоллаҕына, субу-субу оҕо үөһүрэн өлөр буоллаҕына, үөһэ, үһүс халлааҥҥа олохтоох Килбиэннээх Киис таҥараттан оҕо кутун көрдөһөн, сиэр-туом толороллорун суруйбут. Бу сиэри-туому Үрүҥ Ойуун битииһиттэриниин толорбуттар.
Сиргэ хатыҥ мастан “лаабыс” оҥорон, төгүрүччү күрүөлээбиттэр, ол таһыгар чэчир анньыбыттар, үрдүгэр салама ыйаабыттар. Үрүҥ Ойуун арыалдьыт оҕолорунуун 40 хонук устата айаннаан, үһүс халлааҥҥа Килбиэннээх Киис таҥараҕа тиийбиттэр. Умса түһэн, оҕо кутун көрдөспүттэр. Ону ылан үрүҥ ойуун эриэн ситиигэ иҥэрбит, ситиини Үөһээ дойдуттан Орто дойдуга соһон түһэрбит. Ол түһэрэн ситиини ат үрдүгэр олорор маҥан таҥастаах дьоҥҥо туттарбыт. Кинилэр ситиини сэрэнэн тутан, дьиэҕэ киллэрэн, төгүрүччү ыйаан кэбиспиттэр.
И.А. Худяков бэлиэтээбитин көрдөххө, сахаларга оҕото суох дьахтар оҕолонуон баҕардаҕына, “орук мастан оҕо кутун көрдөһөр” сиэри-туому толорор эбит. Оруктаах мас анныгар харалаах аас тэллэҕи тэлгиир, ол үрдүгэр чабычахха сэттэ арыылаах суораты уурар. Биһиги сахалар итэҕэлбитинэн, үрүҥ аска орук мастан ооҕуй оҕус түһэр, ону дьахтар ылан ыйыстыахтаах, оччоҕо сотору кэминэн киниэхэ оҕо үөскүөн сөп.
Билиҥҥи кэмҥэ кыайан оҕоломмот дьахталлар (оҕо турбат ыала) алгысчыты ыҥыран эбэтэр эр киһи бэйэтэ “оҕо кутун көрдөһөр” сиэри-туому оҥоруохтарын сөп. Ол курдук, эр киһи дьалыҥа киирбит кэмигэр уотун оттон, Үөһээ Айыыларга сүгүрүйэн, уол оҕо кутун көрдөһөр. Уотун үстэ аһатар: бастаан биир ыйыгар, онтон үс ыйыгар уонна тоҕус ыйыгар. Дьахтар бастакы оҕото буоллаҕына, “оһоҕостонно”, оттон урут төрөөбүт буоллаҕына, “хат буолла” дииллэр.
Ситии быстарыы
Былыр оҕолоро турбат ыал оҕону сиир абааһыны үүрдэрэн ситии быстараллар. Бу сиэри-туому дьахтар хат буолбутун саҥа билэн эрдэҕинэ, ойууну ыҥыран толороллоро.
А.Е. Кулаковскай суруйарынан, ыҥырыллыбыт ыалыгар ойуун биир саастаах ньирэйи өлөртөрбүт. Ол оһоҕоһун ылан, алта гына быстарбыт уонна алта ситии быаны бэлэмнэппит. Балаҕан хаҥас өттүгэр кыра оҥкучах хаһан, онно оҕо кутун сиир абааһыны үтэйэн кыырбыт. Дьахтардаах эр киһини кэккэлэһиннэрэ олордубут. Истэрин үөһээ өттүн үс төгүл ситии быанан, истэрин аллараа өттүн үс төгүл сүөһү оһоҕоһунан баайбыт. Ол кэнниттэн ойуун оҕус буолан, мөҥүрүү-мөҥүрүү, дьахтардаах эр киһи атахтарын аннынан ааспыт. Өбүгэлэрбит өйдүүллэринэн, дьахтарга уонна эр киһиэхэ сыстыбыт кир, дьай, куһаҕан тыын ситии быаҕа уонна оһоҕоско көһөр эбит. Оччоҕо ойуун быаны, оһоҕоһу быһаҕынан быһан, абааһыны үтэйбит оҥкучаҕар түһэрэн, хара тааһынан баттатар эбит.
С.А. Сивцев-Болчуон ойуун кэпсээнин А.А. Саввин суруйан хаалларбыта баар. Онно бу сиэри-туому оһох иннигэр күөх оту тэлгэтэн, түөрт уол, түөрт кыыс табытал оҕолорун кытта толорбута кэпсэнэр. Сиэр-туом саҕаланыан иннинэ туостан үс биһиги оҥорторбут уонна ол иһигэр эмиэ күөх оту тэлгэтэн, үс мас чыычааҕы уктарбыт. Балаҕан иһигэр хаҥас оронтон оһох холумтаныгар диэри тоҕус хахыйаҕы астарбыт, ол үрдүгэр эриэн ситиини ыйаттарбыт. Ситии икки төбөтө аһаҕас, түмүгэ суох буолаллар уонна сиргэ тиийэр-тиийбэт гына намылыйан түһэллэр. Ыйаммыт ситии анныгар үс оҕо биһигин субуруччу уурбуттар. Эр киһи холумтан уҥа өттүгэр, дьахтар холумтан хаҥас өттүгэр олоппоско олорбуттар. Ойуун дьахтар иһин үрдүнэн эриэн ситии быаны баайбыт.
Ойуун дьахтар сонун, дьабака бэргэһэтин кэтэн, уот оттон, Айыыһыт Хотуҥҥа алгыс этэн, арыынан айах туппут. Алгыс бүппүтүн кэннэ, хат дьахтар күлэн саһыгыраабыт, ону “Айыыһыт киирдэ” диэн, дьоно үөрбүттэр. Ол кэнниттэн ойуун, ситии быаны сүөрэн ылан, дьахтарга биэрбит. Дьахтар, бу ситиини төрөөн баран, оҕотун баһыгар баайар эбит. Хахыйахтары уонна үс оҕо уйатын ситии быанан баайан баран, бу ыал үс хонукка диэри сыттана сыппыттар. Ол кэнниттэн тыаҕа таһааран, киһи тыыппат сиригэр уурбуттар.
Ыарахан буолбут дьахтары өбүгэлэрбит олус харыстыыллара. Айыы – үтүөнү үөскэтэр, саҥаны айар, кэскили тэнитэр күүс. Төрүүр дьахтар хас да харысхал туомнардаах.
*Киһини көмүүгэ сылдьыбат, өлбүт киһини илдьибит суолларынан хаампат, өлбүттээх остуолугар ууруллубут аһы сиэбэт.
Хаартыскаҕа: Василий Андросов туос оҥоһуга
Матырыйаалы ЛОҺУУРА бэлэмнээтэ.
