Тохсунньу 22 күнүн сарсыардатыгар кэллиэгэбит, билигин СӨ Култуураҕа министиэристибэтин Ресурсаҕа-бырайыакка киинин пресс-сэкирэтээрэ Мэхээс Сэмэнэп-Серкан: “Бүгүн эбиэттэн киэһэ биһиэхэ монгуол ансаамбыла кэлэр, дьону-сэргэни кытта көрсөр, кэнсиэрдиир, кэлэн көрсүбэккит дуо?” -- диэн эрийэ сырытта. Онон бу киин иһинэн үлэлиир, Герасим Павлов салайааччылаах “Дорҕоон дойду” диэн дойдуга тиийэ сырыттым.
“Дорҕоон дойду” -- кэнсиэрдиир саала. Дьоҕус, муҥутаан 40-ча киһи киириэх курдук. Сыыспат буоллахпына, быйыл үлэлээбитэ иккис сыла. Манна “Дапсы”, “Чолбон”, “Үргэл” курдук бөлөхтөр мустан “тыыннаах муусуканы” оонньууллар. Бүөккэ Бөтүрүөп, Анастасия Готовцева, Саарын уо.д.а. ырыаһыттар “тыыннаах” ырыалара эмиэ манна чочуллар. Ол эрээри “Дорҕоон дойдуну” аҥаардас гитара-барабаан эрэ тыаһа доҕуһуоллаах кыһа диир сыыһа. Дөрүн-дөрүн манна байаан ырыатын, норуот үстүрүмүөннэрин доҕуһуолун, фольклор ырыаларын матыыптарын эмиэ истиэххэ сөп. Онон үлэлэрэ-хамнастара элбэх, ыырдара киэҥ.
Саха сирин олохтоохторо, арааһа, Балдорж Хуухэ диэн киһи аатын истибит буолуохтааххыт. Кини – саха монгуола. Манна олохсуйбута быданнаата. Инньэ 20-тэн тахса сыл буолла. Хатаска олорор. Оҕо ускуустубатын оскуолатыгар үлэлиир, оҕону-ыччаты флейтаҕа үөрэтэр, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Монгуол Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна.
Быйыл тохсунньу 18 күнүгэр Балдорж Хуухэ 60 сааһын туолла. Ол дьоро киэһэтэ тохсунньу 19 күнүгэр Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр буолан ааспыта. Дьэ, монгуол артыыстара онно ыҥырыылаах ыалдьыт буолан, доҕордорун эҕэрдэлии кэлбиттэр уонна таарыйа тохсунньу 22 күнүгэр “Дорҕоон дойдуга” дьону-сэргэни кытта көрүстүлэр.
“Монгуоллардыын көрсүһүү буолар” диэн буолбутугар мин аныгылыы пресс-кэмпириэнсийэ диэн өйдөөн тиийбитим, көрсүһүүбүт кэнсиэр аҥаардаах эбит. Саала толору. Ол быыһыгар ыҥырыылаах ыалдьыттар тахсан Балдоржу 60 сааһынан эҕэрдэлээтилэр. Онон наллаан, атах тэпсэн олорон кэпсии тахсыбата диэххэ сөп. Ыллыылларын быыһыгар ала-тала биирдии-иккилии ыйытыыга хоруйдаатылар. Саатар, ырыаһыттарбыт эдэр дьон. Онон нууччалыы биир да тылы билбэттэр. Хата, кинилэр биир дойдулаахтара, олохтоох монгуол, СӨ бэчээтин туйгуна Амар Цэдэнсамбын баар буолан өйдөстүбүт.
Ол гынан баран тылбаасчыт да араастаах. Ардыгар киһибит, артыыстартан ыйыттахха, дьонуттан ыйыта барбакка, бэйэтэ кэпсээн бара турар. Ардыгар “суох, бэйэҥ хоруйдаама, артыыстартан ыйыт” диэтэххэ, “итинник суолларга хоруйдаабыттар” диэн дьонун санаатын истибэккэ даҕаны батынан кэбиһэр уонна эмиэ бэйэтэ хоруйдуур. Аны туран, кэннибэр “оо, дьэ, бу да киһи, кэнсиэр көрдөрбөккө ыйыт да, ыйыт” диир дьон эмиэ бааллар. Онон кылгас көрсүһүүттэн туох тахсыбытын ааҕыҥ.
Урут түһэн эттэххэ, манна кэлэ сылдьыбыт дьонтон (Х.Дамдин, Бямбахорол Цэцэгдэлгэр, Тувшин Жаргал) Тувшин Жаргал диэн моринхуурга (монгуол норуодунай үстүрүмүөнэ, кырыымпаҕа майгынныыр) оонньуур эдэр киһи урут Саха сиригэр икки төгүл кэлэ сылдьыбыттаах. Онон Дьокуускайы, Саха сирин уонна саха дьонун балачча билэр диэххэ сөп.
Кинилэр бары “Түмэн эх” диэн улахан ырыа-норуот үстүрүмүөннэрин ансаамбылын иһинэн үлэлиир “Монгуол” бөлөх кыттыылаахтара.
-- Хабарҕа ырыата хас араастааҕый?
-- Монгуол хабарҕатын ырыата түөрт араастаах буолар. Бастакы – хархираа. Эмиэ да ат туйаҕын, этиҥ, үөһэттэн түһэр күрүлгэн тыаһын санатар. Иккис – шахаа. Судургутук тылбаастаатахха – “ыган таһаарыы”, “ыган таһаар” диэн буолар. Бу – хөөмэй (хабарҕа ырыата) саамай сүрүн, тутаах ньымата буолар. Салгыны түөһүн иһиттэн ыган таһаарыахтааххын. Үһүс – иһиирэр ньыма. Салгыны түөһүн иһиттэн ыган таһааран иһэн, тылын төрдүн таҥалайгар сыһыаран, иһиирэр тыаһы таһаараҕын. Төрүс – эмиэ иһиирэр эрээри, бу сырыыга салгыны айаххынан буолбакка, муннугунан ыган таһаараҕын.
-- Алтаайдар, хакаастар, тувалар киэннэриттэн монгуол хабарҕатын ырыата туох уратылааҕый?
-- Тувалар ыллыыр туоннара намыһах. Толорор ньымалара арыый атын буолар. Кинилэр, сүрүннээн, бастакы-иккис ньыманан ыллыыллар. Оттон монгуол хабарҕатын ырыата көрүҥэ элбэх.
-- Тибиэт манаахтара анал мантра толороллоругар эмиэ хабарҕаларынан ыллыыллар. Ол хабарҕа ырыата дэнэр дуу, атын дуу?
-- Билбэт дьон истэригэр ол хабарҕа ырыатын курдук иһиллиэн сөп эрээри, ити хабарҕа ырыата дэммэт. Ити көннөрү үҥэр ньыма. Толоруллар ньымата букатын атын буолар. Хөөмэй буолбатах.
-- Уопсайынан, хабарҕа ырыата хаһан, хайдах үөскээбитий? Итэҕэли кытта ситимнээх дуо?
-- Итэҕэли кытта ситимнээх диир арыый олуона соҕус буолара буолуо. Хабарҕа ырыата сүрүннээн олоҕу-дьаһаҕы, төрүт дьарыгы кытта ыкса ситимнээх. Монгуоллар үйэлэрин тухары сүөһүнү-сылгыны ииппит, онон киһи-хара буолбут омукпут. Холобур, харгираа диэн сылгы кистиирин, хордургуурун үтүктүү буолуон сөп.
-- Кытайга Ис Мологияҕа олорор монгуоллар хабарҕа ырыатын түөрт көрүҥүн ыллыыллар дуо?
-- Кэлиҥҥи сылларга Ис Монголия монгуоллара биһиэхэ, Монголияҕа, кэлэн хабарҕа ырыатын ыллыырга үөрэнэр буоллулар. Онон антах эмиэ сөргүттэллэр.
-- Оттон эһиги кинилэргэ сылдьаҕыт, гостуруоллуугут дуо?
-- Сылдьабыт, гостуруоллуубут. Арба уонна кэлиҥҥи кэмҥэ биһиэхэ Арассыыйаттан бүтээттэр кэлэн үөрэнэр буоллулар.
-- Моринхууру түбэһиэх мастан оҥорботторо буолуо. Туох маһы туһаналларый?
-- Моринхууру үс көрүҥ мастан оҥороллор. Ол – кыһыл, хара уонна маҥан мас. Кинилэр ордук бөҕө, киил эттээх буолаллар. Онон тыас, дорҕоон хаачыстыбата тупсар. Ол гынан баран Монголияҕа кыһыл уонна хара эттээх мастар үүммэттэр. Маҥан эрэ баар.
-- Кыла туох буоларый?
-- Моринхуур устуруунатын сылгы кылынан оҥороллор. Чопчулаатахха, туттуллар сылгы хайаан даҕаны саастаах уонна атыыр буолуохтаах.
-- Ити кэтэн олорор бэргэһэҕит ким дэнэрий?
-- Малҕайн (нууччалар “малахай” дииллэр) дэнэр. Монгуоллар атын омуктартан өссө биир уратылара диэн, кинилэр ытык сирдэргэ, ытыктыыр дьоннорун иннигэр бэргэһэлэрин устубакка олоруохтарын-туруохтарын сөп. Онон эһиэхэ биир эмэ монгуол ыалдьыттыы кэлэн баран, бэргэһэтин устубатаҕына, “сэнээтэ, ытыктаабата” дии санаабат буолуҥ. Ол, төттөрүтүн, кини эһигини ытыктыырын бэлиэтэ.
-- Биһиги билэрбитинэн, Тувшин Жарган Саха сиригэр бу үһүс сырыыта. Бэл, кинини көрөн билэр буоллубут. Улаханнык уларыйбатах.
Сахалар уонна монгуоллар тас дьүһүммүтүттэн ураты өссө туохпутунан эмэ майгыннаһабыт дуо?
-- Бастаан Саха сиригэр барарбытыгар “кыраныысса таһыгар тахсаҕыт” диэбиттэрэ. Онон омук дьонун көрөрдүү оҥостон кэлбиппит. Ол гынан баран салгын пуордугар кэлэн түһэн баран улаханнык соһуйбуппут. Ханна да барбатах, Монголияттан ырааппатах курдук этибит.
Уопсайынан, биһигини эрэ буолбатах, сахалар Монголия ханнык даҕаны дэлэгээссийэтин олус истиҥник, сылаастык, ытыс үрдүгэр түһэрэн көрсөллөр. Онон мин Саха сиригэр кэлэрбин, сахалары олус сөбүлүүбүн.
-- Оттон биир эмэ майгынныыр тылы булан иһиттигит дуо? Биһиги тылбыт төһө даҕаны сүнньэ түүрдүү диэн буолбутун иһин, монгуолтан киирии олус элбэх тыллаахпыт. Лиэксикэбит 30-ча бырыһыана дииллэр.
-- Ити ыйытыыга ордук мин хоруйдуурум буолуо, -- диир тылбаасчыт Амар Цэдэнсамбын. – Юрий Иванович Васильев-Дьаргыстай диэн учуонай баара. Аҕыйах сыллааҕыта өлөөхтөөбүтэ. 2007 (2008?) сыллаахха кини “Якутско-монгольские лексические параллели” диэн кинигэни таһаарбыта. Тылдьыттаах этэ. Бу кинигэ тахсыытыгар мин эмиэ көмөлөспүтүм. Ол кинигэҕэ чахчы элбэх тыл баара. Онон биһиги тылларбыт майгыннаһаллар диэххэ сөп. Холобур, “маадьаҕар”, “абырал” эҥин диэбит курдук онно элбэх тыл баар. Мин бэйэм Саха сиригэр олорбутум, күтүөт буолан кэлбитим эмиэ 20-тэн тахса сыл буолла. Онон майгынныыр тылы эмиэ элбэҕи истэбин.
-- Монгуол тыла хас даҕаны диалектаах, -- диир Тувшин Жаргал. – Саха тылыгар улаханнык майгынныыр тылы истибэппин эрээри, саҥарар майгыгыт монгуол тылын сорох диалектарыгар дьүөрэлии. Онон кулгааҕым таптыы истэр, атыҥыраабат, ханнык эрэ аймакка (биһигинэн улуус – ааптар) сылдьар курдук сананабын.
-- Бары билэрбит, былырыын монгуоллар Халтмаагинй Баттулга диэн киһини бэрэсидьиэнинэн талбыттара. Көр-күлүү курдук эттэххэ, Саха сирин улахан аҥаара кини туһугар бассаабынан “куоластаабыта”. Кини идэтинэн дизайнер-худуоһунньук, спортсмен этэ. Норуот кинини тугун иһин сөбүлээн талбытай?
-- Кырдьык, кини идэтинэн худуоһунньук. Норуот бүтүүн кинини таптаан, сөбүлээн талбыта. Оттон бары норуот аатыттан биһиги хоруйдуур кыахпыт суох. Ол гынан баран, кини эппит тылын толорор, кырдьыксыт, чиэһинэй диэхпитин сөп.
-- Интэриниэккэ “Халтмаагийн Баттулга 40 хонук иһигэр олигархтар кыраныысса таһыгар кистээн сытар баайдарын Монголияҕа төннөрдүннэр диэн сорудахтаата, төнүннэрбэтэх дьону кэһэттэллэр үһү” диэн баара. Онтун хайастай?
-- Доҕоор, ити курдук ыйыппатыҥ буоллар. Кэпсэтиини дириҥэтимиэх.
-- Оттон кэпсэтэллэр үһү диэн кэлбитим дии. Ол иһин сэргиир тиэмэбин сураһабын.
-- Сорох дьон харчыларын төннөрбүттэрэ. Сорох дьоҥҥо дьыала көбүттүлэр. Итинтэн атыны этэр кыаҕым суох.
-- Чэ, сөп. Монгуол атаҕын таҥаһын төбөтө тоҕо сынтаҕар буоларый?
-- Ити – былыргыттан баар көстүү, итэҕэли кытта ситимнээх. Монгуол итэҕэлигэр, сири бааһырдар аньыы. Онон атах таҥаһа ити курдук сынтаҕар буолар.
-- Арассыыйаҕа култуура үлэһитин хамнаһа уруккуттан кыра буолар. Оттон Монголияҕа хайдаҕый?
-- Монголияҕа даҕаны үрдүгэ суох эрээри, култуура өрө тутуллар буолан, ортону үрдүнэн аахсаллар.
-- Кэпсээҥҥит иһин махтал!
Альберт Капрынов.
Сэҥээриилэр