Уйбаан Самаайабы билбэт киһи, бука, өрөспүүбүлүкэҕэ суоҕа буолуо. Кини тыа сириттэн саха тыыппалаах оҕолорун “хостотолоон”, сүүмэрдээн, Арассыыйа бастыҥнарын таһынан аан дойду таһымыгар тиийэ өйдөрүнэн күөн көрсөр кыахтаах оҕолору үөрэтэр лиссиэй салайааччыта. Ону таһынан, Ил Түмэн дьокутаатынан талыллан үлэлии сылдьыбыта. Бэлиитикэ кирдээх хадьыктаһыытыгар киирсии бөҕөтүн киирсэрин, арыт “сэрии” хонуутугар соҕотох буойун курдук тиниктэһэрин бары да истэ сылдьабыт. Быһата, кини саха норуотун олоҕун-дьаһаҕын тупсарарга, саха оҕото сайдыылаах киһи буоларыгар, төрөөбүт тылбыт симэлийбэтигэр туох-баар өйүн-санаатын ууран туран, ис дууһатыттан үлэлии-хамсыы сылдьар биллэр уопсастыбанньыкпыт. Кини үлэтинэн ситиспитэ үгүс, ону ырыта барбаппыт. Бу күннэргэ буолан ааспыт үбүлүөйдээх күнүнэн сибээстээн, тус олоҕун, олоххо көрүүтүн сэһэргиир кэпсэтиигэ ыҥырдыбыт.
Кырабар атаах, мааны оҕо этим
– Уйбаан Уйбаанабыс, эн төрүт Үөһээ Бүлүү буоллаҕыҥ?
– Оччолорго биһиги Үөһээ Бүлүүттэн икки аҥаар көс тэйиччи сытар Куду диэн кыракый учаастакка олорбуппут. Мин онно төрөөбүтүм. Ол саҕана Давыдов аатынан холкуос этэ. 1952 сыллаахха Сталин уурааҕа тахсан, бөдөҥсүтээри биһиги нэһилиэкпитин эһэннэр, Үөһээ Бүлүүгэ көһөн киирбиппит. Онон оройуон киинигэр улааппытым. Үс оҕолоох ыалга үһүс оҕонон күн сирин көрбүтүм. Мин кэннибиттэн биир уол төрөөбүтэ да, кыратыгар төннүбүтэ. Онон Дора, Морууса диэн эдьийдэрбиниин үһүөбүт. Аҕам Уйбаан Иннокентьевич Самаайап сүрдээх билиилээх киһи этэ. Ийэм Агааппыйа үөрэҕэ суох боростуой тыа дьахтара.
– Ол төрөөбүт сиргит билигин баар дуу?
– Билигин баар. Сүүрбэччэ ыал олорор. Бэл, алын сүһүөх оскуолата баар. Кэлин дойдубар кыракый дьиэ туттан, биирдэ эмэ баран, сайылаан, сынньанан кэлээччибит.
– Төрөппүттэргэр төһө мааныланан иитиллибиккин быһа тардан кэпсээ эрэ.
– Кыралара уонна соҕотох уол буоламмын, биэспэр диэри атаахтык, маанытык иитиллибитим. Хомойуох иһин, аҕам, мин биэстээхпэр ыалдьан, олохтон туораабыта. Ийэм барахсан Өктөөп бырааһынньыгар бэрэски буһара олорон, куоракка эмтэнэ тиийбит аҕабыт куһаҕан буолбутун истээхтээбитэ. Соһуччута бэрт буолан, “куоракка көмпүттэр үһү” диэн сурах эрэ курдук истэн хаалбыппыт. Оччолорго билиҥҥи курдук суол-иис суох, төттөрү аҕалар кыаллыбат буоллаҕа. Ол кэннэ олохпут кытаатан, мааныланан бүтээхтээбитим. Эдьиийим, миигиттэн биэс сыл аҕа буолан, наар үөрэнэ сылдьар этэ. Арыт аймахтарбытыгар олорор буолан, тоҕо эрэ наар ийэбин кытары иккиэйэҕин олорор этибит. Ийэм, төһө да үөрэҕэ суох буоллар, сүрдээх муударай уонна ирдэбиллээх киһи этэ. Мин, кыра сылдьан сүөһү маныыр, бостууктуур үлэҕэ сылдьан, дьиҥнээх олох оскуолатын ааспытым. Оҕону, уопсайынан, олох оскуолата киһи гынар эбит. Мин, дьиҥэ, оччолорго пионерга да ылыллыбатах оҕобун.
– Тыый, тоҕо? Оччо мэник, баппат оҕо этиҥ дуо?
– Наһаа оннук оройбунан көрөн мэниктии сылдьарбын соччо өйдөөбөппүн эрээри, тоҕо эрэ ылбатахтара. Оччотооҕу пионер баһаатай ылбатах буоллаҕа. Варвара Афанасьевна Быччаева диэн наһаа убаастыыр учууталлаах этибит. Кини оҕону хайгыы да, маанылыы да сылдьыбат, оҕону туох да эбиитэ-көҕүрэтиитэ суох хайдах баарынан ылынара. Кэмигэр боччуйан биэрбитигэр билигин киниэхэ махталлаахпын. Кэлин: “Оччолорго боччуллубатаххыт буоллар, хайдах дьон буолуоххут биллибэт этэ”, – диэбиттээҕэ.
Физмат оскуола – олоҕум суолдьута буолбута
– Үөһээ Бүлүү физмат оскуолатыгар үөрэниэххиттэн дьылҕаҥ билиҥҥи суолгар сирдээтэҕэ. Арай онно кыайан киирбэтэх буол, дьылҕаҥ хайдах салаллыа этэй?
– Арааһа, Михаил Андреевич Алексеев биһиги оройуоҥҥа кэлбэтэҕэ буоллар, дьылҕам букатын атыннык салаллан барыа эбитэ буолуо. Саха тылын учуутала буолуом эбитэ дуу... Оччолорго “дьэ сүрдээх учуутал кэлбит үһү” диэн норуокка сурах түргэнник тарҕаммыта. Мин оскуолаҕа киирэрбэр хайыы үйэ үлэлии сылдьара. Оройуон киинин оскуолата билиҥҥи лиссиэй курдук этэ. Тыалартан үөрэххэ тардыһыылаах, тыыппалаах оҕолор кэлэн, интэринээккэ олорон үөрэнэллэрэ. Онон ханнык да улуус киинин оҕолоруттан итэҕэһэ суох, хайаан да улахан үлэһиттэр тахсаллара. Эттянов Баһылай диэн билигин Новосибирскай куоракка олорор киһи баар, кини көлүөнэтэ урут “Комсомольская правда” хаһыат таһаарбыт күрэһигэр кыайан, олимпиадаҕа ыҥырыллаллар. Михаил Андреевич оҕолоро Арассыыйа оҕолорун кытары таах күрэстэһэр кыахтаахтарын онно бэлиэтии көрдөҕө дии. Онтон ыла олимпиада диэн үөдүйэн, онно утумнаахтык бэлэмнээһин саҕаланар.
– Ити кэмҥэ физмат оскуола баара дуо?
– Физмат кылаас диэн бакаа тэриллэ илигэ. 1963 сыллаахха мин бэһис кылааска киирэбин. Биһигини Соппуруонап Испирдиэн Сэмиэнэбис диэн Орто Халыматтан кэлэ сылдьар учуутал үөрэтэн барбыта. Кэлин Михаил Андреевич бэйэтэ кэпсээбитинэн, Испирдиэн хотуттан дойдутугар кэлэн үлэлиэҕин баҕарарын биллэрэн суруйбутугар ыҥыран ылбыт. Алтыска киириибэр, биһигини сэргэ Үөһээ Бүлүүгэ эбии аҕыс кылаастаах оскуола саҥа аһыллыбыта. Онно биһиги кылааспыт оҕолорун көһөрбүттэрэ. Биһиги аҕыйах буолан, бэйэбит кылааспытыгар хаалан хаалбыппыт. Биһиэхэ атын кылаас оҕолорун киллэрбиттэрэ. Онтубут, сири-буору аннынан билбиппит, Михаил Андреевичтаах үөһээ салалтаҕа биллэрбэккэ эрэ, туох даҕаны айдаана-куйдаана суох бэрт кистэлэҥинэн биир кылааска олоччу ахсааҥҥа-суокка тыыппалаах, үөрэххэ тардыһыылаах оҕолору муспуттар эбит этэ. Кэнники билбиппинэн. Алтыска инньэ гынан математикаҕа куруһуок бөҕө буолла. Оттон физикабытын соҕурууттан кэлбит нуучча кыыһа үөрэппитэ. Инньэ гынан, туох биридимиэт буоларын төрүт билбэккэ тахсыбыппыт. Атын омук тылынан оҕо төрүт ылыммат эбит. Онтон сэттис кылааска күһүҥҥүттэн Баһылай Соппуруонабыс Долгунов диэн (кэлиҥҥи гимназия дириэктэрэ) учуутал физиканы үөрэтэр буолбута. Наһаа үчүгэйдик, сахалыы өйдөнөр гына быһааран барбытыгар, аны физика диэн наһаа судургу, боростуой биридимиэт эбит диэн тута өйдөөбүппүт, ылыммыппыт. Былырыын нуучча кыыһыгар үөрэнэн, физиканы ылыммат эбиппит диэн өйдөбүллээх сылбытын туораабыт эбит буоллахпытына, бу сылга – атын хартыына.
– Дьиҥэ, нууччалыы билбэт оҕолор буолбатаххыт буоллаҕа...
– Оннук. Мин, холобур, нууччалыы кинигэ бөҕөтүн ааҕар оҕо этим. Ахсаан курдук уустук биридимиэти оҕо син биир төрөөбүт тылынан илдьиритэн өйдөөтөҕүнэ эрэ ылынар эбит. Сэттис кылааска физиканы, математиканы дириҥэтэн үөрэтэн, куруһуок бөҕөҕө эбии дьарыктанан, 8-9 кылааска үөрэтиэхтээх матырыйаалбытын барытын биир сыл иһигэр үөрэтэн бүтэрэн кэбиспиппит. Саас математикаҕа, физикаҕа олимпиада буолбутугар кыттан, үс бастакы миэстэни барытын биһиги ылбыппыт. Сэттис кэннэ, аны Михаил Андреевич Новосибирскайдааҕы физмат оскуоланы кытары кэпсэтэн баран, Окоемов Миисэни, Чаҕылысов Уоһугу уонна миигин онно ыыталаан кэбистэ. Ол сыл, 1966 сыллаахха, биһиги кылааспытын физмат кылаас гынан кэбиһэллэр уонна онно чугас оройуоннартан тыыппалаах оҕолору хомуйаллар. Биһиги ол кэмҥэ Новосибирскайга үөрэнэ сылдьабыт. Онус кылааска үөрэнэ сылдьан, мин дьиэбин, дойдубун наһаа ахтан, төннөн кэлбитим. Кэлэн бэйэм кылааспар киириэхпин баҕарбытым да, тута саҥа тэриллибит “физмат” кылааска анньан кэбиспиттэрэ. Инньэ гынан, Үөһээ Бүлүүтээҕи физмат оскуоланы бүтэрбитим.
– “Кинигэ бөҕөнү ааҕар оҕо этим” диэтиҥ...
– Аһара ааҕар этим. Саха кылаассык суруйааччыларын айымньыларын бүтэрэн баран, алтыс кылааска сылдьан, Саҥа дьыл иннинэ Джек Лондон 14 туомун барытын ааҕан бүтэрбитим. Хайаан даҕаны ааҕыахтаахпын диэн сыал-сорук туруорунан, дьаныһан туран ааҕарым. Оскуола, улуус бибилэтиэкэтин кинигэтин барытын бүтэрэн, ол нууччалыыга киирсэбин буоллаҕа. Оччолорго оҕо үксэ оннук кинигэҕэ “аччык” этибит. Кинигэ ааҕыыта оҕоҕо хаһан даҕаны куһаҕаны аҕалбатаҕа.
Оҕо хайдах киһи буолара эйгэтиттэн тутулуктаах
– Эн санааҕар, оҕо иитиилээх, билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах буолара оҕоттон бэйэтиттэн тутулуктаах дуу, төрөппүттэн эбэтэр оскуолаттан дуу?
– Эйгэттэн. Оҕо хайдах эйгэҕэ олороруттан тутулуктаах. Онно барыта киирэр. Холобур, биһиги, урукку оҕолор, үксүбүт тыа сиригэр төрөөн, хара үлэҕэ миккиллэн улааттахпыт. Оннук оҕо дьиҥ олох оскуолатын ааһар буоллаҕа. Киниттэн киһи киһитэ тахсар. Холобур, төрдүс кылааһы бүтэрбит сайыммар ыраах пиэрмэҕэ таайым кучуйан ылан, биир-икки ый сүөһүгэ бостууктаабытым. Таайым атын, саатын хаалларан баран, үрэх баһыгар оттуу баран хаалбыта. Киниэхэ ыһык таһарым таһынан, ыраах оройуонтан пиэрмэ үлэһиттэрин ыһыктарын эмиэ таспытым. Ити миэхэ элбэҕи биэрбитэ. Алтыска оҕо бастакы биригээдэтигэр киирэн, оҕонньоттору кытары ыраах тыаҕа тахсан, тэбис-тэҥҥэ окко үлэлэспитим. Олох аһыытын-ньулуунун билбит улахан дьону кытары тэҥҥэ үлэлии сылдьар оҕо уһуну-киэҥи толкуйдуур буолар. Сыччах оччотооҕу дьон кэпсэтиилэрин истэ, хайдах үлэлииллэрин, олоҕу көрүүлэрин көрө-билэ сылдьан. Ыараханы, уустугу этинэн-хаанынан билэн улааппыт оҕо олоххо быдан атын көрүүлээх буолар. Итинник олох оскуолатын ханнык да лиссиэй биэрэр кыаҕа суох.
– Биһиги билиҥҥи балаһыанньабыт хайдаҕый?
– Ааттаах үчүгэй оскуола, учууталлар, төрөппүттэр, ол эрээри эйгэбит суох. Бу маннык туох да эйгэтэ суох кэмҥэ олорор билиҥҥи оҕолорго, дьэ, чахчы, олус уустук балаһыанньа. Ити – бастакыта. Иккиһинэн, оскуолаттан, учууталтан эмиэ улахан тутулуктаах. Оҕо билиини ылынарын 60-70 % учуутал биэрэр. Биһиэхэ Михаил Андреевич курдук киһи кэлэн ахсааҥҥа-суокка дьоҕурдаах оҕолору туһунан тутан үөрэппэтэҕэ, ахсаан-суот биридимиэттэрин сахалыы үөрэтэри киллэрбэтэҕэ буоллар, хайдах дьон буолуохпут биллибэт этэ. Ол курдук, атын учууталларбыт эмиэ биһиги билиҥҥи суолбутугар сирдээтэхтэрэ. Үсүһүнэн, оҕо бэйэтин майгыта эмиэ улахан оруолу оонньуур. Оттон оҕо майгыта хайдах буоларын эйгэтэ быһаарар. Оччотооҕу олох сүүс бырыһыан үчүгэй эйгэни биэрэр этэ. Урукку тыа сирин олоҕо, сахалыы эйгэ, дьон-сэргэ, от үлэтэ, булт-алт – барыта дьиҥнээх олох буоллаҕа. Оннук эйгэҕэ улааппыт оҕоҕо учуутал үчүгэй өттүнэн дьайар кыахтаах. Мөлтөх учуутал, биллэн турар, төттөрү тардыан сөп. Билигин эйгэбит суох. Билиҥҥи олохпут кыһалҕата итиннэ сытар. Оскуоланы төһө да тупсар – эйгэ суох.
– Эн санааҕар, оҕо ахсааҥҥа, суокка үчүгэй буолара туохтан тутулуктааҕый? Айылҕатыттан дуу, учуутал утумнаахтык дьарыктыырыттан дуу?
– Барыта дии саныыбын. Холобур, миигин кытары бииргэ үөрэммит Окоемов Миисэ миигиттэн таһыччы этэ, киниэхэ хаһан да тэҥнэспэтэҕим. Чаҕылысов Уоһук биһикки тэҥ этибит. Ол аата, математик быһыытынан оччолорго соччо чорбойбот буоллаҕым. Ити бэйэм кылааһым иһин этэбин. Өрөспүүбүлүкэ, Сибиир туһунан этэ да барыллыбат. Ити эйгэҕэ бүтүннүү киирэммин, бэйэбин диссипилиинэлээн, дьаныардаахтык дьарыктанан син уҥа-хаҥас бырахсар математик буоллаҕым дии. Айылҕаттан тыыппалааҕыҥ, бэйэҥ ылынарыҥ, дьаныардаахтык ылсарыҥ, үөрэтэриҥ, дьарыктанарыҥ тирэх буолар. Онно быһаарар оруолу, биллэн турар, учуутал ылар.
– Төрөөбүт тылынан саҥарар, сахалыы иитиилээх оҕо билии-көрүү, өй-санаа өттүнэн быдан таһыччы буолар диэн эн мэлдьи этэҕин.
– Оннук. Ити – биһиги учууталбыт кэтээн көрүүтэ. Ол чахчытын оччолорго үөрэммит оҕолор толору дакаастаабыттара, көрдөрбүттэрэ. Итиниэхэ туох даҕаны мөккүөр суох. Онон учууталбыт суолун батыһан биһиги эмиэ, оҕо төрөөбүт тылынан саҥарар, толкуйдуур буоллаҕына эрэ, үөрэҕи-билиини ылынар, сайдыылаах буолар, атыттардыын күрэстэһэр кыахтанар диэн суолу тутуһан сылдьабыт. Атын тылынан үөрэннэ, атын омук тылынан тылланна да, кэхтибитинэн барар. Саха оҕото төрөөбүт тылынан көҥүл сайдар уонна ханнык баҕарар ситиһии чыпчаалыгар тиийэр кыахтаах. Холобур, эрдэ этэн аһарбытым курдук, биһиэхэ физиканы нууччалыы үөрэтэннэр, кэҕиннэрэ сыстахтара дии. Ону Баһылай Соппуруонабыс кэлэн өрүһүйдэҕэ. Өссө биир маннык баар этэ. Ити сыл, арааһа, нууччатытар бэлиитикэ бара турбут кэмэ быһыылаах. Математика уруогун нууччалыы үөрэтэбит диэтилэр. Биһиги тута сөбүлээбэтибит. Учууталбыт Испирдиэн Сэмиэнэбис киирэн, бастаан нууччалыы үөрэтэн барда. Толя диэн уолбут: “Тоҕо сахалыы үөрэппэккин?” – диэтэ, ону кытары кэннигэр олорор оҕолор паарталары лаһырҕатан бардылар. Дьон эрэ буолларбыт: “Биһиги сахалыы үөрэнэбит, нууччалыы үөрэммэппит”, – диэн кыккыраччы аккаас биллэрэн, “бууннаан” туран кэллибит. Учууталбыт соһуйда. Кини саҥардыы Орто Халыматтан кэлбит киһи буоллаҕа. “Үөрэтэн баран, сахалыы быһааран биэриэм”, – диэн иннибитин ылла. Өскөтүн биһиги “бууннаан” сахалыы үөрэттэрбэтэхпит буоллар, ити биридимиэти, баҕар, олох даҕаны ылыныа суох этибит. Ити – бэһис кылааска этэ. Төрөөбүт тылтан оҕону тэйитии – кэҕиннэриигэ тиэрдэр.
Тылбааска, тиэрмиҥҥэ үлэлэһии
– Улахан уолум Эллэй биир киэһэ суотун сатаан суоттаабакка олорор. “Хайдах сатаан суоттаабаккын?” – диэн кыыһырбыппар уолум ытамньыйар. Учуобунньугун ылан усулуобуйатын ааҕан баран, тугу даҕаны өйдөөбөтүм. Ол учуобунньугу ылан бүтүннүү көрдүм. Букатын да сыыһа тылбаастанан сылдьар эбит. Бүтүннүү сурунан ыллым. Сарсыныгар ол кинигэбин, тэтэрээппин илдьэ Үөрэх министиэристибэтигэр тиийдим. Оччолорго – Будимир Слепцов миниистир, мин солбуйааччытыгар киирдим. Наһаа үчүгэй киһи этэ. “Тылбааскыт бу олох дьаабы буолбут”, – диэн учуобунньугу көрдөрдүм. Тэтэрээппин илдьэ хаалла. Антонина Ивановна Петрова диэн эдьиийбин кытары үөрэммит чүөчэ баара. (Кэлин педнаука дуоктара, саха тылын ботуруйуота). Миэхэ эдьиийим кэриэтэ киһи. Кинини буллум. Хандьыдаат дьиссэртээссийэтин суруйа сылдьар кэмэ буолуо. “Мантыкайбытынан дьарыктаннахпытына сатаныыһы”, – диэн буолла. Ол саҕана университекка үлэлии сылдьабын. Саха тылын эйгэтигэр кими да билбэппит. “Михаил Петрович Алексеев диэн Үөһээ Бүлүү киһитэ баар эбит. Кини тиэрминнэринэн дьарыгырар үһү”, – диэтэ. Оччолорго өссө “Дапсы” буола илик. Тонялыын кинини дьиэбитигэр ыҥыран: “Биһиги тиэрмиҥҥэ үлэлэһээри гынабыт”, – диэтибит уонна балаһыанньаны кэпсээтибит. “Дьэ, үчүгэй” диэн буолла. Онтон тылбаастыыр бөлөх тэриннибит. Петров П.В. диэн киһини кучуйдубут. Өр баҕайы кэтэмэҕэйдээн баран, декан Егоров Иннокентий Герасимович кэллэ. Сунтаар киһитэ. Бастакы тылдьыты оҥордубут. Кэлин саамай улахан кылааты кини киллэрбитэ. Геометрияны тохсус кылааска тиийэ бүтүннүүтүн тылбаастаабыта. Өссө тылдьыт оҥорбута. Тоня күтүөтэ Егор Петрович Жирков биһиэхэ үлэлии кэллэ. Сыл буолан баран математикаҕа мэтиэдьикэ хаапыдыратын арыйыахха диэн буолла. Онно Егор Петрович сэбиэдиссэйдээн, үлэлээн барбыппыт. Дьөгүөрү бөлөхпүтүгэр сыһыардыбыт. Биһиги кэккэбитигэр оскуолаҕа эҥин эппиэттиир киһи буолла. Миэхэ биирдэ эттэ: “Мин национальнай оскуола кэнсиэпсийэтин оҥороору гынабын. Михаил Ефимович өйүө дуо?” – диэтэ. “Тыый, өйөөмүнэ”, – диэтим. Михаил Ефимовиһы билэр буоллаҕым. Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтэ итинник оҥоһуллан, төрөөн тахсыбыта.
Ходуһаҕа турар отчут курдук сананабын
– Эн олоххо сыалыҥ тугуй?
– Биллэр буоллаҕа. Саха оҕотун ханна да баран күрэстэһэр кыахтаах уһулуччу билиилээх, сайдыылаах киһи гыныы. Оҕолорбут хайдах киһи буолан тахсалларыттан саха омук инники сайдыыта тутулуктаах. Саха литэрэтиирэтин, саха ускуустубатын, бөлүпүөһүйэтин сайыннарыы... Айылҕабыт эмиэ киирэр. Айылҕабытын алдьатыыны, тэпсиини, сүнньүнэн, саха дьоно эрэ көмүскүү сатыыллар дии. Сахалыы сахалар. Атын киһи кыһаллыбат. Ити барыта олус боростуой буолбатах ээ. Барыта бэйэ-бэйэтин кытары ситимнээх.
– Тугу эрэ ситиһиэхтээҕим төрүт кыайтарбакка сылдьар диэн санаа киирээччи дуо?
– Оннук санаа киирбэт. Бииртэн биир ыарахан баҕайы боппуруостар күөрэйэн тахсаллар. Ону туох баар күүскүн-уоххун барытын түмэн туран дьон өйүгэр-санаатыгар тиэрдэҕин, харса суох үлэлиигин. Онтон син сыҕарыппыт буолаҕын ээ. Үлэлиэххэ эрэ наада. Бэйэбин ходуһаҕа тахсан турар отчут курдук сананабын. Бу ходуһа ото барыта охсуллуохтаах, ол эрээри син биир барытын бүтэрбэккин, кыаҕыҥ тиийэринэн, күүһүҥ кыайарынан охсоҕун. Ол курдук.
– Биирдэ эмэ барытын сапсыйан кэбиһиэх санаа киирээччи дуу?
– Суох, олох киирбэт. Төттөрүтүн, доруобуйам тупсар. Ыһыгынныҥ да бүтэр буоллаҕыҥ. Чэ, түксү, олоробун диэтиҥ да, доруобуйаҥ бэйэтэ айгыраан киирэн барар буоллаҕа. Оҕону да үөрэтэрим, бэлиитикэ киирсиитигэр, охсуһуутугар да сылдьарым миэхэ үчүгэй. Син биир кыайан сыппаппын билэбин. Отой кыаллыбаты оҥоро сатаабаппын ээ. Судургуну үмүрүтэ сатыыбын, боростуой соҕуһу үлэлиибин. Таас хайаны курдары дьөлү үүттээн тахса сатыыр киһи буолбатахпын. Дьоҥҥо тиэрдэр, дьону түмэр, дьону өйдөтөр, дьону хамсатар эбээһинэстээхпин. Мин киирсэр киирсиим – төрөөбүт тылбытын харыстыахтаахпыт, оҕолорбутун үөрэтиэхтээхпит, сайыннарыахтаахпыт диэн. Бу – сүрдээх киэҥ, уһуга көстүбэт хонуу. Онно тиийэр суолу оҥоро сатыыбыт. Онуоха көмөлөһөр, үлэлэһэр киһи элбэх. Онон, кыаллыа суоҕа диэн санаабын түһэрбэппин. Үлэлиир дьоҥҥо тоҕо кыаллыбат буолуой?! Кыаллыахтаах!
– Дьоҥҥо туох хаачыстыбаларын төрүт ылыммаккыный?
– Ханнык баҕарар киһи албыны-көлдьүнү сөбүлээбэт. Сааһыра барбыт киһи итинниккэ иһиттэн дириҥник ырытан көрөр. Холобур, “ити киһи тоҕо итинник быһыыланна?” диэн ырыта саныыгын. Чэ, холобур, ким эрэ үрдүк түрүбүүнэҕэ тахсан албынныы турар. Кини ол кэмҥэ кыһалҕаттан албынныы турарын билэҕин. Баҕар, кыпчыйтарыыга ылларбыта буолуо. Ол иһин кинини абааһы көрбөппүн, сиилээбэппин эрээри, мин киниэхэ сыыһа этэрин сирэйигэр хайаан да этэбин. Уордайан туһа суох буоллаҕа. Сымыйалыы турарын сөбүлээбэппин эрээри, ол сөбүлээбэппинэн тугу гыныахпыный... Ити киһим атын түбэлтэҕэ кэлэн туох эрэ үчүгэйи гыннаҕына, кини оннук этэ диэбэппин. Уопсай дьыала туһугар кэпсэтэр буоллаҕыҥ. Ньыла түһэр дуу, бардамсыйар дуу мөкү хаачыстыбаны сөбүлээн дуу, сөбүлээбэккэҕин дуу, эн син биир ону уларыппаккын. Ол киһи бэйэтин ис санаата, ис туруга оннук буоллаҕа.
– Оччотугар туох хаачыстыбаларын ылынаҕыный? Тугу ордук сыаналыыгыный?
– Үлэлиир хонуубар, биһиги үлэбитигэр көдьүүстээх киһини барытын ылынабын. Төһөнөн хорутуулаахтык үлэлиир да, соччонон убаастыыбын. Киһини үлэтинэн көрөбүн. Дьиҥэ, ылан көрдөххө, киһи барыта итэҕэстээх. Уһулуччу үчүгэй киһи диэн суох. Онон, ханнык баҕарар киһини үлэлэринэн сыаналыыбын, ылынабын.
– Кириитикэни хайдах ылынаҕыный?
– Бастаан, биллэн турар, мөккүһэбин. Онтон, чахчы, алҕаһаабыт буоллахпына, ылынабын. Ханнык баҕарар киһи иһигэр сирэйин сүтэрбит курдук сананыан сөп гынан баран, дьиҥинэн, оннук буолбатах. Алҕаһын билинэр киһини ордук ылынабын. Тоҕо диэтэххэ, кини алҕаһын өйдөөн, көннөрүнүөн сөп.
Кыаҕым тиийэринэн алтыһа сатыыбын
– Иккис кэргэҥҥэр олороргун билэбит. Уопсайа, хас оҕолооххунуй?
– Биэстэр. Бастакыбар – икки уол, биир кыыс, иккиспэр – эмиэ икки уол. Улахаттарым – ыаллар, туһунан олороллор. Биир уол Москубаҕа баар. Улаханым Эллэй ХИФУ-га үлэлиир, Айыына – алын сүһүөх учуутала, Былатыан – юрист. Кэнники оҕолорум Эрчимэн уонна Сэһэн – оскуола оҕолоро. Биэс сиэннээхпин.
– “Учууталлар бэйэлэрин оҕолоругар болҕомто уурбакка хаалаллар” диэн баар. Эн бэйэҥ оҕолоргор аҕа быһыытынан төһө болҕомтолооххунуй, ирдэбиллээххиний?
– Оннук баар. Үчүгэй аҕа эбитим буоллар, уолаттарбын кытары элбэхтик алтыһыам этэ. Ол гынан баран, баҕарарыҥ курдук элбэх бириэмэни син биир кыайан биэрбэккин. Үлэҕин эмиэ үлэлиэххин наада. Ол икки ардыгар сылдьаҕын. “Оҕолорбун кытары алтыһыахтаахпын” диэн билэбин. Бириэмэ көһүннэ да, дьиэбитигэр-уоппутугар ирэ-хоро кэпсэтэбит, сайын оттуу тахсабыт. Дьэ, ол сылдьан астына-дуоһуйа алтыһар буоллаҕым. Улахан оҕолорум, сиэннэрим хас нэдиэлэ аайы кэлэ тураллар. Өрөбүллэргэ, бырааһынньыктарга уолаттарбар, сиэннэрбэр быыс булан үөрэхтэригэр көмөлөһө сатыыбын. Кыра сиэннэргэ остуоруйалыыбын.
– Дьиэҕэр-уоккар хайдах хаһаайыҥҥыный?
– Сымыйалыыр наадата суох. Сарсыарда барабын, киэһэ хойут кэлэбин. Таас дьиэҕэ олорор киһи сиэринэн, киһи тугу эрэ тиритэ-хорута үлэлии сатыыра суох курдук. Киэһэ дьиэбэр баран иһэн бородуукта атыылаһабын. Мин харчым бүтүннүү быыбарга барбыта, онон дьиэ туттубатаҕым. Ким миэхэ харчы биэриэҕэй. Табаарыстарым, бэйэбэр дылы, туга да суох дьон. Кэнники ааҕан-суоттаан көрбүтүм, быыбарга ыыппыт харчыбар икки кыбартыыра атыылаһыллыан сөп этэ.
– Эйиэхэ бу ыйытыгы биэрэр барсыбат да буоллар, ыйытан көрөр буоллаҕым. Тапталы хайдах ылынаҕыный?
– (Күлэр...) Таптал араастаах буоллаҕа. Тута көрүүттэн таптаһан, өр сылларга доҕордоһон, бодоруһан баран холбоспут дьону билэбин. Онон киһи бу диэн ылбычча, кыайан хоруйдаабат ыйытыга. Мин бэйэм хайдах таптаабыппын тоҕо кэпсиэхпиний?! Кистэлэҥҥэ тутабын.
– Кэргэҥҥэр төһө болҕомто уураҕыный?
– Бэйэм санаабар, сөптөөх болҕомтону уурабын. Маны киниттэн бэйэтиттэн ыйытыахха наада, баҕар төрүт атын санаалааҕа буолуо (күлэр).
– Үлэҥ таһынан тугу сөбүлээн дьарыгыраҕыный? Бултуугун, кустуугун дуо?
– Олох булчута, кусчута, балыксыта суох киһибин. Арай, сайын оттуурбун сөбүлүүбүн. Сынньалаҥмар кинигэ ааҕабын.
– Кэпсээннэрдээх кинигэҥ күн сирин көрдө. Хаһааҥҥыттан суруйаҕыный?
– 2000 сыллардаахха, проза суруллубат буолан хаалбыта. Сиэн Чолбодук эҥин суруйара. Баһылай Харысхал оннук элбэхтик суруйбат этэ. Онон саха литэрэтиирэтэ ити чааһыгар доҕолоҥноон эрэр дуу диэн бэлиэтии саныырым. Инньэ гынан үөрэтэр оҕолорбор куонкурус эҥин тэрийэн, кэпсээн суруйууну көҕүлүү сатыыр этим. Ол сылдьан, оҕолорго холобур буолаары, бэйэм суруйарым. Онтубун урукку бэйэм санааларбыттан быһа тардан ылан, уус-уран кэпсээн гынан суруйталаабытым.
– Чэ, Уйбаан Уйбаанабыс, сэргэх сэһэниҥ иһин махтанабын.
Сэһэргэстэ Туйаара СИККИЭР.
