“Ыарахан ыарыыны кытары охсуһан, уустук олоҕу олорон кэллим”, – диэн сыыйа кэпсээнин саҕалыыр 1974-2008 сылларга Үөһээ Бүлүүгэ Ойуур хаһаайыстыбатын дириэктэринэн үлэлээбит, Үөһээ Бүлүү улууһун уонна нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, 20-чэ сыл олохтоох Сэбиэт дьокутаата, СӨ Айылҕатын харыстабылын туйгуна, РФ Ойуурун бочуоттаах үлэһитэ, баара-суоҕа 33 сааһыгар сылдьан искэн ыарыытыттан хаҥас атаҕын быстарбыт, билигин 78 саастаах ытык кырдьаҕас Егор Михайлович СЕМЁНОВ.
Утары көрсөн, атах тэпсэн олорон бэрт уһуннук сэһэргэстибит. Кини кэпсиирин истэ олорон, тэҥҥэ долгуйан, мунчааран ылаҕын, олоххо дьулууруттан тэҥҥэ үөрэҕин. Күүстээх санаалаах дьоһун дьон биһиги ортобутугар баалларынан киэн туттаҕын, ытыктыыр санааҥ күүһүрэр.
Дьылҕам бастакы тургутуута
Сааскы ылааҥы күн 4 саастаахпар миигин, таһырдьа куйуурдуу барбыт дьоммун кэтэһэн таһырдьа чигдигэ утуйа сытар оҕону, булан ылбыттар. Бэйэм ол түгэни наһаа өйдүүбүн ээ, күҥҥэ сыламнаан олорорбун. Онно икки өттүбүнэн ойоҕостотон, өлө сыһан турабын. Кыра сылдьан бэйэм да аһаах доруобуйалаах этим. Бааҥка бөҕөнү көхсүбэр быыһа суох туруоран, Мария Ивановна диэн эдэркээн биэлсэр кыыс быыһаабытын кэпсииллэрэ.
Ииппит аҕам Тайыла миигин сүрдээх үчүгэйдик ииппитэ. 1914 сыллаах төрүөх. 17 сааһыгар оскуола боруогун атыллаабыт, 6 кылаас үөрэхтээх. Элбэх саҥалаах-иҥэлээх киһи этэ. Билигин санаатахха, эдэригэр, баара-суоҕа 54 сааһыгар, сылдьан суох буолбута. Ол саҕана мин аармыйа кэнниттэн Красноярскай куоракка 1-кы кууруска үөрэнэ сылдьарым.
Сэриигэ баран өлбүт аҕабыттан соҕотох уолбун. Ыарахан ыарыы кэнниттэн хас да сыл буолан баран ыал буолбутум. Оччолорго ытык кырдьаҕас Ньыыкантан “эр киһи хас сааһыгар диэри оҕолонуон сөбүй?” – диэн ыйыталаспыттаахпын. Ону “Дьэ, Дьөгүөр, ууттан тахсыбытынан собону мииннээн иһэр буоллаххына, 85 сааскар диэри хабар баар буоллаҕына, хаптарыаххын сөп”, – диэн этэн турардаах.
Эрдэ ыал буолбутум буоллар, элбэх оҕолоох буолуо этим. 35 сааспар ыал буолбутум. Ыалдьан баран, маҥнай утаа “ыал буолбакка, удьуор тэниппэккэ утуму быһар буоллум” диэн мунчаарар санаа киирэрэ.
Ыарыым сылтаҕа аармыйаттан саҕаламмыт буолуон сөп
Аармыйаҕа Кытай кыраныыссатыттан чугас сытар Приморьеҕа 1963-66 сылларга (3,5 сыл устата) сулууспалаабытым. Бу кэмҥэ Кытайы кытта сыһыан тыҥаан турар кэмэ этэ. Онно байыаннай база артылыарыйа ыскылаатын харабыллыырбыт. Сулууспалаабытым 2-с сылыгар түүн “территория иһигэр атын дьоннор бааллар быһыылаах” диэн, байыаннай түрүбүөгэнэн туруораннар, улахан массыыналарга олордон илдьэ барбыттара. Көһүнэн эргимтэлээх сир. Онно үрдүк массыынаттан ыстанан түһээри, уулаах ханаабаҕа түһэн хаалбытым. Онно хаҥас атаҕым сүһүөҕэ аһыс гыммыта. Оннук 2-3 күн ыалдьан баран, ааһан хаалбыта.
Онно, арааһа, уҥуох төбөтө хайа ыстанан, хаан туран, ол онтон эрэмсэрэн саҕаламмыта быһыылааҕа диэн саныыбын. Кыра-кыралаан нүөлүйэн ыалдьарын болҕомтоҕо ылбат этим.
Аармыйа кэнниттэн Красноярскай куоракка Сибиирдээҕи технологическай институт Ойуур хаһаайыстыбатын факультетыгар үөрэнэн “инженер-лесовод” идэтин ылбытым. Маны тэҥэ 4 сыл устата байыаннай кафедраҕа “химическэй сэриилэр инженердэрэ” диэҥҥэ үөрэммитим. Онно атом, водород буомбата эһиннэҕинэ, бактериологическай сэрии сэбэ туттулуннаҕына, биһиги эрэспиэскэҕэ көмүскэнэр көстүүмнэрбитин кэтэн баран, бастакынан киириэхтээхпитин үөрэтэллэрэ.
Ыарыы иккис “түбэлтэтэ”
Үөрэхпин саҥа бүтэрбит, оччолорго 29 саастаах эдэр киһи 1972 сыллаахха Нам улууһун 1-кы Хомустааҕар ойуур хаһаайыстыбатыгар үлэлии кэлбитим. Онтон 1973 сыллаахха Үөһээ Бүлүү ойуурун харыстабылын инженеринэн үлэҕэ анаан, онно көһөрбүттэрэ.
Ол сайын сүрдээх кураан күн-дьыл буолбута. Өртөөһүнтэн Дүллүкүгэ, Үөдүгэй сиригэр элбэх ойуур баһаара турбута. Онно өрүс уҥуор Дүллүкүгэ тахсан, ойуур баһаардарын кэрийэн баран, Далырга “Урал” матасыыкылга мэҥэстэн барбытым.
Ол айаннаан иһэн, биир дулҕалаах маары өрө көтө-көтө туораан иһэн, дулҕа быыһыгар атахпын эрийтэрэн, атаҕым ыарыытыттан орулаабытынан сууллан кэлэн түспүтүм. Атаҕым дэлби иһэн тахсыбыта.
Олохтоох балыыһа биэлсэригэр көрдөрбүппүн “оройуоҥҥа киирэн эрэнгиэҥҥэ түһээр” диэбитэ. Аны ол кэмҥэ Кырыкыйга улахан ойуур баһаара туран, ону салайа бөртөлүөтүнэн онно быраҕыллыбыппыт. Ол сайыны быһа ойуур баһаарын кытта охсуһан, атахпын көрдөрүммэтэҕим. Ол онон хаалбыта.
Ити түбэлтэ кэнниттэн 2 сыл буолан баран, 1975 сыл күһүнүгэр хаамарым бытааран хаалан көрдөрүннүм, эрэнгиэҥҥэ түһэрдилэр. “Урукку оһоллонууларгыттан сылтаан атаҕыҥ соччото суох буолбут. Дьокуускайга бардаххына сатанар”, – диэтэ оччотооҕуга эдэр хирург Григорий Никонович Алексеев. “Оттон Кэппэндээйи сонотуоруйугар бадарааҥҥа сытан эмтэммэппин дуо?” – диэн туруорсан, онно бардым. 10-тан тахса күн бадарааҥҥа сытан баран, бэргээн кэллим. Онон син биир “Дьокуускайдаа” диэтилэр. Онон Дьокуускай куоракка ыыттылар.
Киһи чиэппэрэ буолан...
Инньэ гынан куорат онкологическай балыыһатыгар кэллим. Оччолорго, билиҥҥи “уобаластааҕы балыыһа” оннугар 2-лии этээстээх мас дьиэлэр баар этилэр. Биир балаатаҕа киллэрдилэр. Мин көрдөхпүнэ, биир киһи оһоҕоһо барыта тахсан баран сытар. Ону көрөн, чугурус гына түстүм. Өйдөөн көрбүтүм, калоприёмнига тахсан сытар эбит. Дьэ, ол гынан анаалыс бөҕөтүн туттара-туттара ый кэриҥэ сыттым. Ыалдьар сирбиттэн пункция ылаллар – тугу да көрдөрбөт.
Онтон муус устар ыйга Москубаҕа ыыттылар. Москубалыырбар атаҕым быһыллыа диэн толкуйа суох этим. Уһун баҕайытык анаалыс ыллылар да, тугу да көрдөрбөт дииллэр, онтон эрэнгиэн синиимэгэр искэн көстөр үһү. Инньэ гынан “атаххын эпэрээссийэлиибит” диэн буолла. “Хайдах оҥороҕут?” – диэн ыйыталаспыппар “уллуҥаххыттан бууккар диэри сымнаҕас эккин хайытан, уҥуоххар киирэн искэнин ыраастыыбыт” диэн быһаардылар. “Хата, атахпын быспаттар эбит” диэн үөрэ санаатым.
Дьэ, оннук санаалаах эпэрээссийэҕэ киирдим. Эпэрээссийэ кэнниттэн атахпын гиипсэлээбиттэрин, атаҕым бүтүнүн билэн үөрдүм. Бырааһым, эдэр баҕайы Павел Александрович Синяков диэн нуучча уола, киирэн көрдө-иһиттэ. “Тарбахтаргын хамсат эрэ” диир, хамсатан көрдөрбүппэр үөрдэ “хата, этэҥҥэ эбит, ньиэрбэтин таарыйбатахпыт” диэтэ. Мин манан бүттэҕим, онон үтүөрэр инибин дии санаатым.
Онтон аҕыйах хонон баран: “Дьэ, Егор Михайлович, атаххын быһар буоллубут, уҥуох искэнэ буолбуккун. Ити үнүр эпэрээссийэлээн матырыйаал ылан, анаалыска ыыппыппыт, дьиҥнээх диагноһыҥ бигэргэннэ”, – диэн соһуттулар. “Хайдах атаҕа суох хаалыахпыный, быспакка эрэ кыаллыбат дуо?” – диэбиппин “эпэрээссийэлэннэххинэ, атаҕыҥ быһылыннаҕына эрэ, тыыннаах хаалаҕын. Инньэ гымматаххына, тыыннаах хаалар эрэлиҥ 1 эрэ %”, – диэтилэр. Онон, хайыамый, сөбүлэстэҕим дии.
Эпэрээссийэ бириэмэтигэр дьикти турукка киирэн, бэйэбин үөһэттэн көрбүтүм. Киһи кута тахсар дииллэрэ кырдьык быһыылаах. Үөһэттэн көрдөхпүнэ, бэйэм аллара сытабын, атаҕым быстыбыт, көстүбэт. Онтон эмиэ түлэс-балас баран хааллым. Диагноһым “Саркома большой берцовой кости” диэн эбит. Хата, баччаҕа тиийиэх дьолбор, метастаз барбатах.
Түлэй-балай барыы, өлө-өлө тиллии...
Эпэрээссийэ кэнниттэн этэҥҥэ буолан, балаатаҕа таһаардылар. Дойдубуттан Н.П. Корякин, В.Н. Максимов, убайдарым Амыдайдар уонна ийэм тэлэгирээмэлэрин тутуталаатым. Нуучча сиэстэрэ кыргыттара киирэн, кэлбит тэлэгирээмэни ааҕалларын быыһыгар миигин “Молодец, Гоша” диэн хайгыыллар уонна тыыннаах сибэкки киллэрэн, төбөм чугаһыгар ууга уган кэбистилэр.
Дьэ, ол кэнниттэн 10-ча хонон баран, хиимийэнэн эмтээһин саҕаланна ээ. 4 суол хиимийэни биэрэн саҕалаатылар. 50 укуолу исхиэмэнэн 4,5 ый устата ылбытым. Дьэ, онно баар этэ өлө-өлө тиллии... Икки укуолу биэрдилэр да, киһи кыаммат буолан хаалар. Хааҥҥар баар маҥан эттиги (лейкоцит) сиэтэн, искэн килиэккэтэ атын сиргэ барбатын диэн, өлөрөр быһыылара эбит. Хааҥҥар лейкоциттарыҥ бүтэн хаалан, өлөн киирэн бараҕын, турар да, саҥарар да кыаҕыҥ суох буолан хаалар. Оннук турукка киирдэххинэ, аны хаан куталлар. Хаан куттахтарына, эмиэ тиллэн кэлэҕин. Иккис укуол кэнниттэн баттаҕым түһэн киирэн барбыта. Биирдэ консервацияҕа турбут хааны кутан кэбиһэннэр, “реакциялаан“ өлө сыспытым. Онтон ыла күнүнэн ылбыт хааны кутар буолуохтарыттан тулуйбутум. Инньэ гынан 8 төгүл хаан куппуттара. Аны хаан эттиктэрин үөскэтэр аһылыктары (гранат, эрэдьиискэ, моркуоп, быар) аһыы сатыахтааххын. Уопсайынан, хааны элбэтэргэ кыһыл өҥнөөх оҕуруот астара туһалаахтар эбит.
Уотунан тыктарыы (облучение) эҥин биэрбэтэхтэрэ “Эдэр киһигин, ыал буолуоҥ, оҕолонуоҥ. Уотунан тыктарыыны ыллаххына, оҕото суох буолуоҥ” диэбиттэрэ. Кэлин барытын эргитэ санаатахпына, оччотооҕуга сөптөөх диагноһы туруоран, атахпын быһан, тыыннаах хаалан оҕо-уруу тэниппиппэр быраастарбар махталым муҥура суох.
Искэн – кыратыгар кыаллар, эмтэниллэр ыарыы. Киһи бэйэтин иһиллэнэ, көрүнэ сылдьыахтаах.
Үүт – абыраллаах ас
Оччолорго Москуба балыыһатыгар тастан киһи киирэн көрбөт-истибэт. Көннөрү киирэн, билсэн эрэ тахсаллар. Кими да чугаһаппаттар. Атаахтыа суохтааххын. Атаахтаан, найыланныҥ даҕаны, бэйэҕин кыаммат буолан хаалаҕын. Мэлдьи бэйэҕин көрөн-истэн, хамсанан-имсэнэн сыттаххына, хааныҥ эргиирэ мөлтөөбөт.
Институкка байыаннай кафедраҕа үөрэнэ сырыттахпытына, “сүһүрдэххитинэ, бастатан туран, үүттэ иһэр буолуҥ” диэн үөрэтэллэрин санааммын, балыыһаҕа сытан сууккаҕа 3-түү лиитэрэ үүтү хайаан да иһэр этим. Үүт сүрэҕи сүрдээҕин сөрүүкэтэр. Онон үүт миигин быыһаабыта диэн мэлдьи саныыбын. Хиимийэ эккин-сииҥҥин дьаат кэриэтэ син биир сүһүрдэр буоллаҕа. Онон күнүстэри-түүннэри 3 лиитэрэ үүтү иһэрим сүрдээҕин туһалаабыта. Атаҕым быстыбытыттан буолуо, сүрэҕим боруоста биллигирии сылдьар буолан хаалбыта.
Арыый туран саллаҥныыр буолбутум кэннэ, быратыас “айааһааһыныгар” киирбитим. Бастаан “учебнай” быратыаһы кэтэрдэн хаамтара үөрэтэллэр. Сатаан хаампакка эрэй бөҕөтүн көрөҕүн. Балыыһа уһун көрүдүөрүн устун Саха сириттэн сылдьар эдэр уолаттардыын 3 буолан, хааман сүөдэҥнэһэбит. Мин саастарынан аҕалара этим уонна 17 саастаах уолаттар – Бүлүү куоратыттан эдэркээн Коля Сосин уонна Алдантан Владимир Марков диэн нуучча уола бааллара. Бүлүү уола саас хаккыайдыы сырыттаҕына, хаккыай саайбата кэлэн түһэн, онтуката иһэн, ыарыы төрүөтэ буолбут. Оттон Алдан куоратын уола баскетболлуу сылдьан атаҕынан тобуктуу түспүт, онто иһэн тахсан, абааһы ыарыыта этигэр үөскээбит. Ол уолаттар мин кэннибиттэн кэлбиттэрэ уонна атахтара эмиэ быһыллыбыта. Кэлин дьонноруттан истибитим, тыҥаларыгар “метастаз” баран, кыайан өрүһүллүбэтэхтэр этэ.
Сэбиргэхтэтиибин Ньыыкан эмтээбитэ
Сыл аҥаарыттан ордук күүстээх эмтэринэн эмтээбиттэрэ. Бу эмтээһини тулуйбакка, эмтээһиним кууруһа бүтэрэ ый аҥаара хаалбытын кэннэ, икки өттүбүнэн сэбиргэхтэтэн өлө сыспытым. Нэһиилэ өйөнө сылдьар киһи, дойдубар дууһам эрэ кэлэн, үргүлдьү кэриэтэ оройуон балыыһатыгар киирбитим. Быраастар төһө да кыһанан-мүһэнэн эмтээбиттэрин иһин, ойоҕостотуум ааһан биэрбэтэҕэ, дьарҕа буола кубулуйбута. Киэһэ буолла да, көхсүм дьөлө анньан ыалдьан, кыайан тулуйан олорбот этим.
Оннук хас да ый эрэйдэнэн бараммын, дьон сүбэтинэн Боотулууга, Ньыыкаҥҥа көрдөрүнэ тахсыбытым. Атахпын быстарбыт сурахпын урут истибит эбит. “Эрдэ миэхэ кэлэ сылдьыбытыҥ буоллар, баҕар, көмөлөһүөм хааллаҕа, уҥуох ыарыытын (тыһытын) чэпчэкитик кыайааччыбын. Атаххын быспыт быраастар уҥуоҕуҥ өҥүн хайдах диэбиттэрэй?” – диэн ыйыталаспыта. Мин ону ыйыталаспатах урааҥхай эбиппин. “Ол Москуба үөрэхтээх быраастара сыыспатахтара буолуо, чахчы, өлүөххүн билэн быстахтара буолуо” диэн алы гыммыта, уоскуппута.
Миигин түннүк сырдыгар чугас олордон баран, көхсүм таһыгар баара-суоҕа биллибэккэ иһийэн хаалла уонна чочумча буолан баран: “Бастаан манан ыалдьыбыта дуо?” – диэн, сөмүйэтинэн көхсүбэр оруобуна ыалдьар сирбин дьөлө аспыта. “Сүрэҕиҥ төбөтүн туһунан алларанан соҕус ойоҕостоппут эбиккин. Онон тыыннаах хаалбыккын. Арыый үөһэнэн эбитэ буоллар, дьыалаҥ куһаҕан буолуох эбит”, – диэтэ. “Ойоҕостотуу саҥатык эрдэҕинэ киһи хааннаан, ылан кэбиһиэн сөп. Эйиэнэ уһаабыт, ол да буоллар хаанныам, көмөлөһүөҕэ”, – диэтэ.
Болдьообут күнүгэр иккиһин кэлбиппэр хааннаата. 500 г бааҥканы ортотунан чэлкэхтээх хааны муоһунан оборторон ылла. Муоһа, өйдөөн көрбүтүм, төбөтүнэн хайаҕастаах эбит. Онтон ыла тыҥам аматыйбыта. Ыйы кыайбат кэм иһигэр олох үчүгэй буолан, өрүттэргэ барбытым. Ньыыкан ис уорганнарбын көрөн баран, “барыта үчүгэй, үйэҕин моҥуоҥ” диэбитэ. Онон кини көмөтүнэн, баҕар, олоҕум уһаабыт буолуон эмиэ сөп дии саныыбын.
Ыарахан ыарыы кэнниттэн бэйэбин бэйэм тибеттэр ньымаларынан эмиэ эмтэммиттээҕим. Ол курдук, 250 г буоккаҕа 200 г чосунуогу эт эрийэринэн эрийтэрэн, 1 ый хараҥа сиргэ туруораҕын. Кыра-кыралаан иһэҕин. Чосунуок хааны ыраастыыр күүстээх эбит.
Удьуор, утум салҕанан...
Салгыы сыл аҥаара эмтэнэн, чөлбөр түһэн баран, 1977 сыл сайыныгар үлэбэр тахсыбытым. Онтон аны биир сылынан ыал буолан, сыбаайбалаан, 5 оҕо аҕата буолар дьолун билбитим. 36 сыл ойуур хаһаайыстыбатыгар, таптыыр үлэбэр олохпун бүтүннүү анаабытым. Ол иһигэр 30-тан тахса сыл ойуур хаһаайыстыбатыгар дириэктэринэн үлэлээн, бочуоттаах сынньалаҥҥа барбытым.
Эдэрим бэрт буолан эбитэ дуу, ыалдьа сытан, өлөр туһунан олох санаабат этим. Өлбөт киһи киэҥ-куоҥ санаалаах буолар эбит. Наар үчүгэй буолан, дойдубар, дьоммор эргиллэрбин ыраланарым. Онон САНАА КҮҮ¤Э улахан оруолу оонньуур эбит диэн саныыбын.
Санаам күүһүнэн ыарахан ыарыыны кыайан, олоххо төннөн, дьоллоох олоҕу олордум, өссө да олоро түһэр баҕа санаам күүстээх. Миигин тула тапталлаах дьонум: кэргэним Октябрина, 5 оҕом, кийииттэр, күтүөт, 7 сиэн эргийэ сылдьаллара сүрэхпин үөрдэр, дьоллуур.
Оҕолорум олоххо миэстэлэрин булуннулар. Онтон үөрэбин. Бастакы кыыһым Еля 3 оҕолоох. Улахан уолум Михаил энэргиэтик идэлээх, ыал, 1 уоллаах. Кыыһым Ирина фармацевт идэлээх, уол оҕолоох. Кыра уолум Афанасий Мииринэй куоракка хайаны байытар кэмбинээккэ үлэлии сылдьыбыта. Билигин Накыыҥҥа маастардыыр. Ыал. Кыра Кыыс Варвара Дьокуускай куоракка олорор, ыал, 2 оҕолоох. Онон сэрииттэн эргиллибэтэх аҕам утумун быспатым диэн испэр сэмээр үөрэбин.
Оҕолорбун кыра эрдэхтэриттэн үлэнэн ииппитим. Биэс оҕоҕо барыларыгар биэс күрдьэҕи анаан оҥортоон, тэлгэһэ хаарын күртэрэрим. Хойукка диэри кэтэх хаһаайыстыбалаах, сүөһүлээх-астаах олорбуппут. Сүөһүбүтүн эспиппит аҕыйах сыл буолла.
Айылҕаны кытта сибээстээх олоҕум
Айылҕаны харыстыыр эйгэ үлэтэ олус интэриэһинэй, киһи хал буолбат үлэтэ. Өртөөһүн бобуллубута куһаҕан. Өртөөһүнү аан бастаан 1972 сыллаахха боппуттара. Ол сайын Москуба уобалаһыгар туорпа умайан, дэриэбинэ дэриэбинэнэн сир анныгар түспүттэрэ. Ити – өртөөһүн содула этэ. Инньэ гынан ССРС Миниистирдэрин Сэбиэтэ өртөөһүнү ыытары сокуонунан боппута. Онон 50-тан тахса сыл буолла өртөөһүн бобуллубута. Ол кэнниттэн эмиэ да көҥүллүүр, эмиэ да көҥүллээбэт сокуоннар тахса сылдьыбыттара. Билигин олох бобон тураллар.
Сойуус саҕана ойуур баһаарын умулларыыга үп-харчы үчүгэйдик көрүллэрэ. Оччолорго Үөһээ Бүлүү соҕуруу өттүгэр күн аайы кэриэтэ Ан-2 сөмөлүөт көтөр буолара. Олох куйаас күннэргэ ханна баһаар баарын-суоҕун, ханна баһаар турбутун бэрэбиэркэлии күҥҥэ иккитэ көтөрө. Онтон хоту өттүгэр Сургуулук Ыйылаһыгар тиийэ Ми-2, Ми-4 бөртөлүөт күн аайы кэриэтэ көтөрө.
Үлэлээбит 34 сылым устата Үөһээ Бүлүү оройуонугар 434 ойуур баһаара тура сылдьыбыта. Бу, биллэн турар, улахан көрдөрүү. Баһаар туруутун саамай муҥутуур чыпчаала 90-с сыл кураан дьылларыгар буолбута. Биир сайын устата 70-ча уот турбута. Ону соччо улаатыннарбакка, үксүн саба тутан испиппит. Оччотооҕу нэһилиэнньэ сүрдээх сэргэх буолара. Олорор, оттуур сирдэринэн уот туран, буруо тахсан эрэрин көрдүлэр да, бэйэлэрин күүстэринэн саба туталлара уонна лесхозка биллэрэллэрэ.
Билигин “хаһаайыннааһын” диэн суох. Урукку сылларга сопхуостар өртөөһүнү ыытар этилэр. Өргүөт уола Василий Егоров диэн айылҕа харыстабылыгар инженердээх этим. Сүрдээх билиилээх-көрүүлээх, дьоҕурдаах, мындыр киһи этэ. Сири-уоту билэрэ сөҕүмэрэ. Бэйэтэ туһугар силиэдэбэтэл курдук этэ, буруйдааҕы хайаан да булан тэйэрэ. Хомойуох иһин, ойуур хаһаайыстыбатыгар бииргэ үлэлээбит дьонум Орто дойду олоҕуттан барыталаатылар.
Саамай дьадаҥы үптээх-харчылаах тэрилтэ, мэлдьи да буоларын курдук, ойуур хаһаайыстыбата буолар. Үлэһиттэрим наһаа кыра хамнастаахтара. Тыаҕа олорор ойуур көрөөччүлэр тустаах үлэлэрин толордулар даҕаны, булчут киһи кыһынын бултуур, балыксыт киһи балыктыыр. Онон орто ыал сиэринэн олороллоро.
Умайбыт мас 100 сылынан чөлүгэр түһэр
Аллараа өттүгэр ирбэт тоҥо ыраах буоллаҕына, баһаарга эмсэҕэлээбит ойуур маһа 40-ча сылынан сиэрдийэ маһа буолар. Саха сирэ кылгас сайыннаах буолан, мас 100-тэн тахса сыл буолан баран чөлүгэр түһэр. Соҕуруу дойду маһынааҕар бытааннык үүнэр. Мин саҥа үлэлии кэлбит сылбар 1973 сыллаахха Кырыкыйга улахан ойуур баһаара турбута. Билигин ол сорох сиригэр мас олох үүммэтэх, сорох сиригэр сиэрдийэ маһа буолар тиит мастар үүммүттэр дииллэр. Сургуулук Ыйылаһыгар 1967 сыллаахха ойуур баһаарыттан эмсэҕэлээбит сиргэ эмиэ сиэрдийэ буолар мастар үүммүттэр. Сорох сир аллараа тоҥ араҥата ирэн, бадарааннаах, маардаах буоллаҕына, күөлгэ кубулуйар.
Ойуур кэмиттэн кэмигэр ыраастаныахтаах. Ол ыраастаннаҕына, баһаар турар куттала аччыыр.
Өрүс төрдүгэр мас кэрдилиннэҕинэ, ол өрүс уолар кутталланар. Онон тыытыллыа суохтаах. Итиннэ сөптөөх нуормалар бааллар. Холобур, Бүлүү өрүс бэтэрээ уонна уҥуоргу да өттүнэн биир килэмиэтир кэтиттээх харыстанар зоналар бааллар. Онно мас кэрдиллибэт. Кэрдиллэр да түбэлтэтигэр (холобур, “саньытаарынай тыаны кэрдии”) ойуур хаһаайыстыбатынан дьарыктанар тэрилтэ кэрдиэхтээх. Ол эрээри ойуурга сыһыаннаах сокуон мэлдьи уларыйа турар.
Туобуйа диэки барыыга “Намана” (заказник) диэн өрөспүүбүлүкэ суолталаах харыстанар зона баар. Манна мас кэрдиллибэт. Бу сиргэ 1990 сыллаахха иэдээннээх баһаар турбута. Онно дьон-сэргэ, тиэхиньикэ бөҕөтө туруоруллан, ый кэриҥэ үлэлээн уот бохсуллубута. Оччотооҕу сыананан мөлүйүөҥҥэ чугаһыыр суумалаах ороскуот тахсыбыта. Үөһээ Бүлүү соҕуруу өттүгэр үөскүүр киис, үөр таба, эһэ, бөрө уйалара эбит. Манна үөскүү-үөскүү Бүлүү эҥээр сытар 3 оройуонунан тарҕаналлара биллибитэ. Таба, тайах муоһа, бириэмэтэ кэллэҕинэ, сааскы өттүгэр түһэн хаалар идэлээх. Ол сиртэн тайах муоһа (“бой рогов”) бөҕөнү хомуйан хас да бөртөлүөтүнэн киллэрбиттэрэ.
Солко өрөөччү үрүмэччи (шелкопряд) элбэх үөскээтэҕинэ, ойуур маһын баһаар турбутуттан итэҕэһэ суох көрүҥнээн, быһа сиэн кэбиһэр. Ону үрүмэччи үөнэ (гусеница) кэрбээн сиир. Мас мутукчатын, сэбирдэҕин биири да ордорбот. Уот сиэбитин курдук, ньимиччи сотон ааһар. Ол сир эмиэ өр сылларга чөлүгэр түһэр.
Олоҕум устата 29 муҥханы таҥным
1978 сылтан үлэм быыһыгар муҥха таҥар дьарыктаммытым. Маҥнайгы муҥхабын быраатым Баһылайга кыра соҕус элгээҥҥэ балык хаптардын диэн, оҥорон биэрбитим. Сүрдээҕин ылар муҥха этэ. Түүкээн үрэҕэр муҥхалаан, хаһан да кураанах тахсыбаттара. Онтон эрдийэн, дойдум дьонугар – көтөрдөөхтөргө – күрэх муҥхатын оҥорон биэрбитим. Ити – быстарыктаах 90-с сыллар этилэр. Муҥхалаан, элбэх балыгы хаптаран, кэлбит-барбыт кэмэрсээннэри кытта аска-үөлгэ атастаһан, харахтарын өрө көрбүттэрэ. Олоҕум устата барыта 29 муҥханы таҥным. Онон Үөһээ Бүлүү хоту эҥээрин үксүн кэриэтэ хааччыйдым. Билигин күөллэр чычааран, оттонон, улаханнык муҥхалаабат буолбуттар.
Бииргэ үөрэммит үөлээннээҕим, Кырыкыйга оскуола дириэктэринэн үлэлии сылдьыбыт Ф.В. Ксенофонтовка биир кынатын устата 75 миэтэрэ, ийэтин устата 14 миэтэрэлээх, уопсайа 4.5 миэтэрэ усталаах муҥханы оҥорон биэрбитим. 2000 сыллар эргин уолбалаан баран угуттаммыт күөлтэн биир түһэриигэ 16 хоппону, онтон нөҥүө сырыытыгар 25 хоппону ылан турардаах. Биирдии хоппотун 1-дии туоннанан ааҕар, ол аата 25 туонна балыгы биир түһэриигэ ылар. Онон кырыкыйдары аһатан турар. Ол муҥханы, Федот Васильевич суох буолбутун кэннэ, кэлин олохтоох дьаһалта атыылаһан ылбыт. Онон улууһум хоту өттүн олохтоохторун мин оҥорбут муҥхам балыгынан хааччыйда диэн олоробун.
Үлэбинэн сыллааҕы отчуоппун тохсунньу ортотугар туттаран баран, кулун тутар ортотугар диэри уоппускабын ылан, ол бириэмэҕэ муҥхабын таҥабын. Муҥха матырыйаалын сылы быһа бэйэм булан-талан бэлэмниирим.
* * *
Дьэ, ити курдук Егор Михайлович Семенов күүстээх санаатын ыһыктыбакка, ыарахан ыарыыны кытта туруулаһан, үтүөрэн үйэ аҥаара олорон кэлбит олоҕо кимиэхэ баҕарар холобур буолуон сөп. Онон искэн ыарыытын бириигэбэр курдук ылыммакка, төһө кыалларынан эми батан, олох иһин тиһэҕэр дылы охсуһуохха, онтон кыайыылаах тахсыахха сөбүн Егор Михайлович олорон кэлбит олоҕор туоһулуур. Ыарыыны кытары охсуһарга киһи күүстээх санаалаах, олоххо тардыһыылаах буоллаҕына кыайыан сөп. Эбэн эттэххэ, аныгы сайдыылаах мэдиссиинэ ситиһиилэрин, араас чинчийэр, эмтиир тэриллэр күннэтэ, айылла, оҥоһулла тураллар.
Ирэ-хоро сэһэргэстэ
Саргылаана
БАГЫНАНОВА.
Сэҥээриилэр