Бороҕоҥҥо ыытыллыбыт оонньуулар биир бэлиэ түгэнинэн успуорт стадионугар илиилээх бөҕөтө, атахтаах быһыйа Майаҕатта Бэрт Хара аатын иҥэрии, киниэхэ аналлаах өйдөбүнньүгү арыйыы буолла. Уос номоҕор хоммут, албан аатырбыт Майаҕатта Бэрт Хара диэн кимий?
Босхоҥ оҕо саас
Талыы-талба арыы саһыл хонуулаах, көҕөрүмтүйэн көстөр күөх эниэ кэрискэ кэрдиис мырааннардаах, үллэн көстүбүт үрдүк туруору тумуллардаах сир киэнэ сиэдэрэйэ – Кыыс Хаҥа сайылык. Урукку дьыллар улаҕаларыгар “түнэ таҥастаах, улахан киһиттэн, муҥур тиит курдук, ойуччу улаатан көстөр, хастаабыт харыйа мас курдук харылаах, тиэйиилээх оту санатар кэтит киппэ көҕүстээх, икки былас дарайар сарыннаах, үс былас үрдүк үөкэҕэр өттүктээх Бэрт Хара диэн бухатыыр киһи үөскээн-төрөөн олорбута үһү” дэһэллэр ытык кырдьаҕастар. Хаҥа сайылык илин халдьаайытыгар ойуур иһигэр, эргэ сонуок кэтэҕэр Эбэрикээн эмээхсин уонна номох буолбут булчут киһи, хоһуун бэрдэ Бэрт Хара олорбуттара. Эбэрикээн эмээхсин эдэр эрдэҕинэ сырыыны-айаны кыайара, бэйэтэ соҕотоҕун куттаммакка ыраах бултуура, бэл балыктыы өр кэмҥэ көһөн хаалара. Кини суос-соҕотох оҕолоох, оҕото атаҕынан босхоҥ буолан, кыайан хаампат. Эмээхсин эрэйдээх оҕото атахтаах буолуон олус баҕарар. Чугас үрэхтэр, алаастар отторун хомуйан, уутун оргутан иһэрдэн, имэрийэн көрөр да, төрүт туһа тахсыбат. Хата уол сытан эрэн уһуур-улаатар, оттон атаҕынан букатын дугуммат.
Уола сытан эрэн ийэтэ эрэйдэнэрин олус аһынар, ытыгылыыр буолан истэ.
– Ийээ, атаҕым үтүөрдэр эрэ барытын бэйэм оҥоруом, маһы сүгэн таһыам, тыаҕа бултуу барыам, – диир. Уонна хамсаабат көнтөс буолбут атахтарын үөрэтэ сатыыр. Атахтара букатын бэриммэттэр, адьас икки дүлүҥ мас сэргэстэһэ сыталларын курдуктар.
Эбэрикээн биир сарсыарда баттаҕыттан сыыйан, куйуур баайда. Уолун салааскатыгар соһон, уу баһар чоҥолох көлүччэтигэр куйуурдуу киирдэ. Ойбонун тэһэн, уҥа илиитин таһынан куйуурун угуттан тутан, күөгэччи эргиттэ. Ойбон уута улам будулуйан истэ. Эмээхсин куйуурун ойбонуттан таһааран, ньамахтаах оттору, бадарааны сүөкээтэ. Муустан, хаартан мундулары, күөнэхтэри хаһыйан, бииргэ чөмөхтөөтө. Эмээхсин Күнү быһа үлэлэстэ. Сарыы таҥаһа муус кыаһаан буола чопчулаһа тоҥно. Куйуурун, маҥкытын сүгэн, күннээҕи булдун кыбынан, уолун салааскаҕа соһон, көлүччэ тоҥуу хаарын тыыран, дьиэтин диэки дьулуруйда. Үрдүк тумул сыыры дабайбытынан барда. Халтарыйа-халтарыйа сосуһан, сыыры ортолуу таҕыста. Эмискэ тыынара ыараата, умса хоруйа түстэ уонна өрөһүлтэтэ суох аллараа сурулуу турда. Икки ньилбэгин дьүккү түһэн, икки ытыһыттан, уон тарбаҕыттан хаан оҕуолуур. “Бу кырдьан, сорсуйан, соҕотох сордонон эрдэхпин! Бачча сааспар диэри миэхэ соһуллаҥҥын, таҥнары тардар таас ындыы, ыар ыарык буоллаххыан! Муҥ саатар, оҕо оҕо курдук, сүһүөххэр уйуттан, атаххар туран, күүс-көмө буола сылдьыаҥ баара дуо?!” – эмээхсин бэйэтин сэмэлэннэ, салааскаҕа соһуллар уолугар муҥатыйда. Уол ийэтин хаанын көрөн, сүрэҕэ өрүкүйэ мөҕүстэ. Тахсан иһэр сыырдара бүүс-бүтүннүү дьураа аппалыын, ыраас хаардыын, турар төҥүргэстиин, охтубут суон тииттиин “кытар” гына түстэ. “Кыһыл. Кып-кыһыл. Кыһыл Сыыр!” – уол салааскаҕа сытан кыланна, баайыы, кэлгиэ быаларын соҕотохто быһыта тыылынна, хаарга туора төкүнүйдэ. Эбэрикээн олус уолуйда, оҕотун саҥатын истээт, үрдүгэр буола түстэ, салааскаҕа сытыараары сосуһан барда.
“Суох, ийээ, ыыт! Аны мин эйиэхэ ыарык ындыы таһаҕас буолуом суоҕа. Бэйэм, адьас бэйэм! Эйиэхэ көмөлөһүөм, күүс-көмө буолуом”, – диэтэ да, икки илиитинэн хаартан тайанан өндөйдө, сыыллан кэлэн салааскатын баттыгыттан ылан соҕотохто үлтү сырбатта. Салааска бытарыйа түстэ, үлтүркэйдэрэ онно-манна кыырайдылар. Уол ийэтинээн илии-илиилэриттэн тардыһан, сөһүргэстээн, ат буолан, үнэн, сынньана-сынньана сыырдарын өрө дабайдылар. Ити кэмтэн ыла уол баттык мастанан, дьиэтин эркиниттэн тайанан, сыыйа хаамарга үөрэммитэ. Ийэтэ уола атахтанан эрэрин көрөн, үөрэр. “Байааттыман. Байаат-тыман, Байанайдаах Байааттыман”, – диэн таптаан оҕотугар аат иҥэрбитэ. Онон, Бэрт Хара оҕо эрдэҕинээҕи таптал аата – Байааттыман, ийэтин аата эбээннии – Эбэрикээн, олорбут тумуһа – Кыһыл Сыыр.
Эрбэнньэ Уус алгыһа
Бэрт Хара эр киһи сааһын ситэн, лоп курдук уон аҕыһын туолла. Быһый быһыыланна, күүстээх көрүҥнэннэ, толору эт тутта. Ох саа оҥоһунна, оноҕос быһынна, далла мэндэйэ оонньуур идэлэннэ. Суон хара төҥүргэскэ үрүҥ туоһу ууран баран, ытан кууһуннарар. Ох тыаһа ыйылыы түһэр да, сытыы уһуктаах оноҕос төҥүргэс киил этигэр сынтарыйар. Күүскэ ыттаҕына, оноҕос умнаһа тулуйбакка, булгу ыстанар, тымтык маһыныы тырыыҥкалана ыһыллар.
Бэрт Хара туттар оноҕосторо тус-туспа. Оонньууга, көргө-нарга туттара – төгүрүк, уһун синньигэс хайаҕастардаах, көтөн иһэн эргичийэр, суон, синньигэс дорҕооннору ырыа доҕуһуоллаан иһиирэн таһаарар. Ырба курдук дэгиэлээх муос, уҥуох, тимир төбөлөөх – бултуур охтор. Онтон илбис иҥэриллибит дьулааннаах орулуур охторо – кыргыс тэриллэрэ. Бэрт Хара сытыары сымнаҕас, кимиэхэ да өһүөннэспэт, иллээхтик сылдьар майгыннааҕа. Онон, хааннаах, кыргыс орулуур охторуулаах охторунан хаһан да туттубатаҕа.
Сай ортото ааһыыта Бэрт Хара Аан Чаллаайы эбэҕэ бултуу киирбитэ. Таарыйа Мүрү халдьаайытыгар Орто Суртка олохтоох Эрбэнньэ Ууска сырытта. Дьиэ таһыгар, күүлэ чарапчытыгар ох саатын өйөннөрү уурда. Оҕонньор охтон ураты улахан ох саа турарыгар тиийэн, чинчийэ-сыныйа көрдө. Аҥаар өттүттэн икки илиитинэн ылан, истиэнэҕэ атаҕынан тирэнэн, ох саа кирсин тардыалаан көрдө да, ох чаачара ымыттан да көрбөтө, киһи тардарын билиммэтэ.
“Ама маны тэрил гынан туттаары, сүгэ сылдьан бултаары оҥоһуннаҕай?” – диэн сүрдээҕин салла, сөҕө быһыытыйда. Ол турдахтарына, күөх сирэм сибэкки быыһыттан, күөрэгэй чыычаах өрө көтөн тахсан, ыллаан дьурулатта. Ити кэмҥэ суос-соҕотохто чыычаах кыырда обургу халдьаайы тыа кэтэҕиттэн таҥнары көтөн куһугурайда. Одуулаһа туран Эрбэнньэ Уус долгуйда, уолуттан көрдьөһөрдүү эттэ: “Ньир муос сааҕын ньиргит, охторуулаах оноҕоскун оонньот, далла мэндэй!”.
Бэрт Хара “иһиттиэм-истибэтиэм” диэбиттии, дабдакыс гынан, сүр чэпчэки үлүгэрдик ох саатын эһэ охсон ылла. Аҥар атаҕар тобуктуу түһэн, кирсин уҥа илиитин эрбэҕинэн, кулгааҕын эминньэҕин аһара иэҕилиннэри тардан кычыгыратта. Кыҥыы түһээт, эрбэҕин тыаһа “тааш” гына түстэ. Чыпчылыйыах түгэнэ чыычаах кыырдын түүтэ салгыҥҥа “бурал” гынна. Ону көрөн турбут Эрбэнньэ Уус бэри диэн бэркиһээтэ. “Кыҥыыргынан кыраҕы, тарбаххынан табыган, оххунан охторуулаах, бултуоххун бултуур, сылдьыаххын сылдьар ыччат эбиккин. Оҥостубут оххунан тутайбыты салҕаа, быстыбыты быыһаа, өлөөрү гыммыты өллөйдөө”, – диэн Бэрт Хараны алҕаабыта үһү.
Бар дьонун өрүһүйээччи
Бэрт Хара балыктыырын, саас куйуурдуурун олус сөбүлүүрэ. Урут Биир күн Күрдьэҕэлээх диэн төп-төгүрүк, тула өттө лабыкталаах ычыгынан бүөлүү үүммүт көлүчэҕэ тиийэргэ былааннанар. Бэрт Хара икки баай тиити наарбалыы ыпсаран оҥорбут, күтүр улахан куойаны сүгэн аҕалан, мууска түһэрдэ, муҥха ийэтин курдук, нэлим сабарай куйуурун угуттан куойаҕа эндирдии көлүччэ ортотугар уурда. “Оо, астык тэриллэр!” – дьон сөҕө-махтайа көрдө.
– Нохоолоор, бука бары кытыыга, ойуур саҕатыгар тахсыҥ! – диэн соруйда. Дьоно Күрдьэҕэлээх көлүччэтин эргиччи туран, Бэрт Хара хайдах куйуурдуурун көрөллөр. Тирии саҕынньаҕын устубакка эрэ, икки илиитин сиэҕин өрө ньыппарынан, наҕылыччы куйуурун эргитэн киирэн барда. Куйуурдааһын саҕаланна. Көлүччэ түгэҕиттэн буор былыык хараара быдылыйда, ыраас хаарга тааҥ уута халыйда, ойбон уута күүгэннирэ бидилийдэ. Бэрт Хара эрийэрин тохтотто, кэтит баппаҕайынан куйуурун угун төрдүттэн лаппыйан харбаан ылла. Ол кэннэ өрө тардан таһааран, ыадаччы ылан, киппэ кэтит санныгар сүгэн кэбистэ. Уонна дьиэтин диэки киэҥ-киэҥник уурталаан бара турда. Дьон кэнниттэн батыһан, саар тымтакаларын, кыл хаа иһиттэрин тоһуйан ууннулар. Эбэрикээн ол иһиттэригэр төһө киирэринэн, муҥха балыгын кутуталаан биэртэлээтэ. Балаҕан иһиттэн Бэрт Хара тахсан, суон, модьу куолаһынан: “Аскыт быһыннаҕына, балыккыт бараннаҕына, манна мустаарыҥ, куйуур, илим балыга куруук баар буолуоҕа”, – диэн баран, барыларын эргиччи көрүтэлээн кэбистэ. Бэрт Хара ити курдук куйуурдаан, балыктаан быстыбыт дьадаҥы дьону аһатар, көмөлөһөр үгэстээх эбит.
Эргиччи кыахтаах эр бэрдэ
Саха бииһэ түстэммит саргылаах ыһыахтарга Бэрт Хара ыҥырыылаах ыалдьыт буолан, сүргэтэ көтөҕүллэн сылдьар. Бэрт Хара ийэтиниин түһүлгэҕэ киирбиттэригэр, мустубут дьон сүһүөхтээх бэйэлэрэ сүгүрүйэн, хоолдьуктаах бэйэлэрэ хоҥкуйан көрүстүлэр. Сэттэ кыталык кыыс, тоҕус туруйа уол арыалдьыттаах Эбэрикээн эмээхсин айыллыбыт аан дойдутун, үлэһит дьонун, булчут удьуордарын алыптаах алгыс тылынан дьолу-соргуну тускулаата. Сотору күрэхтэһиилэр саҕаланнылар. Бэрт Хара илии-атах оонньуутун көҕүлээччи-тэрийээччи буолла.
– Улахан убайбыт, маны тутан көрдөр, – дииллэр. Бэрт Хараҕа үөл хатыҥ умнаһын туттаран кэбиспиттэрин уу саккырыар диэри ыбылы тутан баран, ыһыктан кэбиспитэ, хабылык мас курдук ыһылла түһэр. Атах оонньуутугар Бэрт Хара халдьаайы тыа саҕатыттан тилэҕин тыаһа битигирээн, ньилбэгэ, харылара өрүтэ күөрэлдьийэн, субу тиийэн кэллэ. Дьороҕор сотолоро, эрдии курдук уһун илиилэрэ маҥнайгы туостан өрө көтөн, дьону үрдүнэн көтүөлүү дайар. Салгыы ыраах-ыраах уурталаан, ыстаҥалаан ыллаҥалатта. Барар омунугар турар дьон таҥаһын илибирэччи хамсатта. Онтон тоҕус туоска куобахтаан куһурҕатта. Быыппаста ойуолуур эрчимигэр көбүөр кырыс иһэх буолан эһиллэ истэ. Туос бүтүүтэ, мустубут дьон чарапчыланан көрбүттэрэ – Бэрт Хара салгыҥҥа күүскэ иэҕиллэ түһээт, буурдаан бурҕас гыннарда.
– Быччыҥнаах быһыйын, иҥиирдээх бастыҥын Бэрт Хара оонньуутун, мутугунан быраҕар муҥур үйэбитигэр көрөн астыннахпыт! – диэн дьон тута уос номоҕо оҥостубутунан бараллар. Итинтэн ылата үс тоҕус туоска оонньуур идэтэ илин-арҕаа улуустарынан тарҕанан, быһыйдар бастыҥнара быһаарыллар, иҥиирдээхтэр инникилэрэ кэмнэнэр буолан барбыт. “Бэрт Хара сүүрэр үһү” диэн сурах-садьык чаҕылҕанныы тарҕана оҕуста.
Бэрт Хара икки сүүрүүктүүн сырсарга тылын биэрбит. Түһүү биэтэккэ үрдүк мыраан анныгар сүүһүн көҕүлүттэн сиһин ороҕунан кутуругар тиийэ сэлэммэтэх хойуу сиэллээх Субуйаатта сүүрүк сылгы хараҕа уоттаммыт, субу ойоору оҥосто, ыксыы турар. Бу түгэҥҥэ түһүлгэ дьонун кэнниттэн үөл чэчир отуу иһиттэн хара түнэ таҥас сабыылаах Бэрт Хараны умса нөрүтэн, икки тобугунан үөмэрдии үктэннэрэн, тула өттүттэн арыаллаан илдьэ иһэллэр. Тугун да көрдөрбөккө, дьон халҕаһатын тоҕо силэйэн, сабыытын аспакка, түһүү биэтэккэ тэҥнии тохтоттулар. Бэрт Хара иннин диэки көрбүтэ – Субуйаатта сүүрүк оҥочо куйаар кутуруга бураллан, таҥнары ыһылынна, сотору такымыгар сахсылынна. Ол кэннэ Бэрт Хара сүүрэрин эбэн биэрдэ да, маҥнайгы тахсыы биэтэккэ кутурук уопсан, тэҥҥэ тиийэн кэлистэ.
Иккис түһүү биэтэк эриэн, модьу-таҕа остуолбатыгар тараахтаах туйахтаах, чоккуруос харахтаах курбачыйар кугас элэмэс Эриллэ сүүрүүк сири-буору тоҕо табыйан, тиэргэн таһын ибили кэспит, илдьи тибилийбит. Сүүрэн иһэр саһыл улаан Субуйаатта сүүрүк эриэн остуолбаҕа тэҥнэһэрин кытта, кэтээн күүтэн турбут үлэхтээх дьон, иккис сүүрүгү ыһыктан кэбистилэр. Эриллэ сүүрүк элбэрээх эстэринии, суос-соҕотохто сулбу ойдо.
Бэрт Хара тыын ылар бокуойа суох үргүлдьү түһүнэн кэбистэ. Элэмэс Эриллэ сүүрүк түүрүллэ-түүрүллэ түһүөлээтэ. Ахсым ат барахсаны Бэрт Хара эккирэтэн, эрбии тииһинии эристэ, хатыс быалыы хатыста. Биһиги киһибит уҥар диэни билбэт, тэбиннэҕин аайы тэбиэһирэр, ойдоҕун аайы олуга кэҥээн иһэр эбит. Эриллэ сүүрүүккэ эпсэри түһэн, эбэн биэрэн истэ. Күрэхтэһии күүстээҕэ, сырсыы сыралааҕа манна буолла. Ити иһэн иккис тахсыы биэтэк чугаһаабытын Бэрт Хара билэ-көрө оҕуста. Үөмэхтэспит дьон үөгүлэһэр саҥаларын истээт, күүһүгэр күүс эбиллэн, Эриллэ сүүрүүгү кэннигэр хаалларан, куотан бара турда.
Ол иһэн иһиттэҕинэ – Курбачыйар кугас элэмэс сүүрдээччитэ Нээгэй Нээтийэ ыһыыта ыһыыттан орто, саҥата саҥаттан сүрдэннэ. “Бэрт Хара куотта!”, “Бэрт Хара инникилээтэ!” диэн үөгүлүү-үөгүлүү кымньыылаан кыһырҕатта, таһыйан табырҕатта. Таһыырдаах ат ханна ыраатыай, курбачыйар кугас элэмэс Эриллэ сүүрүүк эрэйдээх эппэҥнэс буола эстэн хаалла. Онно мустубут дьон-норуот өрөгөйдөөх үөрүүтүн үллэстэ Бэрт Хара тула түмүстэ, иилии эргийдэ.
