Саха Кэнгириэһэ баар, үлэлиир!

Бары истэргит-билэргит курдук, аан бастаан “Саха Кэнгириэһэ” диэн өйдөбүл 1992 сылтан ыла баар буолбута. 1992 уонна 2007 сыллардаахха тэриллибит бастакы, иккис кэнгириэстэр, кистэлэ суох эттэххэ, киһи өйүгэр-сүрэҕэр иҥэн, хатанан хаалар үлэни хаалларбатахтара.

Ол төрүөтэ араас... Холобур, суверенитет бастакы сылларыгар өрөспүүбүлүкэ туһугар туруорсуу-киирсии инники күөнүгэр бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев сылдьыбыт буолан, Кэнгириэс бэйэтэ ураты, туспа суолу тэлэн үлэлииригэр улахан кыһалҕа да суох курдуга. Маны тэҥэ, күн бэҕэһээ “сэбиэскэй” буолан олорбут дьон демократтыы гражданскай актыыбынастара, үлэлиир үөрүйэхтэрэ да арыый атын таһымнааҕын өйдүүр наада буолуо.

II Кэнгириэс 2007 с., этэргэ дылы, “үөһэттэн” ыйыы-кэрдии бэрээдэгинэн тэриллибитэ. Кэнгириэс дэлэгээттэрин баһыйар үгүстэрин, өрөспүүбүлүкэбит оччотооҕу салалтата сүүмэрдээн, ыйан-кэрдэн анаталаабыта. Бы­һата, ол да саҕана: “Кэнги­риэһи 2007 с. ахсынньытыгар буолар Госдума уонна 2008 с. сааһы­гар буолуохтаах РФ бэрэсидьиэнин быыбарыгар туһанаары, онно көх-нэм гынан көмөлөһүннэрээри эрэ тэрийдилэр”, – диэн уорбалыыр тыл-өс элбэх буолара.

III Кэнгириэс 2019 с., дойдуга былаас бэртикээлэ аһара күүһүрбүт-кыаҕырбыт, гражданскай-уопсастыбаннай үлэнэн дьарыктанарга олус уустук кэмҥэ тэриллэн баран, күн бүгүнүгэр диэри үлэлээн-хамсаан кэллэ.

Быйылгы сийиэс Кэнгириэс бэрэссэдээтэлэ Уйбаан Самаайап 3 сыллаах үлэтин отчуотуттан саҕаланна. Бэрт уустук, онно эбии хоруона хамсыга-хааччаҕа мэҥэһиктээх кэмҥэ диэтэххэ, Кэнгириэс бырабылыанньата элбэҕи үлэлээбит эбит...

Уйбаан Самаайап: “Урукку кэнгириэстэр букатын атын балаһыанньаҕа, кэмҥэ тэрил­лэн ааспыттарын өйдүөх­тээхпит... Бу бүгүҥҥү Кэнгириэс сийиэһигэр Сахабыт сирин 23 улууһуттан, Дьокуускай куораттан барыта 180 мандааттаах дэлэгээт сүүмэрдэнэн кэлэн олорор. Ону таһынан, Канада, Калининград, Сербия, Красноярскай Дьэһиэйин сахаларыттан бэрэстэбиитэллэр бааллар. Бу дьон бары бэйэлэрин харчыларыгар ыраах-чугас улуустартан, куораттартан анаан айаннаан кэлбиттэригэр махтаныах кэриҥнээхпит... Биллэн турар, итэҕэс-быһаҕас, кыайтарбатах элбэх эрээри, Кэнгириэс бу ааспыт үс сыл устата улахан суолталаах боппуруостарга барытыгар кыттыһан санаатын биллэрдэ, туруоруста... Кэккэ ситиһиилэр да бааллар. Биһиги сүрүн соруктарбыт уларыйбаттар...

– Саха Өрөспүүбүлүкэтин статуһун көмүскээһин. Өскөтүн урут үгүстэр ону улаханнык баардылаабат, “Өрөспүүбүлүкэбит ханна барыаҕай, ону кимтэн көмүскүүбүт” дии саныыр эбит буоллахтарына, билигин ол суолтатын өйдөөбөт, билбэт киһи суох.

– Төрөөбүт тылбытын харааннааһын. Бу туһунан биһиги өссө элбэҕи кэпсэтиэхпит.

– Айылҕа харыстабыла. Холобур, хаһан эрэ ньиэп турбатын Өлүөнэ өрүһү туоратыы курдук кутталлаах, улахан тыын суолталаах боппуруоска биһиэхэ ол кыһалҕаны этэр, ыйар-кэрдэр, туруорсар-киирсэр дьоммут да суох этэ. Билигин балаһыанньа уларыйда, кэнники сылларга баар буолбут, үүнэн тахсыбыт уопсастыбаннай экологтарбыт аһара элбэх үлэни ыыта сылдьаллар.

– Норуоппут күннээҕи кыһалҕата – тыа сирин кэскилэ. Бу билиҥҥи мунаах кэмҥэ тыаҕа олохтоох саха дьоно тугу үлэлээн-хамсаан, хайдах айахтарын ииттэн олороллоруй... Тыабыт сирин хайдах тутан хаалабыт?

Уопсайынан, Кэнгириэс хайдах үлэлиэхтээҕий, тугу гыныахтааҕый? Былааһы кытта хайдах үлэлэһиэхтээхпитий?

Мин саныахпар, биһиги былааска оппозиция буолуо суохтаахпыт, ханнык да баартыйаҕа сыстан хайдыһыыны таһаарыа суохтаахпыт. Былааһы кириитикэлиир дьон элбэхтэр, оттон Кэнгириэс онон дьарыктаммат.

Арассыыйа атын өрөспүү­бүлүкэлэригэр уопсастыбаннас хайдах үлэлиирин бол­ҕомтолоохтук кэтээн көрөбүн. Хас биирдии норуот, бэйэтин менталитетыгар, таһымыгар олоҕуран, сайдыы араас стратегиятын тутуһар. Холобур, татаардарга норуот уонна былаас – биирдэр. Исхаков диэн биир билсэр уопсастыбанньыктаахпын. Кини “Биһиги, татаардар, былааспыт кэннигэр саһан олоробут” диэн кэпсиир. Ити, баҕар, дьыала кинилэри Шаймиев, Минниханов курдук ураты лиичинэстэр салайалларыттан тутулуктааҕа буолуо.

Оттон кинилэр “ыалларыгар” – башкирдарга – бала­һыанньа букатын атын. Кинилэр уопсастыбаннай үлэлэрин нэһилиэнньэлээх пууннар түмсүүлэринэн ыыталлар. Холобур, икки сыллааҕыта олус күүскэ туруорсан, бэл спецназ чаастарын кытта утары харсан туран, Куштау диэн ытык хайаларын федерализациятын тохтоппуттарын билэбит. Кинилэр, сүрүннээн, бэйэлэрин баһылыктарын адьас уонна букатын ылымматтар. Быһата, кинилэргэ былаас уонна норуот икки ардыгар халыҥ истиэнэ турарын курдук.

Оттон биһиги кинилэр уопуттарын үүт-маас түһэрэн ылар кыахпыт суох, балаһыанньабыт, менталитеппыт букатын атын...

Отчуот кэннэ, дэлэгээттэр туран Кэнгириэс үлэтигэр бэйэлэрин сыанабылларын биэрдилэр. Тыл эппит дьон бары кэриэтэ “Кэнгириэс салалтата маннык уустук кэмҥэ кыаллар үлэни барытын оҥорон, күүскэ үлэлээн кэллэ” диэн санааларын эттилэр.

Социология билимин дуоктара, уопсастыбанньык Ульяна Винокурова дакылаатын “Быста-быста салҕанар, сүтэ-сүтэ күөрэйэр” Кэнгириэс дэлэгээттэрин күлэ-үөрэ эҕэрдэлээн саҕалаата...

– Судаарыстыбаннаска дьулуурбут 100 сылын этэҥҥэ ааһан, аны иккис 100 сылын торумнуур кэпсэтиигэ кэлэн олоробут...

Биһиги, сахалар, сомо­ҕолоһор майгылаах, саҥаны-сонуну ылынымтыа, ис биэтэһэ биллибэт араас саарбах дьыалаларга киирэн биэрбэт сэрэх дьоммут. Хаһан да өрөлөһүүнү өрө туппаппыт, өйдөһүү эрэ суолун тутуһабыт.

Быйыл Өксөкүлээх Өлөксөй төрөөбүтэ 145 сылын бэлиэтээтибит, 150 сылыгар диэри өссө 5 сыл кини үлэтин, айымньыларын ырытыһыахпыт. Онтон сиэттэрэн, мин маннык суолларга тохтуохпун ба­ҕарабын... Биһиги омук быһыытынан сайдар стратегия­быт хайдах буолуохтааҕый? Холобур, Өксөкүлээх нууччаны кытта культивация, суураллыы, ассимиляция суолун сөптөөҕүнэн ааҕан суруйбута баар. Ону биһиги кини олорон ааспыт кэмин, үйэтин, оччо­тооҕу балаһыанньаны учуоттаан өйдүөхтээхпит. Маны тэҥэ, улуу киһи этиитэ хаһан баҕарар хас да хаттыгастаах, хос түгэхтээх, бөлөһүөктүү иэҕиилээх буоларын учуоттуохтаахпыт. Суураллыы-сүтүү суолун биһиги хайдах да ылынар кыахпыт суох. Онон, итинник цитаталары өйдөөн-дьүүллээн туттуллуохтаах.

Судаарыстыба уонна норуот тус-туспа дьылҕалаахта­рын, тутуллаахтарын өйдүөхтээх­пит. Холобур, билиҥҥи Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарысты­баннаһа – саха омугун судаа­рыстыбаннаһа буолбатах. 1922 с. автономиябыт “Декларация прав трудящихся Якутской республики” диэн ылыллыбы­та, 1990 с. ылыныллыбыт Су­ве­ренитеппыт декларацията “Саха сирин норуотугар, бары омуктарыгар...” сыһыаннаах.

1992 с. бастакы Кэнгириэ­һи тэрийбиппит кэннэ, бу тэрээ­һин актыбыыстара өрөспүү­бүлүкэбит былааһын эйгэтигэр көхтөөхтүк киирэн, дуоһунаска тиксэн үлэлээбиттэрэ. Оттон билиҥҥи Кэнгириэс састаабыттан ким эрэ бырабыыталыстыба үлэтигэр киирдэ дуо, Ил Түмэҥҥэ быыбарданна дуо? Биир Сулустаана Мыраан дьокутаатынан талыллан баран, бэйэтэ батыммытын билэбит.

Биһиги – оппозиция буолбатахпыт. Өрөспүүбүлүкэбит салалтата хайдах курдук уустук усулуобуйаҕа үлэлии-хамсыы олорорун өйдүүбүт, билэбит. Дойдубут тутула оннук, унитарнай.

Биһиги сыалбытын-сорукпутун “сымнаҕас күүс” бириинсибинэн иһитиннэриэхтээхпит, ситиһиэхтээхпит.

Холобур, билигин өрөспүү­бүлүкэбитигэр Татарстан күн­нэрэ буола тураллар. Татаардар, омос көрөргө, туохха да өрөлөспөттөр, айдаарбаттар эрээри, сымнаҕас күүс бириинсибинэн федеральнай сы­һыаҥҥа сыалларын-соруктарын барытын ситиһэллэр. Баһылыктарын “Бэрэсидьиэн” диэн аатын кинилэр эрэ тутан хааллардылар. Бу күннэргэ бэрэсидьиэннэрэ Минниханов 400-тэн тахса киһилээх Саха сиригэр кэлэн хайдах тэринэн-дьаһанан олорор наадатын илэ көрдөрөн, этэргэ дылы, “маастар-кылаас” көрдөрөн барда. Кинилэр стратегиялара оннук: федеральнай салалта бары суолталаах, тутаах дуоһунастарыгар бэйэлэрин дьоннорун киллэрэллэр. Бу аҕыйах хонуктааҕыта Туймаада ыһыаҕар аны Кытай консула кэлэн тыл этэн, күргүөмнээх ытыс тыаһа, дьон сэҥээриитэ бөҕөнү ылан барда. Ити эмиэ – сымнаҕас күүс көстүүтэ.

Субу соторутааҕыта Алтаай Өрөспүүбүлүкэтигэр икки нэдиэлэ сылдьан, чабаантан саҕалаан эрэгийиэн баһылыгар тиийэ, атах тэпсэн олорон кэпсэтэн кэллим. Оо, дьэ, кыахтара суоҕа сүрдээх!

Уопсайынан, сахалар Сибиир, Уһук Илин кыра омуктарын ааттарыттан үрдүкү былааска тылбытын тиэрдэр миссиялаах норуот эбиппит.

Саха Кэнгириэһэ норуотун кытта бииргэ буоларын та­һынан, өрөспүүбүлүкэҕэ төрүт олохтоох омуктар куоластарын, санааларын, дьулуурдарын мэктиэтэ буолуохтаах. Ол туһа диэн, Кэнгириэс актыбыыстара олохтоох бэйэни салайыныы тиһигэр киирэн иһэллэрэ, быыбардарга норуоттарын туһугар ыалдьар саха сис дьоно талыллалларыгар үлэлэһэллэрэ ирдэнэр.

Үлэ хайысхата элбэх. Бу 100 сыл судаарыстыбаннастаах буолууга бэлэмнэнии курдук ааспыт буоллаҕына... Арассыыйа кэлэр дьылҕата хайдах буолуой? Саха Өрөспүүбүлүкэтин миэстэтэ онно тугуй-ханныгый? Арассыыйа урукку былааһа, холдьоҕулла-холдьоҕулла да буоллар, наар Дьобуруопа диэки тардыһан кэлбит эбит буоллаҕына, билигин Азия диэки хайыһан эрэр. Онно биһиги оруолбут-миэстэбит хайдаҕый? Өрөспүүбүлүкэ титульнай омугун быһыытынан балаһыанньабыт? Атын омук­тардыын сыһыаммыт? Бэлиитикэ халбаҥ: эмискэ урукку 90-с сыллар курдук бала­һыан­ньа эргиллэн кэлиэн сөп. Холобур, 90-с сылларга олох, үлэ-хамнас бэрт элбэх хайысхаларыгар эппиэттэһэр сөптөөх каадырбыт суох этэ. Билигин балаһыанньа уларыйда... Оччотооҕу кэм кыайыыларын-кыайтарыыларын барытын учуоттаан, ыччаппыт саҥа суолу тэлиэ.

Уопсастыбанньык, саҥаны айааччы, норуокка киэҥник биллэр Анатолий Чомчоев саха устуоруйатыгар сыһыаннаан санаатын эттэ. Кини: “Саха омугун устуоруйатын саҥалыы көрөн, кырдьыктааҕынан суруйар уолдьаста. Академик Ю.Мочанов булбут Дириҥ Үрэх былыргы култууратыттан саҕалаан, Кембридж университетын методологиятынан үөрэтэр киһи, саха омугун дьиҥ­нээх устуоруйата, кини кэлии омук буолбатаҕа, тылын төрдө-төбөтө, ситиһиитэ, кыаҕа-дьоҕура барыта ырылыйан тахсыа этэ. Холобур, О.Бетлинг 10-ча кинигэни суруйбутуттан нууччалыы тылбаастаммыт биир эрэ үлэтин билэбит. Кини онно саха тылын туһунан олус интэриэһинэй этиилэрдээх.

Мин “норуоппут устуоруйатын Кембридж методологиятынан саҥалыы дьиҥнээхтик, кырдьыктаахтык үөрэтиэххэ” диэн этиилээхпин.

Кэнгириэс бэрэссэдээтэлэ Уйбаан Самаайап отчуотун, нэһилиэнньэҕэ киэҥник биллэр, биһирэнэр У.Винокурова, А.Чомчоев этиилэрин кэнниттэн, Саха Кэнгириэһин бэрэссэдээтэлин, Сүбэтин талыы буолла. Дэлэгээттэр көхтөөх биһирэбиллэрин ылан (биир эрэ киһи утары куоластаата), Уйбаан Самаайап бэрэссэдээтэлинэн талылынна. Ону таһынан, мунньах кыттыылаахтара 45 киһиттэн састааптаах Кэнгириэс сүбэтин быыбардаатылар (куоластааһыҥҥа, арааһа, биир киһи туттунна). Оттон ол саҥа талыллыбыт Сүбэ чилиэннэрэ бэйэлэрин истэриттэн 15 киһилээх бырабылыанньаны бигэргэттилэр.

Эбэн эттэххэ, 2019 с. Кэнгириэс бэрт тыҥааһыннаах быһыыга-майгыга ааспытын өйдүүбүт. Бастакы тэрээ­һин мунньахха кэккэ чунуо­бунньуктар үлэлэригэр “аһара кыһамньылаахтык” сыһыан­наһан, толоостук орооһон, дьону дэлби кыынньаабыттара баара. Онно холоотоххо, III Кэнгириэс II сийиэһин бастакы күнэ бэрт хорутуулаахтык уонна таһаарыылаахтык үлэлээтэ. Маны тэҥэ, бу ааспыт 3 сылга ким үлэлиир кыахтааҕа, таһымнааҕа, дьоҕурдааҕа, туох санаалааҕа-оноолооҕо барыта ырылыччы көстүбүт буолан, актыыбы талыыга туох да мунаах уонна мөккүөрдээх түгэн үөскээбэтэ. Онон, Саха Кэнгириэһин үлэтэ өссө ди­риҥээн, тобуллан иһиэ диэн эрэнэргэ төрүөт баар.

Кэнгириэс бастакы күнүн бастакы аҥаара ити курдук ааста.

Иван Гаврильев

Егор ЖИРКОВ, Үөрэх национальнай кэнсиэпсийэтин ааптара, уопсастыбанньык:

– “Балаһыанньабыт, турукпут хайдаҕый?” – диэн ыйытыкка хоруй суох, боппуруос аһаҕас. Нэһилиэнньэ дьадайа турар. Ол дириҥээн иһиитэ норуоппутугар ыар дьайыыланыан сөп. Оннукка тиийбэт туһугар үлэлиэхтээхпит. Ханнык баҕарар норуот күүһүн-кыаҕын түмэн сайдыы суолун тутуспатаҕына – ол норуот эстэр. Ону ситиһэр туһугар тугу гыныахтаахпытый? Билигин дойдубут бэрт халбаҥ балаһыанньаҕа киирэн, киһи дьиксинэр туруга үөскээтэ. Ол нэһилиэнньэ экэнэмиичэскэй туругар дьайыыта билигин күүскэ биллэ илик эрээри, күһүҥҥүттэн лаппа ыараан барыа диэн исписэлиистэр билгэлииллэр.

Бу сийиэстэн саҕалаан аныгыскы сийиэскэ диэри омукпут туругун анаарыы, саха омук сайдар суолун көрдөнүү, сыалы-соругу туруорунуу эрэйиллэр. “Аһаҕас кэмҥэ” этэҥҥэ тиийэр туһугар. “Аһаҕас кэм” диэн өйдөбүл баар. 20-с үйэҕэ саха омукка иккитэ аһаҕас кэм кэлэн ааспыта. Бастакы – саха чулуу уолаттарын сыраларынан автономия ситиһиллиитэ, иккис – бастакы бэрэсидьиэммит Михаил Николаев дьүккүөрүнэн өрөспүүбүлүкэбит саҥа, атын таһымҥа тахсыыта. Биһиги үһүс аһаҕас кэмҥэ тахсан өрөспүүбүлүкэбитин өссө күүһүрдүөхпүтүн сөп. Мин санаабар, норуоппутугар оннук дьулуур баар.

Үһүс аһаҕас кэмҥэ тиийэргэ бэлэмнээх буолуохпутун наада, саҥа көрүүлээх, толкуйдаах эдэр дьону бэлэмнээн таһааран иһиэххэ. Саха кэнгириэһэ былааска оппозиция буолбатах. Биһиги сүрүн сыалбыт-сорукпут – салгыы омук быһыытынан тыыннаах хаалыы, этэҥҥэ олоруу, сайдыы-үүнүү.

Февронья Шишигина, Өрөспүү­бүлүкэтээҕи Олоҥхо ассоциациятын салайааччы:

– Быыбардар түмүктэрин көрдөххө, кэнники кэмҥэ онно кыттааччы ахсаана аҕыйаан иһэр. Эдэр дьон быыбарга букатын да сылдьыбат. Ити өттүгэр үлэлиэхтээхпит, ыччаппыт өрөспүүбүлүкэтин туһугар кыһалларын, долгуйарын ситиһиэхтээхпит. Бу сылларга Саха кэнгириэһин иһинэн хайысхаларынан арахсан үлэлээн кэллибит. Ийэ тыл кэскилэ, саха тылын учууталларын түмсүүтэ, экологтар түмсүүлэрэ, олоҥхо ассоциациятын түмсүүтэ уо.д.а. Саха сирин иэнэ киэҥ эрээри, ахсааммыт аҕыйах, үлэлиир дьоммут кэмчи. Кэнгириэс иһинэн күүһү түмүөххэ, уопсастыбаннай түмсүүлэри элбэтиэххэ, хабар эйгэбитин кэҥэтиэххэ... Тимир уустарын, норуот маастардарын, уопсайынан, сахалыы тыыны илдьэ сылдьар, норуоттарын сайдыыга, сырдыкка сирдиир түмсүүлэри, блогердары түмүөххэ. Улуустарга, нэһилиэктэргэ үлэни тэрийиэххэ. “Саҥа састаап күүскэ үлэлиэ” дии саныыбын. Онно Олоҥхо дьиэлэрин, Айыы балаҕаннарын туһаныахха сөп этэ. Бу тэрилтэлэр – саха омугун өйүн-санаатын, төрүт үгэстэрин иҥэриммит дьону түмэр идеология кииннэрэ буоллулар. Бэл, өрөспүүбүлүкэбит салалтата ону өйдөөн, Олоҥхо дьиэлэрин ситимнэрин тэрийэр ыйаахха илии баттаата. Ити – сүдү күүс, онно тирэҕирэн үлэбитин өссө күүһүрдүөҕүҥ.

Саха тылын учууталларын таһымын үрдэтэргэ үлэ барыан наада. Оскуолаҕа саха тылын үөрэтии чааһа сылын аайы кыччатыллан иһэр. Ол учуутал таһымыгар, төрөөбүт тылга сыһыаҥҥа эмиэ дьайар. Бу кыһалҕаны бүтүн өрөспүүбүлүкэ таһымыгар таһааран, саха тылын үөрэтии, саха тылын учуутала өрө тутулларын ситиһиэхтээхпит.

Өрөспүүбүлүкэ, улуус, нэһилиэк таһымыгар, уопсайынан тэрилтэлэргэ даҕаны, каадыр боппуруоһа быста мөлтөөтө. Кэнгириэс манна хайаан да бэйэтин санаатын иһитиннэриэн наада.

Холобур, “Ийэ тыл кэскилэ” түмсүүгэ үс сыллааҕыта мустан “ол суох, бу суох, ити кыайтарбат” диэн суланан эрэ тахсыбыт эбит буоллахпытына, быйылгы мунньахха тылга үлэлэһэр киһи, түмсүү ахсаана лаппа элбээбитин, суланыы-кэлэнии, ытабыл аҕыйаабытын, саҥа сайдар суоллары хайар этии, санаа, толкуй элбээбитин бэлиэтиэххэ сөп.

Ыһыах – ньыма, саха эйгэтин, сахалыы тыыны үөскэтэр, тарҕатар, саха тылын харыстыыр, көҕүлүүр ньыма. Ону өйдөөн, ыһыахтары өссө тэнитиэхтээхпит. Норуот маастардара, уустар-иистэр, дьоҕус урбаан эйгэтэ мантан эбии хамнастаналларын, ол эбэтэр саха дьонун кэккэ араҥатын олоҕун таһыма үрдүүрүн өйдүөҕүҥ. Оҕо ыһыахха эрэ сахалыы эйгэҕэ, тыыҥҥа, тылга уһуйуллар. Ол туһа диэн, дьыссаат, оскуола ыһыахтарын регламенын оҥоруохтаахпыт.

Павел КСЕНОФОНТОВ-Ойуур Байбал, Ил Түмэн дьокутаата:

– Ил Түмэн көмөтүнэн, тыл сайдыытыгар диэн сылын аайы 47-50 мөл. солк. көрүллэ турар. Ол – салҕаныахтаах. Тыл барылын бырайыактара хайдах даҕаны биир сылынан муҥурдамматтар. Тыл сайдыытын стратегията баар буолуохтаах. “2050 сылга диэри биһиги тылбытын хайдах сайыннарабыт, туох үлэ барыахтааҕый?” – диэн былаан оҥоһуллуохтаах. Кэнгириэс онно кыттыахтаах, үлэлиэхтээх.

Ил Дархаммыт туруорсуутунан, 2023 сылтан ыла Ил Түмэҥҥэ ылыллар сокуоннар бары икки тылынан оҥоһуллар буолуохтара. Онно элбэх үлэ күүтэр. Тиэрмин өттүгэр улахан кыһалҕалар бааллар.

Үсүһүнэн, тылы үөрэтэр институттарбыт үгүстэрэ федеральнайдар. Биһиги туруорсуубут – Наука академиятын иһинэн өрөспүүбүлүкэ таһымнаах тыл институтун (институт языков республики) тэрийии. Оннук эрэ түгэҥҥэ, тиэрмиҥҥэ үлэ баран, “бэнидиэнньик, өрөспүүбүлүкэ, судаарыстыбаннас” диэн бүтүөхпүт.

Төһө да итэҕэлгэ сыһыана суох киһи буолларбын, икки сылтан бэттэх элбэх итэҕэл дьонун түмэн кэпсэтэн көрдүм. Итэҕэл – уһун үйэлээх хамсааһын. Итэҕэл дьоно атааннаспакка, бар дьон интэриэһинэн эрэ салайтараллара буоллар, күүстээх хамсааһын тахсыа этэ. Тыл уонна итэҕэл быстыспат ситимнээхтэр. Тылынан дьарыктанныҥ да, син итэҕэлгэ тиийэҕин. Итэҕэл тылбыт күүһүн иҥэринэн сылдьар.

Елена ГОЛОМАРЕВА, Ил Түмэн дьокутаата:

– Туймаада ыһыаҕар дьон, эдэриттэн-эмэниттэн тутулуга суох, сахалыы таҥнан-симэнэн сылдьара көрүөххэ астык. Атын эрэгийиэн салайааччылара, тас дойду дьоно кэлэн сөҕөн-махтайан аҕай бардылар. Аҥаардас ыһыахпытынан, итэҕэлбитинэн, духуобунай култуурабытынан, үгэспитинэн сахалар омук быһыытынан уратыбытын, күүстээхпитин, дириҥ силистээхпитин көрдөрдүбүт. Бу маны туругурдууга үлэлэһэр дьон сыралара таах хаалбатах, үлэ бөҕө барбыт. Аҕыйах хонуктааҕыта Ил Дархан олоҥхобутун өйүүр анал ыйааҕы таһаарда. Ити курдук араас хайысханан киирэн үлэлэһии түмүгэр, бэйэбит да билбэппитинэн, кэнчээри ыччаппыт сахалыы тыыҥҥа уһуйуллар.

- Вилюяна НИКИТИНА, “Ийэ тыл кэскилэ” түмсүү салайааччыта:Бары да билэрбитинэн, чинчийии да көрдөрөрүнэн, интэриниэт ситимэ сайдыбыт сиригэр оҕолор нуучча тылыгар көһөллөр. Ити – саамай улахан кыһалҕа. Онно туох үлэ барыахтааҕый? Төрөппүт оҕотун кытта кэпсэппэт, алтыспат буолла, оҕо иитиитин төлөпүөҥҥэ сэлээннээн кэбистэ. Ол иһин, төрөппүтү өйдөтөр күүстээх үлэ барыахтаах. Төрөппүт оҕотун кытта ийэ тылынан кэпсэппэтэ да, оҕо төрөөбүт тылыттан тэйэр. Оннук оҕо олус элбэҕи сүтэрэрин өссө төгүл санатабын. Төрөппүт ону өйдөөбөт. Чинчийии көрдөрөрүнэн, “Мин оҕом нууччалыы тылланнаҕына сахалыы саҥарбат буолар” диэни төрөппүт 30 %-на эрэ өйдүүр. Дьиҥинэн, “Оҕом сахалыы саҥарбатын, нууччалыы эрэ саҥардын” диир төрөппүт 7-8 % эрэ ээ. Хас биирдии уһуйааҥҥа, оскуолаҕа төрөөбүт тылга болҕомтотун уурар анал бөлөхтөр баар буолуохтаахтар. Оннук бөлөхтөр Майаҕа тэрилиннилэр, Ньурбаҕа үлэ бара турар. Бу үлэ улуустарга барытыгар тарҕанан иһиэхтээх. Маны төрөппүккэ күдээринэ этэн эрэ кэбиһии – туһата суох. Онно саҥа көдьүүстээх ньымалары тобулуохтаахпыт.

Гаврил Адамов, үөрэхтээһин бэтэрээнэ:

– Сахалыы тыыны, сахалыы өйү-санааны кэҥэтэргэ, тылы харыстыырга тулалыыр эйгэ быһаарар оруоллаах. Саҕалааһын быһыытынан, Дьокуускайга, улуустар кииннэригэр баар тэрилтэ аатын-суолун, ыйыытын-кэрдиитин барытын сахалыы суруйуохха наада. Биһиэхэ хайдаҕый?! Нууччалыытын ааһан, өссө омуктуу тылынан суруйан ыйыыллар. Улахан тыраассаларга баар ыйынньыктарга сир-уот аата олус толоостук, алҕастаахтык түҥ-таҥ нууччатытан суруллубут буолар. Балары эмиэ икки тылынан суруйары туруорсуохха, ситиһиэххэ наада. Бэйэтэ туспа тыллаах-өстөөх, суруктаах-бичиктээх эрэ норуоту атыттар ытыктыыллар.

Туйаара СЕРГЕЕВА.