От ыйын 12 күнүгэр Аан дойду үрдүнэн гражданскай авиация бортпроводниктарын күнэ бэлиэтэнэр. Маннык интэриэһинэй “романтичнай” идэ баар буолбута 90-тан тахса сыл буолла. 1928 сыллаахха Германияҕа сөмөлүөккэ “стюард” диэн көтүү кэмигэр өҥөнү оҥорор үлэһити ылар буолбуттар.
Түгэни туһанан, моонньоҕон курдугунан харааччы көрбүт, саха кырасаабыссата, билигин Москуба куоракка “Аэрофлот” хампаанньаҕа бортпроводнигынан үлэлиир Наташа Огочоновалыын кэпсэтэбит.
– Наташа, ханнык хампаанньаҕа үлэлиигиний?
– Шереметьево аэропорка олоҕуран үлэлиир “Аэрофлот-Российские авиалинии” хампаанньаҕа бортпроводнигынан үлэлээбитим 4 сыл буолла. Бу Арассыыйа, аан дойду саамай улахан, күүстээх авиахампаанньата.
– Хамнаскыт хайдаҕый?
– Хамнаспыт төһө көтүүнү оҥорбуккуттан, ханнык дойдуга көтөргүттэн, үлэҥ ыстааһыттан уонна омук тылын хайдах баһылаабыккыттан тутулуктаах. Ыйга 100-тэн тахса тыһ. ааҕыллар.
– Стюардесса идэтин “арамаантыка” диэххэ сөп дуо?
– Үгүс киһи стюардесса үлэтин кыырай халлаанынан көтөн, сөмөлүөт иһигэр хаама сылдьар, араас дойдуну көрөр, сынньанар, арамаантыка дии саныыллар. Мин бэйэм пассажир быһыытынан көтөрбөр эмиэ оннук саныырым. Биирдэ уу куттулар, иккиһин ас түҥэттилэр уонна хомуйдулар. Бүттэ. Ис-иһигэр киирдэххэ, бэйэтэ уустуктардаах, ыарахаттардаах.
Ыраах 10 чаастаах көтүүлэргэ үчүгэйэ диэн, хамсана сылдьар буолаҥҥын киһи атаҕа испэт. Посадка кэмигэр пассажирдар атахтара үллэ иһэн, атахтарын таҥаһын сатаан кэппэккэ эрэйи көрөллөрүн үгүстүк көрөөччүбүн. Онон, биир бэйэм пассажир буолан ыраах көтөрбүн сөбүлээбэппин.
– Төһө омук дойдуларынан сырыттыҥ?
– Быһа холоон, 20-чэ тас дойдуга сырыттым. Сааҥсыйанан сибээстээн, тас дойдуга кыраныыссалар сабыллан тураллар. Хаһан эмэ барыта үчүгэй буолуо, урукку курдук аан дойдуну тилийэ көтүөхпүт диэн эрэниэҕи баҕарыллар. Билигин сайын буолан, Арассыыйа иһинэн эриэйсэлэр элбэхтэр.
– Саамай сэҥээрэ, сөбүлүү көрбүт сириҥ – Эмиэрикэ?
– Бастакы икки сылбар көтөн саҕалыырбар, аан дойдуну барытын кэриэтэ көрбүтүм. Ол кэнниттэн Эмиэрикэ визатын ылбытым уонна 1,5 сыл устата онно эрэ көппүтүм. Эмиэрикэҕэ көтөр экипаж диэн туспа этибит.
Мин тоҕо эрэ Нью-Йорка көтөрбүн наһаа сөбүлээччибин. Оннооҕор биирдэ Саҥа дьылы, ахсынньы 31 күнүн Нью-Йорк куоракка көрсөн турардаахпын. Сөмөлүөккэ пассажирдарга сакалаат түҥэппиппит уонна латарыайа оонньоппуппут умнуллубат түгэн этэ.
Нью-Йорка биһигини наһаа истиҥник, иһирэхтик көрсүбүттэрэ. Аэрофлот бэрэстэбиитэлистибэтэ эрэстэрээҥҥэ ас бөҕөтө сакаастаан, сөбүлүүр оливье, “селедка под шубой” салааттары аһаан, Арассыыйаҕа курдук санаммыппыт. Эмиэрикэҕэ биһиэхэ курдук 31 чыыһыланы улаханнык сэргээн көрсүбэттэр. Ол оннугар ахсынньы 25 чыыһылатыгар Ороһуоспаны ордук ылаллар эбит. Онно эмиэ оруобуна түбэһэн турардаахпын.
Эмиэрикэ, биллэн турар, мастаабынан киһи дууһатын ылар. Ис-иһиттэн олох атын дойду. Былырыын баччаларга Нью-Йорк, Лос-Анджелес, Вашингтон куораттарынан ыйга 4 төгүл баран кэлэр этим. Нэдиэлэҕэ эриэйсэ биирдэ эрэ көтөр буолан, нэдиэлэ кэриҥэ олорор этибит. Хата, ол бириэмэлэргэ араас түмэлгэ, куорат кэрэ миэстэлэринэн сылдьааччыбын. Онтон оробуочай визам бүппүтүгэр, үлэбэр бэлэх курдук оҥороннор, 5 күҥҥэ Майамига баран сынньанан кэлбитим.
Үлэбэр сөбүлүүллэр, мэлдьи үчүгэй хомондьуруопкаларга сылдьабын.
– Үлэҕитигэр “экстреннэй” эриэйсэлэр бааллар дуу? Былааннаммакка сырыттаххына, эмискэ ыҥыран ылан көтүтэллэрэ буолуо.
– Биһиги үлэбитигэр “резерв” диэн баар. Ол эбэтэр, сарсыарда 8 чаастан киэһэ 8 чааска диэри гостиницаҕа олорон эриэйсэ маныыгын. Ким эмит хойутаатаҕына биитэр ыарыйдаҕына, онно ыҥыран ылаллар. Оннук гынан, биирдэ ахсынньы 23 күнүгэр “резервэҕэ” ыҥыран ылбыттара. Бырааска киирбиппэр, “Парижка көтөҕүн” диэбитэ уонна “летное задание” туттарбыта. Онтон тахсан истэхпинэ, старшай бортпроводник “Эн биһигини кытта көппөт буоллуҥ” диэтэ. Ол кэнниттэн, сотору соҕус буолан баран, төлөпүөммэр эрийдилэр: «Наташа, летите в Вашингтон», – диэн буолла уонна туруупканы ууран кэбистилэр. Сарсын Нью-Йорка көтөбүн дии сылдьыбыт киһи соһуйан эрэ хааллым. Аны суумкабар пижамалаахпын эрэ, ордук уларыттар таҥас уктубатахпын. Дьиҥинэн, Вашингтоҥҥа биир нэдиэлэнэн көтүөхтээхпин диэн суоттана сылдьабын. Брифинговай остуолга кэллим, ону хата “1,5 күҥҥэ бараҕын” диэн үөртүлэр. Онтум баара, үлэбинэн Вашингтоҥҥа эрэ диэри көтөр эбиппин, атына пассажир буолан, бастаан Нью-Йорка, онтон Москубаҕа көтөн кэлэҕит диэтилэр, тоҕо диэтэххэ, кэлэр эриэйсэ тохсунньу 6 күнүгэр биирдэ баар эбит. Онон, Вашингтоҥҥа көтөн тиийэн, бастакынан маҕаһыыннарга тиийбитим, танас-сап, кэсмиэтикэ ылыммытым.
Сынньанан баран, Нью-Йорка көппүппүт, оруобуна Ороһуоспа бырааһынньыгар түбэһэн, “Один дома” дьуолкатыгар сылдьан, Central Park, Times Square күүлэйдээн баран, Москубаҕа пассажир быһыытынан көтөн кэлбиппит.
Онтон ыла ханнык баҕарар “резервэҕэ” чымадааннаах уонна уларыттар таҥас мэлдьи илдьэ сылдьар буолбутум. Тоҕо диэтэххэ, эмискэ баҕайы ханна баҕарар ыытыахтарын сөп. Онон, биһиги үлэбитигэр эрдэттэн былааннаныы диэн суох.
– Интэриэһинэй үлэ эбит.
– Хас биирдии дойду бэйэтэ туспа салгыннаах, сиэрдээх-туомнаах, үгэстээх. Ханнык баҕарар эриэйсэ күүтүүлээх. Хас саҥа сири көрөрбүттэн наһаа долгуйааччыбын. Ол иһин ханнык дойдуга барар интэриэһинэйин билээри, тэлэбиисэргэ “Орёл и решка” биэриини сэҥээрэн көрөөччүбүн. Мальдивка балыктары көрүөм (снорклинг), Индияҕа тирии таҥас-сап ылыам, Таилаҥҥа көтөрбөр Том-Ям миини иһиэм, Дубайтан араб духуутун, Испанияттан сыыр, оливка ылыам, Кэриэйэттэн кэсмиэтикэ, Кытайга ырыынактары кэрийиэм, Кубаҕа фрукта арааһын атыылаһыам диэн ыраланар буоллахпыт. Израиль олоҕун таһыма үрдүгүн сөхпүтүм. Узбекистан – стюардессалар бары саамай сөбүлүүр эриэйсэбит. Саамай минньигэс астаах дойду диэххэ сөп. Онтон киһи Дьобуруопа түгэх дойдута Португалия Атлантическай акыйаан аттыгар турар үрдүк тумулун көрдөҕүнэ, этэ-сиинэ салаһар, оннук “экстремальнай” көстүүлээх.
– Хампаанньаҥ олорор сиринэн хааччыйар дуо?
– “Аэрофлот” саҥа киирбит үлэһиттэргэ диэн хас да буолан олорорго сөптөөх кыбартыыраларынан хааччыйар. Бу хас биирдии үлэһиккэ улахан экэниэмийэ дии саныыбын.
– Стюардесса күннээҕи үлэтэ хайдах саҕаланарый уонна түмүктэнэрий?
– Москуба аэропорда суукканы быһа үлэлиир буолан, биһиги эмиэ хаһан баҕарар көтөбүт. Түүн 1-2 чааска туран үлэҕэр барыаххын биитэр сарсыарда дьон бары үлэтигэр баран истэҕинэ, эн дьиэҕэр, дьэ, сынньана кэлэҕин. Онон, үлэ эрэсиимэ диэн биһиэхэ суох. Мин бириэмэтэ уратылаһар хайа баҕарар дойдуга утуйа үөрэнним. Арай уоппускам эрэ кэмигэр түүҥҥү 22 чаастан 6 чааска диэри эрэсиими тутуһабын.
– Үлэҥ интэриэһинэй түгэниттэн кэпсиэҥ дуу?
– Этэҥҥэ мин эриэйсэлэрбэр улахан туох даҕаны быһыы-майгы тахсыбатаҕа. Уһун эриэйсэлэргэ аҕам саастаах дьон хааннарын баттааһына түһэрэ, тахсара ханна барыай. Уҥан өйү сүтэрии, арыгылаан муҥхааллааһын да түбэлтэтэ тахсааччы. Ол курдук, биирдэ Нью-Йорк эриэйсэнэн көтөн истэхпитинэ, итирик туруктаах ийэ уонна кыыс улаханнык айдаарбыттара. Экипажка саба түһэн, сөмөлүөккэ аттыларыгар олорор пассажирдары 10 чааһы быһа супту сордоон, охсуһан эрэйдээбиттэрэ аҕай. Ол иһин полицияҕа туттарар туһунан быһаарыы ылыммыппыт. Онно кэлбиппитигэр, ийэлээх кыыһы көтөн кэлбит сөмөлүөттэринэн төттөрү дойдуларыгар утаарбыттара, визаларын саппыттара. Эмиэрикэ полицейскайдара кытаанах быраабылалаах, сокуоннаах дьон. Уопсай быраабыланы толорбот дьоҥҥо сыһыаннара кытаанах, хаҕыс.
– Мэлдьи халлааҥҥа көтө сылдьан "үлэлииргиттэн" саллыбаккын дуо? Биир эмэ “бит-билгэ” диэни тутуһаҕыт?
– Билигин үлэбэр үөрэнэн хааллым. Аан бастаан көтөрбөр мэйиим эргийэр курдук буолааччы. Билигин сайын буолан, күн аайы кэриэтэ көтөбүт. Бэйэм араас бити-билгэни улаханнык итэҕэйбэппин. Арай кэнники кэмҥэ сөмөлүөт иһигэр улаханнык этиллибэт, саҥарыллыбат диэни бэйэбинэн биллим. Ол курдук, мин хаста даҕаны “Ереван, Баку хайысханан хаһан даҕаны көппөтөҕүм” диэн кэпсээн, саҥам дорҕооно сойо илигинэ, үлэм нэрээтигэр иккилии ити дойдуга көтөр эриэйсэлэр субуруһан кэлбиттэрэ. Итинник саҥардахпына, истэллэр дуу диэхпэр диэри мэлдьи туолар буолла.
– Тас сирдэринэн көтүүгэ омук тылын билии хайаан да ирдэнэр дуу?
– Аангылыйа тылын билии хайаан даҕаны ирдэнэр. Мин “Аэрофлоту” таларбар элбэх көтөр хайысхалаах уонна дойду саамай күүстээх, улахан хампаанньата диэн үлэҕэ киирбитим.
Омук тылын билбэт буоллаххына, Арассыыйа эрэ иһинэн көтөҕүн.
– Үлэлиириҥ тухары төһө чааһы көппүтүҥ буолуой? Үлэҕитигэр “вредность” уонна биэнсийэҕэ эрдэ тахсыы диэн баар дуу?
– Ыйга 90 чаас көтөбүт. Ордук тас дойдуларга көтүү уһун. Онон, сылга көтүүбүт чааһа 900-950-тан тахсар. Уоппускабыт уһун – 75 хонуктаах. 7,5 сыл көттөххүнэ, биэнсийэ сааһа кэлэр.
– Оччоҕо билиҥҥи балаһыанньанан, үксүн Арассыыйа иһинэн эриэйсэлэргэ көтөр буоллаҕыҥ?
– Тас дойдуларга көтөр хайысхабыт аччаан, Арассыыйа иһинэн көтөн саҕалаан эрэбит. Бэйэм бэйэбэр сылдьан сорох түгэҥҥэ “Хабаровскай, Омскай, Новый Уренгой куораттарга мээнэ син биир сылдьыбаппын, хата, үлэбинэн сири-дойдуну көрөн хаалыам” диэн саныыбын. Арассыыйа эбэ хотун киэҥэ, улахана сөхтөрөр. Сылдьыбыт Камчаткам, Владивосток, Иркутскай, Казань куораттарым наһаа да кырасыабайдар.
– Биирдэ эмэ салгыҥҥа буолбакка, сиргэ үлэлии сылдьыбытым буоллар диэн санаа киирбэт дуо?
– Ханна даҕаны үлэлээбитиҥ иһин, кылаабынайа, үлэҕин сөбүлүүр буолуоххун наада. Этэргэ дылы, ханнык баҕарар үлэ мөкү, үчүгэй өрүттэрэ баар буолар. Холобур миэхэ, араас тэрээһиҥҥэ, сыбаайбаларга, төрөөбүт күннэргэ, үбүлүөйдэргэ сылдьар кыаҕа суохпуттан хомойон ылар түгэннэрим баар буолааччы.
Ол да буоллар, үлэбин сөбүлүүрүм бэрт буолан, үлэбэр мэлдьи бырааһынньыкка барар курдук барабын. Үлэбинэн дьоллонобун, саҥаттан саҥа сири, дойдуну, куораттары көрөрбүттэн астынабын. Эдэр сылдьан айаннаабатахпына, сири-дойдуну көрбөтөхпүнэ уонна хаһан сылдьыамый?
– Хампаанньаҕытыгар сахалар бааллар дуу?
– Саха кыргыттара бааллар. Эриэйсэҕэ түбэһистэхпитинэ, хата, төрөөбүт тылбытынан кэпсэтэн, саҥаран сүрдээҕин астынааччыбыт. Төрөөбүт дойду ахтылҕана, ийэ тылынан саҥарар минньигэһэ туохха да тэҥнэспэт буоллаҕа. Ону тустаах эрэ дьон билэн эрдэхпит.
Атын дойдуларынан сырыттаххына, саха омук буолан төрөөбүккүнэн ураты киэн туттар иэйии үөскүүр эбит.
– Саха сирин хайысхатынан көтөөччүгүн дуу?
– Дьэ, хомойуох иһин, саамай сэдэхтик көтөр хайысхам – Сахам сирэ. Үлэбитигэр “лист желаний” диэн баар, онно ханнык эриэйсэнэн көтүөххүн баҕараргын сакаастыыгын. Онно миэхэ барыта Дьокуускай суруллар. Онтон иккитэ эрэ туолбута. Мин үксүн улахан сөмөлүөттэргэ көтөр буолан, кыра сөмөлүөттэринэн “разворотнай” (3-5 чаастаах) эриэйсэлэри оҥоробун.
Сахам сиригэр көтөн кэллэхпинэ бириэмэ наһаа түргэнник ааһар, бириэмэ ыгым буолан, кими да кытта көрсөр кыах суох буолар. Ханнык баҕарар эриэйсэлэргэ миигин кытта сахалыы хаһан да кэпсэппэттэр, ыйыталаспаттар. Дьиҥинэн, син истээччибин ээ “Ити кыыстан ыйыталаһыахха”, “Чэй өссө ылыахха сөбө буолуо дуо?” диэн сахалыы саҥалары.
– Саамай сөбүлээн көтөр эриэйсэлэриҥ ханныктарый?
– Орто Азия дойдуларыгар көтүү – саамай “тапталлаах” эриэйсэлэрим. Бары бэйэлэрин омуктарын курдук көрөннөр эбитэ дуу, миигин кытта бэйэлэрин тылларынан кэпсэтэллэр. Биирдэ рамазан бырааһынньыгар Ташкент дуу, Самарканд дуу эриэйсэнэн көппүтүм. Онно хас биирдии 300 пассажир бары миигин эҕэрдэлээбиттэрэ. Оттон биирдэ Казахстантан көтөн истэхпитинэ, төрөөбүт тылбын билбэтим иһин мөҕүллүбүт түгэним эмиэ баара. Чэ, итинник түбэлтэ син баар буолар. Маннык эриэйсэлэргэ сырыттахха, хайдах эрэ аймахтыы, уруулуу курдук сыһыан үөскүүр. Кытай, Кэриэйэ, Япония, Таиланд эмиэ барыта аймах эриэйсэлэрим диэн астынабын.
– Бу идэҕэ ханна, туох тургутугу ааһалларый?
– Бу идэҕэ хайа баҕарар эдэр киһи үлэлиэн сөп. Манна үлэлээн киһи олоххо улахан уопуту ылар. Анал үрдүк үөрэх диэн суох. Ол эбэтэр орто, үрдүк үөрэх кэнниттэн анал үөрэҕи, кууруһу ааһаҕын. Бастакы эриэйсэҕэ диэри 6-12 ый курдук анал үөрэҕи ааһаҕын. Биһигини авиахампаанньа бэйэтэ төлөөн үөрэттэрбитэ. Ону 3 сыл устата хамнаспытыттан төлөспүппүт. Үлэлиэн, үөрэниэн баҕарар ыччат анал иһитиннэриини хампаанньа анал саайтыттан булуон сөп.
Бу идэҕэ кылаабынайа – доруобуйа туруктаах буолуута уонна “стрессоустойчивость” ирдэнэр. Араас пассажир баар буолар... Аны бу үлэ интэриэһинэй биитэр үчүгэй өрүтэ диэххэ дуу, экипаж мэлдьи уларыйа сылдьара буолар. Бүгүн көппүт киһигин кытта кэлин хаһан даҕаны көтүө суоххун сөп. Элбэх сири-дойдуну көрөн, киһи билиитэ-көрүүтэ үрдүүр, үгүс үтүө өйдөбүл хаалар.
– Хайдах бортпроводник буолан хаалбыккыный?
– Этэн аһарбытым курдук, бортпроводнигынан үлэлээбитим 4 сылтан орто. Бу иннинэ мэдиссиинэ хамыыһыйатын сатаан ааспакка (гемоглобиным намыһах этэ) 2 сыл курдук Шереметьево аэропордугар регистрацияҕа диспиэччэринэн үлэлээбитим. Онтон доруобуйабын көрүнэн, тупсарынан баран, собеседованиеҕа суруйтаран, атырдьах ыйын 28 күнүгэр Арбат уулуссаҕа сарсыарда 9 чааска тиийбитим. Уопсайа тургутугу ааһыан баҕалаах 150-ча киһи баара. Сэһэргэһии, тургутугу ааһыы хас даҕаны түһүмэҕэ киэһэ 8 чааска диэри буолбута. Онно бэйэни билиһиннэрии, уҥуох үрдүгүн кээмэйдээһин, туох эмэ буолар түгэнигэр быһыыны-майгыны хонтуруоллааһын, аангылыйа тылын бэрэбиэркэтэ уонна психологы кытта кэпсэтии буолбута.
Биир сүрүн ирдэбиллэрэ – уҥуох үрдүгэ 162 см намыһах буолуо суохтаах. Бу – сөмөлүөт пуолкатын уунан сабарга ирдэнэр эбит. Мин бэйэм улахан уһуна суохпун, кээмэйдээн көрбүттэригэр 162 см буолан “һуу” диэн үөрбүтүм. Кыра уҥуохтаах диэн көрбүт кыргыттарын, өссө көрүдүөргэ олордохпутуна, тута сыыйталаабыттара.
Бэйэм туспунан кэпсиирбэр тоҕо эрэ “Аэрофлотка” үлэлиирбин этиэм суоҕа дии санаабытым. Ол эрээри пааспарым хаҕыгар “служебнай картам” угулла сылдьарын өйдөөн көрөн, тута ыйыталаспыттара уонна миигин кытта бэйэ киһитэ диэн «на нашем сленге» кэпсэтии барбыта. Кэлин санаатахпына, ол эмиэ оруолу оонньообут буолуон сөп эбит. Аангылыйа тылын туттарарбар “Миигин үлэҥ туһунан кэпсээ” диэбиттэрэ. Онтон атын кыргыттартан, уолаттартан күн-дьыл туругун, араас хартыына, пааспар хаҕын тас көрүҥэр тиийэ кэпсэттэрэн соһуппуттар этэ. Инньэ гынан, киэһэ хойут 20 чаас диэки 15 киһи тургутугу этэҥҥэ ааспыппыт. Ама да ааспытын иһин, наһаа долгутуулаах этэ. Барыбытын ыҥыран ылан кэпсэппиттэрэ, эҕэрдэлээбиттэрэ. Онтон анал пуорма кэтэрдэн, хаартыска сиэссийэтэ буолбута.
Салгыы түһүмэх – мэдиссиинэ хамыыһыйатын ааһыы. Ол саамай кытаанах тургутук этэ, сүрдээҕин чинчийэн, кытаанахтык көрөллөр-истэллэр. Эккэр-сииҥҥэр татуировкалаах буоллаххына, психотерапевт эйигин кытары кэпсэтэр. Уонна сыл аҥаара буола-буола кылгас мэдиссиинэ хамыыһыйатын ол бырааска ааһаҕын. Мин барытын этэҥҥэ ааһан, үлэбиттэн уоппуска ылан, балаҕан ыйыгар дойдубар кэлбитим.
Дойдубар кэлэн, Боотулууттан Көтөрдөөххө диэри сатыы хааман, салгыы Көтөрдөөхтөн Сургуулукка диэри аны массыынабыт батыллан, түүнүн таһырдьа хонон дойдубун булбутум. Дьиэбэр кэлэн, ийэм бэрэскитин астына мотуйан, кии түптэ сытынан дуоһуйа тыынан, хортуоппуй хостоһон, дьиэ-уот сууйсан, төттөрү Москубалаабытым. Ол гынан, тохсунньу 15 күнүттэн үөрэхпит саҕаламмыта.
Уопсайа 4 ый курдук үөрэммиппит, хас сөмөлүөт көрүҥүн үөрэтэллэриттэн тутулуктаах. Үөрэхпитин авиахампаанньа төлөөбүтэ уонна 3 сылга хантараак түһэрсибиппит.
– Бастакы сүрэхтэниини хайдах аастыҥ, ханна көппүккүнүй?
– Бастакы бортпроводник быһыытынан эриэйсэм, оруобуна ийэм төрөөбүт, бэс ыйын 21 күнүгэр түбэһэн, Симферопольга көппүтүм. Наһаа үчүгэй экипаж түбэһэн, оннооҕор пилоттар кабиналарыгар олорон эҥин көтөөһүннээх буолбута. Ол кэнниттэн салгыы тас дойдуга – Будапешка көтөн саҕалаабытым. Бастакы уһуннук көппүт эриэйсэм Владивосток этэ (5 чаас). Салгыы иккис хомондьуруопкам – Дели (Индия).
Мин биһиги хампаанньабытыгар баар бары сөмөлүөттэргэ көтөр бырааптаахпын (допуск). Ол иһин хаһан, ханнык баҕарар кэмҥэ эриэйсэбин уларытан кэбиһиэхтэрин сөп. Бастакы үлэлиир сылбар наһаа сылайбытым. Күн аайы көтөр этибит. Ыйга 4 тас дойдуларга сылдьааччыбын – Кытай, Япония, Испания уонна Индия. Наһаа интэриэһинэй буолааччы. Билигин санаатахпына астык, долгутуулаах да кэмнэр эбит.
Үлэбит былаана, эрэсиимэ бигэтэ, чопчута суох. Ханна эрэ көтөн баран, хас да күҥҥэ хаалан хааллаххына, аныгыскы эриэйсэҥ уларыйар. Хас оптуорунньук уонна бээтинсэ ахсын 2-3 күҥҥэ нэрээт кэлэр. Хас сарсыарда аайы туран, почтабын бэрэбиэркэлиибин. Ол – саамай долгутуулаах түгэн буолааччы. Урут 2-3 сыл анараа өттүгэр, ый аайы Бангкок (Таиланд), Тенерифе (Испания), Дели (Индия) көтөөччүбүн. Бу дойдуларга көтөн кэлээт, “Бачча үчүгэй дойдуга кэлэн баран утуйа сыттамый” диэн тута күүлэйдии, кэрэхсэбиллээх сирдэри кэрийтэлээччибин. Ардыгар Москубаҕа хайдах уһуктубуппунан, оннук сылдьан Москубаҕа кэлэн баран биирдэ утуйааччыбын. Ол аата, 1,5-2 суукка устата утуйбакка сылдьаҕын. Биирдэ оннук сылдьан Гаванаҕа (Куба) гостиница лиибигэр кылгас кэмҥэ туран эрэ, утуйан хаалбыт этим. Оннооҕор Лос-Анджелеска 13 чаас көтөн тиийэн баран, сылаабыт ааһан хаалааччы.
– Үлэҥ хайдах саҕаланарый?
– Үлэбитигэр, көтүөхпүт 2 чаас иннигэр баар буолабыт. Быраас көрүүтүн ааһан, сөмөлүөтү тутабыт, бэрэбиэркэлээн баран биирдэ көтөбүт.
– Бастакы идэҥ авиацияҕа олох даҕаны сыһыана суох эбит дии.
– Мин ылбыт идэбинэн улаханнык үлэлээбэтэҕим да диэххэ сөп. Сайыҥҥы ыйдарга эрэ Дьокуускай куорат Поярков уулуссатыгар баар “Мясной двор” маҕаһыыҥҥа кылгастык үлэлии сылдьыбытым.
– Бэйэҥ хантан төрүттээх, кимтэн сыдьааннаах кынталдьыйбыт кыыс оҕото буолаҕын? Төрөппүттэриҥ, дьиэ кэргэниҥ туһунан билиһиннэриэҥ дуо?
– Үөһээ Бүлүү улууһун саамай түгэх сытар Сургуулук нэһилиэгиттэн сылдьабын. Аҕам Валентин Огочонов төрүт Сургуулук олохтооҕо, ийэм Антонина Москарова Боотулуу дэриэбинэттэн төрүттээх. Төрөппүттэрим билигин даҕаны дойдуларыгар олороллор. Сылга биирдэ-иккитэ төрөппүттэрбэр ахтылҕаммын таһааран, күүлэйдээн кэлэбин. Дойдум минньигэс салгынын тыынан кэллэхпинэ, санаам астынар, дууһам манньыйар. Үксүн кыһыҥҥы өттүгэр, айан суола үчүгэйигэр баран кэлэбин. Кыра сылдьан, суол куһаҕаныттан наһаа элбэхтик сатыы сылдьан, сүрэхпэр астарбыппын уонна бэйэм даҕаны кыһыны ордоробун. Сайыммыт үөнэ-көйүүрэ элбэҕинэн салыннарар.
Дьонум кэтэх хаһаайыстыбалаахтар: сүөһү, сылгы ииттэн олороллор. Күүлэйдии кэллэхпинэ, барыта бэйэ үрүҥ аһын, эти тото-хана аһаан абыранабын, ахтылҕаммын таһаарабын. Дойду амтаннаах сүөгэйиттэн, сыалаах сылгытын, ынаҕын этиттэн сыллааҕы эниэргийэбин мунньунабын, турукпун бөҕөргөтөбүн. Дьонум барахсаттар, тыа ыалын сиэринэн, олорон турбат туруу, үлэһит дьон. Биир да күн сынньалаҥа суох хаһаайыстыбаларын көрүнэллэр. Ол иһин хас биирдии тыа олохтооҕор сүрдээҕин сүгүрүйэбин, ытыктыыбын.
Дьоммор күүлэйдии кэллэхпинэ, кыаҕым баарынан көмөлөһөбүн, тыа үлэтиттэн чаҕыйан турбаппын – ынах ыан, кыһын сылгы далын ыраастаан, муус, мас киллэрэн. Дьонум барахсаттар биһигини, 2 оҕолорун, кыра эрдэхпититтэн тыа олоҕор миккийэннэр, ханнык да үлэттэн чаҕыйбат буола иитэн, улаатыннаран таһаарбыттара. Дьиэ үлэтэ, киэһээҥҥи ынах ыаһына, от үлэтэ – наһаа да кэрэ кэмнэр эбит.
Таптыыбын, ахтабын тыам сирин олоҕун.
– Ханна оскуоланы бүтэрэн, туох идэтигэр үөрэммиккиний?
– 8-с кылааска диэри Сургуулукка сүрдээх үчүгэй учууталларга үөрэммитим. Онон, түгэни туһанан, олоххо сэмэй да буоллар ситиһиилэрим иһин учууталларбар улахан кылааттарыгар махталлаахпын. Онтон Үөһээ Бүлүүтээҕи М.А. Алексеев аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи гимназияҕа туттарсан киирэн, 2009 сыллаахха үөрэнэн бүтэрбитим. Онно олорбуппун, үөрэммиппин олоҕум дьоллоох кэрдиис кэмнэринэн ааҕабын. 11-с кылааска үөрэнэ сылдьан, сылын аайы ыытыллар киин үөрэх кыһалара ыытар олимпиадаларыгар кыттан, ситиһиилэнэн, Новосибирскайдааҕы судаарыстыбаннай аграрнай университекка “технолог-инженер” идэтигэр киирэн, үөрэнэн бүтэрбитим. Университеты 2015 сыллаахха бүтэрээт, Москубаҕа көһөн барбытым.
– Төрөппүттэриҥ кыырай халлааҥҥа көтөн үлэлиир үлэҕиттэн долгуйбаттар дуо?
– Дьонум олоххо ыра санаабын хаһан да боппоттор. Москубаҕа барар быһаарыныыны бэйэм ылыммытым. Гимназияҕа пансионакка олорон, кимтэн да тутулуга суох, бэйэм быһаарына үөрэммитим билиҥҥи олохпор туһалыыр. Онон, төрөппүттэрим миэхэ эркин курдук эрэнэллэригэр, олох киэҥ аартыгар үктэннэрбиттэригэр улахан махталлаахпын.
Эһигини олус күүскэ таптыыбын, хаһан, ханна да сырыттарбын, күнү көрдөрбүт күндү дьонум миэхэ итэҕэллэрин хаһан даҕаны түһэн биэриэм суоҕа. Этэҥҥэ олоруҥ дуу, ийэлээх, аҕам!
– Саха нарын кэрэ куота тус олоххун хаһан оҥостор былааннааххын?
– Бакаа ол былааҥҥа суох. Дьонум-сэргэм, сааспын чопчулуу-чопчулуу, интэриэһиргээн бөҕө буолаллар. Ону туох диэхпиний, “кэмэ кэлэ илик” эрэ диирбэр тиийэбин.
Сахам сиригэр, баҕар, хаһан эмэ кэлиэм, олохсуйуом турдаҕа. Ол эрээри дууһам, санаам тыа олоҕор салаллар. Онон, дэриэбинэ диэки хайыһарым буолуо... Дьокуускайга олорботох буоламмын, атыҥырыыбын ээ.
– Сахалыы өйдөөх-санаалаах ыччат буоларгыттан үөрдүм. Кытаат, дойдугар кэлэн, олоҕуҥ укулаатын олохтоохтук түһэринэн, дойдуҥ демографиятын балаһыанньатын тупсараргар баҕа санаабын тиэрдэбин, алгыспын аныыбын.
Саргылаана БАГЫНАНОВА
