Быйыл, экологтар этэллэринэн, Саха сиригэр биир саамай улахан уот турда. От ыйын 10 күнүнээҕи туругунан, 933 тыһ. гаа сиргэ ойуур умайар, онтон 14682 эрэ гаатыгар баһаары умуруорар үлэ ыытыллар. Саха сирин ойуурун пуондатыгар 256,1 мөл. гаа киирэр. Ол аата итинтэн быйыл биир мөлүйүөнэ номнуо умайбыт диэххэ сөп.
***
Урут да итиччэ умайара буолуо да, “иккис уровень” диэн ааттанар ыраах сир баһаардара кэтэбилгэ киирбэттэрэ. Быйылгыттан уот барыта космостан тиийэ кэтэнэр, барыта хонтуруолга киирэр буолбут. Быйылгыттан өссө субъект, муниципалитет ыксаллаах быһыыны биллэрдэҕинэ, федеральнай киинтэн кэлэр көмө иһин (сөмөлүөт, тиэхиньикэ, парашютистар уо.д.а.) бэйэтин бүддьүөтүттэн төлүүр. “Уоту кэмигэр саба туппатах буруйгар төлүөхтээххин” диэбит курдук.
Быйылгы ойуур баһаардарын умулларыыга, билигин турар олус кураан, куйаас күннэргэ, СӨ Ойуурун департамена искусственнай ардаҕы туһанар санаалаах. Халлааҥҥа бытархай былыттаах сири йодтаах үрүҥ көмүс бороһуогунан ыстараллар. Быйыл сайын Иркутскай уобаласка турбут улахан ойуур баһаардарын искусственнай ардаҕынан умулларбыттар. Былырыын Бүлүүгэ, Горнайга эмиэ баһаары умуруорууга искуственнай ардаҕы туһаммыттара.
***
Билигин ити баһаардар турууларыгар өрт уота төһө “буруйдааҕын” көрүөххэ. Өртөөһүнү Саха сиригэр былыр-былыргыттан саас эрдэ, ойуур хаара уулла илигинэ ыыталлара. Өрт уотунан кыараҕас сирдээх саха дьоно ходуһаларын ыраастыыллара! диэн арыый сыыһа этии. Өрт уотун күлэ – саамай үчүгэй минеральнай уоҕурдуу. Ханнык баҕарар даачалаах, оҕуруотчут итини билэр. Клубниканы, дьэдьэни олох батыччы күллээн олортоххуна үчүгэй үүнүүнү ылаҕын. Саха сирин тыйыс усулуобуйатыгар от үүнэригэр хайаан да минеральнай бэссэстибэлэр баар буолуохтаахтар. Биһиэхэ – соҕуруу буолбатах, былырыын үүммүт оттон минеральнай бэссэстибэлэри өртөөн сиргэ төннөрбөтөххө, сир уоҕа сыл аайы кыччыыр. От үүнүүтэ аҕыйыыр. Соҕурууттан уоҕурдуу таһан кутуу кыаллыбат, остуоруйа дьыала.
Уоҕа суох сиртэн соппоҥ, сылгы-сүөһү улаатарыгар, бородууксуйа ыларга туһата суох, мөлтөх хаачыстыбалаах от үүнэр. Хомойуох иһин, ходуһа, мэччирэҥ отун химическэй састаабын сыл аайы, сир аайы ким да оҥорбот. Оннук кыахтаах лабораториябыт да, атын эрэгийиэннэргэ ыытан бэрэбиэркэлэтэр харчылаах да т/х-тын үлэһиттэрэ, тэрилтэлэрэ суохтар.
Биһиэхэ соҕуруу курдук тыһыынчанан гаа сир биир химическэй састааптаах буолбат. Алаастар отторо химическэй састааптарынан бэйэ-бэйэлэриттэн атыттар, аттыларыгар от үрэх, улахан өрүстэр хочолоро, сыһыы, толоон бука бары айылҕаттан уратыларынан эмиэ отторун састааба атын-атын оҥоһуулаах. СӨ бэтэринээрин сулууспатын ыанар ынах хаанын биохимиятын састаабын чинчийбит дааннайдарын көрөбүт. Анаалыстаммыт ынах 56 %-гар хааныгар эрэ нуормаҕа эппиэттиир каротиннаах (А битэмиин), ынах 65 %-гар кальций, 52 %-гар фосфор тиийбэт! Ол аата, ынахпыт биохимическай састааба дьадаҥы, кураанах соломо курдук соппоҥ отунан аһыыр. “Өлбүт киһиттэн утурук эрэйбит” диэбиккэ дылы, итинник мөлтөх отунан аһата туран сүөһүттэн төрөлкөй төрүөҕү, элбэх үүтү-эти эрэйбэккин. Сүөһү оккураҥныыр, ыарыһах буолар. Көлөттөн өлбүт сүөһүнү чинчийбиттэринэн, 35 %-на ас буһарар уорган ыарыытыттан, 12 %-на бэссэстибэ атастаһыга кэһиллиититтэн өлбүттэр. Оттон өлбүт сылгы 40 %-на бэссэстибэ атастаһыга кэһиллиититтэн өлөллөр эбит. Ити сылгы сиир хаһыы отун хаачыстыбата мөлтөҕүн, аһатыыга туран куһаҕан оту сиирин көрдөрөр.
***
Саха сирин салалтата т/х-тын туһатыгар уонна ойуур баһаарын сэрэтэргэ, саас-күһүн былыргыттан кэлбит норуот төрүт үгэһин тутуһан, өртөөһүнү туруорсар. 2017 с. ыам ыйыгар Е.Борисов В.Путин ыыппыт бүтүн Арассыыйатааҕы мунньаҕар Саха сирин ураты усулуобуйатын учуоттаан эппиэтинэстээх, кэтэбиллээх өртөөһүнү ыытарга этии киллэрбит. В.Путин “үөрэтиҥ” диэбит этэ да, СӨ бырабыыталыстыбатын суругар РФ ТХМ, Айылҕа харыстабылын министиэристибэтэ, ЫБМ утарса олороллор. Кинилэр судургутук, өртөн уот барар диэн, страховкаланан боптоххо ойуур баһаара аҕыйыыр дииллэр быһыылаах. Саха сирэ ол аккаас кэннэ дойду баһаартан куттал суох буолуутун быраабылатыгар өртөөһүн туһунан уларытыы киллэрэри өйөөҥ диэн Хоту олохтоох 13 эрэгийиэҥҥэ этии киллэрбитин, 7-тэ эрэ өйөөбүт.
Үөһэ этиллибитин курдук, өрт уота баһаар төрүөтэ буоларын, биир даҕаны бигэргэтэр билим чинчийиилэрэ, түмүктэрэ суохтар. Саха сирин Өртөөһүнэ суох отун хаачыстыбата мөлтүүр диэн үөрэтии эмиэ суох. Урукку, хас эмэ сыллааҕы анаалыс баар диэххэ сөп, ол эрээри от сыл аайы саҥаттан үүнэр. Ол иһин сибиэһэй чинчийии наада.
Өрөспүүбүлүкэ сылгы, сүөһү иитэр, элбэх бородууксуйа оҥорор былааннаах буоллаҕына, бастатан туран, оттооһуҥҥа, өртөөһүҥҥэ дириҥ чинчийии, сүөһү-сылгы организма ирдиир аһынан хааччыйыы төһө үбү ирдиирий диэн экэниэмикэтин ааҕыы ыытыллыахтаах. Бүддьүөттэн 10 млрд солк. көрөн олорон, битэмиинэ суох, мөлтөх хаачыстыбалаах отунан аһатан, ыарыһах сүөһүнү иитэ олорон тугу да ситиспэккин, төттөрүтүн күлүүгэ барыахпыт.
***
Ыстатыыстыкаттан өртөөһүн ойуур баһаарын төрүөтэ буолара көстүбэт. Аны туран, дьиктитэ диэн өртөөһүнү боболлор да, ойууру баһаартан харыстыыр туһугар сокуон ойуур пуондатын иһигэр киирэр аһаҕас сир отун уматар көҥүллэнэр. Ойуур департаменыгар сыл аайы былаан бэриллэр. 2018 сылга 20 тыһ. гаа сири хонтуруоллаан өртүөхтээх. Бу ойуур фондатын эрэ сиригэр көҥүллэнэр. Онтон аттыгар сытар, холобур, быраҕыллыбыт, сэтиэнэх буолбут т/х-тын сирдэрин өртүүр бобуулаах. Дьэ, дьикти буолбат дуо?
Учуонайдар өртөөһүн уонна хаппыт оту эрдэ хонтуруоллаан уматыы суолталара биир дииллэр. Ол эрээри, саас эрдэ Саха сирин былаастара өртөөһүнү хонтуруоллаан ыытары көҥүллэтэ сатыылларын соҕурууҥҥулар истибэттэр.
***
Саха сирэ – олус кураан дойду, кумах куйаарга курдук сылга 200 мм эрэ сөҥүү түһэр. Тэҥнэбилгэ, Волгоградка 400, Рязань уобалаһыгар 500 мм сөҥүү түһэр. Учуонайдар кураан сир буолан, Саха сиригэр ойуур баһаара өртөөһүнү боппут да иһин тахсар дииллэр. Үөһэ аҕалыллыбыт ыстатыыстыка ону бигэргэтэр. Өртөөһүнтэн эбитэ буоллар, бобуллаатын кытта Саха сиригэр ойуур баһаара бүтэн хаалыа этэ. Ол эрээри баһаар ахсаана, хабар сирэ син биир кыччаабат. Аны туран биһиги ойуурбут маһа, ото соҕуруу курдук түргэнник сытыйбат, айылҕа дьаалатынан ыраастаммат. Биһиги тайҕабыт, билим этэринэн, пирофильнай, ол аата уотунан ыраастанан тиллэр ойуур диэн ааттанар. Онон сирбит киэҥинэн ойуур уота син биир баар буолар. Ол да иһин буолуо, билигин умайа турар мөлүйүөн кэриҥэ гааттан 14 тыһ. эрэ гаатыгар умулларыы барар.
Мөлүйүөнүнэн гаа сиргэ өртөммөккө хаалбыт хаппыт от сэтиэнэҕирэн мунньулла-мунньулла аҕыйахтыы сыл буола-буола кыра да уокка бэнсиин ыспыт курдук эбиилик буолан улахан уоттар тураллар.
Т/х-тын үлэһиттэрэ араас таһымнаах мунньахтарга, тэрилтэлэргэ өртөөһүнү көҥүллээн диэн туруорсаллара тохтообот. Иллэрээ күн борокуратуура ыыппыт ойуур баһаарын утары охсуһуу форумугар сылгыһыттар эмиэ өртөөһүнү көҥүллээҥ диэн туруорустулар. Өртөөһүн суох буолан, от үүммэккэ, хаачыстыбалаах от оттоммокко сылгыбыт ахсаана аҕыйаан барда диэбиттэр. Онон Тыа хаһаайыстыбатын, олох таһымын, доруобуйа харыстабылын, ойуур хаһаайыстыбатын тус туһунан туппакка, кэлим көрөр айылҕа харыстабылыгар киирэр наада эбит диэн санаабаккыт дуо? Атыннык дьаһаныы букатын куһаҕан түмүккэ тиэрдэн иһэрин бу кылгас ырытыыга санаа атастаһыытын быһыытынан кэпсээтим.
Ыстатыыстыка
2011 с. Саха сиригэр 506 тыһ. гаа сиргэ 511 баһаар турбут, 223 баһаар – чаҕылҕантан, 150 – биллибэт төрүөттэн.
2012 с. 188 тыһ. гааҕа – 342 баһаар.
2013 с. 813 тыһ. гааҕа – 390 баһаар, онтон 47 өртөөһүнтэн барбыт.
2015 с. – 4, 2016 с. – 8 баһаар “өрт уотуттан турбут” диэн.
2017 с. бу кэмҥэ 363579 гаа сиргэ 356 ойуур баһаара баар эбит.
Ойуур уотун умуруорууга сылга ортотунан 250 мөл. солк. ороскуоттанар. Ити икки таас оскуола сыаната. 2011 сылтан аахтахха, 1,75 млрд солк. 14 оскуола тутуллубакка хаалбыт.
Өрөспүүбүлүкэ 647 нэһилиэнньэлээх пуунуттан аҥаарыгар ойуур хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ суохтар. 1990-с сылларга 1200 парашютист баара, күҥҥэ баһаары кэтээн 100-түү сөмөлүөт көтөрө. Билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 350 лесничэй, 165 парашютист хаалла.
Владимир Степанов.
