Ааспыт нэдиэлэ бээтинсэтигэр отчуттары, үүт-ас туттарааччылары көрсө диэн ааттаан Нам улууһун Хатыҥ Арыы, Кыһыл дэриэбинэлэринэн үүт собуотунан, оттуур ходуһаларынан сырыттым.
Айаннаан иһэн көрдөххө алаастарга от үүнүүтэ мөлтөх. Сааскы уу өрүһүнэн ааһан ходуһаҕа уу киирбэтэх, нүөлсүппэтэх. Эбиитин сылгы-сүөһү күрүөлэммит оттуур ходуһаларга көҥүл киирэн айбардыылларын ынах-сылгы үөрүнэн аһыы сылдьалларын көрөн сэрэйэҕин.
Куораттан чугас сытар улуус, нэһилиэк буолан сырыы элбэх. Ордук нэдиэлэ бүтэһигэр бээтинсэҕэ араас мааркалаах массыыналар хотоҕостуу субуллаллар. Олортон үксүлэрэ сир асчыттара, балыксыттар буолан эрдэхтэрэ.
Уу кэлэрэ олохтоохторго дьаһалта өттүттэн биллэриллэн, сэрэтиллэн намыһах хотоол сирдээхтэр сирдэрин оттоон эрдэ дьаһаммыттар. Ол курдук, Саҥа арыы, Ылдьаа арыыта, Тумачча ууга барар сирдэрэ оттонон бүппүттэр.
Хатыҥ Арыы нэһилиэгин дьаһалтата (баһ. Ю.Слепцов) отчуттарыгар уматыкка чэпчэтии көрөр үтүө үгэстээҕин сэҥээрэ истэбин. Ол курдук, сэлээркэ 1 лиитирэтэ 55 солк. буоллаҕына, чэпчэтиллибит сыананан 1 л. 43 солк. отчуттарга бэриллибит.
Үүт сыаната үрдүүрүн туруорсаллар
Розалия Скрыбыкина, Хатыҥ Арыы бөһүөлэгин олохтооҕо:
– Сэбиэскэй былаас саҕана өрөспүүбүлүкэҕэ 120 сопхуос баар этэ. Сопхуостар 300, 500, 600 киһилээх үлэһиттээх буолаллара. Үүккэ, эккэ субсидия көрүллэр этэ. Онон тыа сирин олохтооҕо барыта сүөһү көрөр этэ. Билигин сүөһү көрөн үүт туттарааччы олох аҕыйаата.
Мин Аппааныга Пролетарскай уулусса 18-с №-дээх дьиэтигэр олоробун. Ыаллыы олорор дьонум бука бары урут сүөһүлээхтэр этэ. Билигин баара-суоҕа 6 эрэ ыалга сүөһү баар. Ону даҕаны урукку сопхуос үлэтигэр сылдьыбыттар эрэ сүөһү көрөн олороллор. Биһиги көлүөнэнэн сүөһү көрөр киһи бүтэр.
Үүккэ сөптөөх субсидияны биэрбэттэр. Лиитирэтигэр 100 солк. көрүллүөн наада. Биир лиитирэтигэр 35 солк. биэрэллэрэ туохха да тиийбэт. Биир ынаҕы сылы быһа ньиккэрийэн ыан 1 туонна үүтү туттараҕын. Субсидията 35 солк. ону 12 ыйга түҥэтэн кэбис. Сүөһү көрөр киһи манан гааһын, уотун төлөөн, дьиэ кэргэнин иитэн, аһаан-таҥнан олорор.
Биһиэхэ, намнарга, үүт соҕотуопкатынан «Эрэл» хаһаайыстыба дьарыктанар. Маннык тэрилтэни үөһээ салалта өттүттэн бырыһыана суох кирэдьиит көрөн көмөлөһүөххэ, атаҕар туруоруохха наада.
Биһиги ыал 3 ыанар ынахтаахпыт. Ол үүтүн бу туттара сылдьабын. Сүөһүлэрбит ньирэйдиин-борооскулуун сылга 20-чэ туонна отунан туорууллар. Оппун алааска аһыҥа сиэбит. Эбиитин сылгылар киирэн сиэн бүтэрбиттэр. Оттуур сирбэр сылгы буолунай. Онон бу бүгүҥҥү күннээҕи туругунан сүөһүлэрбин сыл таһаарар ото суох турабын. Хайыахпыный, бу туттарбыт үүтүм харчытынан оппун атыылаһарым буолуо. Билигин урулуоннаах от 300 кг дииллэр даҕаны, көпсөркөй буолан нэһиилэ 150 кг эрэ курдук буолар.
Алааска сир түүлэспитим олох үүммэтэх. Онон 20-чэ туонна оту 100 тыһыынчаҕа атыылаһарга былааннанабын. Маны таһынан тиэллэн кэлэр ороскуотун эбэн кэбис. Эргиччи ороскуот, төгүрүччү иэс. Үөһээ салалтаҕа үлэлиир халлаантан үтүмэн үгүс хамнаһы ылан олорор салайааччыларбыт тыа сирин олохтоохторун олоҕун өйдөөбөттөрө хомолтолоох. Сатаан тугу да туруорсубат дьокутааттар, кыһыл тылларынан кыыран саҥарар дьон былааска олороллор.
Игнат Эверстов, Хатыҥ Арыы бөһүөлэгин олохтооҕо:
– Оттуур ходуһалар күрүөлэрэ олох мөлтөх. Сэбиэскэй былаас саҕана сиҥнибит күрүөнү абырахтаабыта буолабыт да, кыаллыбат. Ходуһаҕа сүөһүбүт, сылгыбыт ууну харбаан киирэ тураллар, күрүөһүт буолан бүттүлэр. Аанынан таһаараҕын, нөҥүө өттүгэр баран ууну харбаан киирэ тураллар. Харчы суох диэн күрүө оҥоруутугар үбү көрбөттөр. Сааскы өттүгэр мас кэрдиитигэр эгэ баар буолуо дуо? Суох буоллаҕа.
Хатыҥ Арыы олохтоохторо оттуур сирбит наһаа кыра. Үксэ – кырдал. Урукку сылларга оттуур ходуһалаах курдук эбит буоллахпытына, ол оттуур арыыбыт билигин үс гыммыт биирэ ууга барда. Харыйалаах диэн арыыбыт букатын эстэн эрэр.
Сааскы халаан уутунааҕар өрүспүтүгэр уу бөҕө киирэн билигин элбэх уулаах олоробут. Урукку сылларга маннык дьыл кэлэн ааһарын өйдөөбөппүн. Быйыл аһара элбэх уу кэлэн эрэйбитин эрэйдээтэ. Үөһэттэн – ардах, аллараттан – уу. Эрдэлээн оттообут дьон ото 70 % курдуга ууга барда. Кэбиһиилээх от диэн, охсуллубут от диэн – барыта. Онон Хатыҥ Арыы олохтоохторо быйыл сүөһүбүтүн хайдах сыл таһаарарбытын өйбүт хоппот.
Татьяна Новгородова, Кыһыл дэриэбинэ олохтооҕо:
– 15 сүөһүнү кыстатабыт, онтон ыанара – 7. Күҥҥэ 60 лиитирэни кыайбат үүтү туттарабыт. Куһаҕан, туох да үүммэт 7 гаалаах кырдал сиргэ оттуубут. Билигин 7-8 туонна кэриҥин оттоотубут. Барыта 50-ча туонна отунан кыстыгы туоруубут.
Ааспыт кыстыктарга Мэҥэ Хаҥаластан, Модуттан, Магадантан от атыылаһар этибит. Магадан ото 1 туонната 7 200 солк. Бу ааспыт кыстыкка 100-тэн тахса тыһ. солк. от атыылаһан сүөһүлэрбитин күөххэ үктэннэрдибит. Онон сүөһү иитиитэ улахан ороскуоттаах.
Урукку сылларга Кэбээйиттэн, Амматтан, Хаҥаластан от атыылаһар этибит. Онтубут ыт да сыппат хаачыстыбата суох от буолааччы. Эбэтэр миэхэ түбэһэрэ оннуга эбитэ дуу. Онон инникитин атыылыыр отторун хаачыстыбатын тупсарыахтарын наада. Хата бу кэлин кэлэр Магадан ото хаачыстыбалаах эбит. Дьон бары хайгыыр.
Владимир Эверстов, Хатыҥ Арыы бөһүөлэгин олохтооҕо:
– Төбөнөн барыта 20-чэ сүөһүнү тутан олоробут. 8 ыанар ынахтаахпын. От үүнүүтэ быйыл олох мөлтөх. Саас курааннаабыта. Аны, соторутааҕыта ардаабыта, инньэ гынан намыһах сирбит бары ууга барда. Онон улаханнык от үүммэтэх кырдалларынан оттуу сылдьабыт.
Аллара 15 гаа курдук оттуур сирдээхпин, онтум улахан аҥаара ууга сытар. Кэлин уу түстэҕинэ киириэхпит диэн былааннанабыт да, дьэ, хайаһар. Билигин алааска тирбэҕэлии сылдьабыт. 4 буолан кыттыһан 10-ча туонна кэриҥин оттоотубут.
Сайын устата уматыгы 600-чэ лиитэрэ кэриҥин уматабыт. Дэриэбинэбит чугаһыгар баар «Саханефтегазсбыт» ыстаансыйатыттан лиитирэтигэр 53 солк. төлөөн сапыраапкаланабыт. Уматык сыаната сыл аайы үрдүү турар.
Үүтү күҥҥэ 70-ча лиитирэни, онон сайын устата 10-тан тахса туонна үүтү туттарабын. Үүппүн кыһыны быһа туттарабын. Бэйэм биэнсийэм барыта уокка, гааска үргүлдьү бара турар. Кыһын ый аайы 8 000 солк. кэриҥин гааска, 4-5 тыһ. солк. уокка төлүүбүн.
Тыаҕа дьон сүөһүтүн эһимиэн наада. Ол эрээри дьон кыһалҕаттан эһэр быһыылаах. Хатыҥ Арыы нэһилиэгэр сирбит олох кыараҕас. Кэнники сылларга оттуур намыһах сирбит ууга баран эрэйдээтилэр. Онон кыһалҕаны көрсөбүт.
Оттуур ходуһа ууга сытар
Салгыы ходуһа харабыла Игнат Эверстовтыын ходуһалары кэрийэ айанныыбыт.
«Кэнники сылларга улахан арыылар – Өҥөй, Кытай уҥуоҕа, Аполлон, Ылдьаа арыыта, Кутумахтыыр курдук сирдэр – улахан аҥаардара ууга бардылар, тимирдилэр. Өҥөй арыыта сатыы киһи сылдьыбат гына ууга сытар. Бу арыыттан 15-16 кээһиллибит от кэлэр буолара. Онон сүөһүнү эһии сүрүн төрүөтэ – оттуур сир суоҕа. 90-с сылларга арыы сирдэртэн сир ылаттаабыт дьон билигин оттуур ходуһалара суох хааллылар.
Бу көрөр арыыларыҥ киһи баччаларга таапачыканан, тиэхиньикэнэн хаама сылдьан оттуур сирдэрэ этилэр. Ол сирдэр билигин байҕалга кубулуйдулар. Оттонор сир 30 %-на эрэ кураанах, 70 % ууга сытар. Сааскыттан ыла уубут түспэккэ уу кэлбитигэр үргүлдьү туолан баран сыталлар. Оттуур сирбит үрдүнэн мотуорканан сүүрдэ сылдьабыт. Хаһан бу уу түһэн оттоноро биллибэт. Оттоотохпутуна даҕаны уу анныгар сыппыт от төһө сүмэһиннээх буолуой? Сайын кэлбит уу элбэх ходуһаны буорту гынна. Маннык сиргэ кумах ыһан кэбиһэн арбаанай от үүнэр буолла. Ол арбаанай оту сиикэйдии кээстиҥ да – дьаат. Онон оттуур сирбит сайыҥҥы ууга наһаа эмсэҕэлээтэ. 2010 сылтан ылата сайыҥҥы уу күүскэ кэлэр буолла.
Бу көрөрүҥ курдук өссө түспүт быһыыта, аҕыйах сантиметрынан. Оол-ол ыраах Көтөрдөөх оттонор арыыта көстөр. Барыта уу билиэнигэр сытар. Бу уу хаһан түһэн оттуубут? Бу – 200 туонна от кэлэр сирэ. Ааспыт сыл атырдьах ыйын ортото уута түһэн тиэхиньикэлээх дьон кумаҕынан туораан, син оттообуттара. Онтон билигин атырдьах ыйа саҕаланна даҕаны уу барбакка сытар. Хаһан тыраахтар туоруура остуоруйа».
Игнат Эверстов кэпсиирин истэ туран, бу арыынан дьон хайдах сатыы хааман тахсан оттуулларын итэҕэйбэккин. Этэргэ дылы, байҕал байҕалынан. Оттуур ходуһата суох хаалбыт дьон айманыан айманар. Билигин нөҥүө арыыга оттуур сирдээх дьон тиэхиньикэлэринэн паромунан кэлэ-бара 2000 солк. туораан оттууллар эбит.
Көрдөххө харах кыайан ылбат киэҥ бааһыната. Таах туһата суох сытар. Үксэ биирдиилээн киһи бас билиитигэр баар эбит. Оннооҕор 500 гаа бас билэр сирдээх киһи баарын истэн сөҕөбүн. Ким эрэ оттуур сирэ сыл аайы ууга баран оттонор сирэ суох эрэйи-муҥу көрөөхтүүр. Оттон хайа эрэ сүүһүнэн гааны бас билэр киһи ол сирин туһаҕа таһаарбат, эбиитин тугу да олордубат, үүннэрбэт эрээри өссө судаарыстыбаттан харчы «дук» гыннаран, уонунан сылларга Чоочо баай уобараһын тутан олордоҕо кыһыытыан...
Сопхуостары ыһалларын саҕана тахсан хаалбыт уураахтар, дьаһаллар көмөлөрүнэн сүүһүнэн гаа сирдэммит биирдиилээн дьон бас билэр туһаҕа таһаарбатах сирдэрин ханнык эмэ хайысханы, ньыманы толкуйдаан, тыа сирин дьиҥнээх үлэһит дьонугар түҥэтэр, кыһалҕаны табыгастаах ньыманан быһаарар кэммит хаһан кэлиэй?
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
Дьокуускай – Нам.
