Төһө-хачча кыыл баарый?

Былырыын Айылҕа харыстабылын министиэристибэтэ саҥалыы тэриллэн, СӨ Экологияҕа, сир баайын туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтэ диэн буолбута. Тэрилтэ бэйэтин иһигэр эмиэ кэккэ уларыйыылар тахсыталаабыттара. Ол түмүгэр, Булт управлениетын кэҥэтэн, департамент оҥорбуттара.

Онон бүгүн  Булт хаһаайыстыбатын уонна ураты харыстанар сир (ООПТ) департаменын салайааччыта Дьулустаан Дьяконов ыалдьыттыыр.

Төһө кыыл баарый?

– Үгэс курдук, тохсунньуттан кулун тутарга диэри кыыл-сүөл кыһыҥҥы суолунан кыыл ахсаанын ааҕаҕыт (ЗМУ). Билигин, бука, үлэ-хамнас саҕаланнаҕа буолуо. Оттон былырыын балаһыанньа хайдах этэй?

– Былырыын эмиэ өрөс­пүүбүлүкэ 32 улууһугар 3 ый ыстата кыыл-сүөл ахсаанын аахпыппыт. Бэлиэтээн эттэххэ, уопсай уонна ураты харыстанар сирдэргэ кыыл ахсаанын биһиги иниспиэктэрдэрбит ааҕар буоллахтарына, бас билэр бултуур сирдээхтэр бэйэлэрэ учуоттууллар. Төһө-хачча кыыл баарын бу табылыыссаттан көрүөххүтүн сөп (тыһыынчанан ааҕыллар – А.К.).

Ааҕыы түмүгүнэн былырыын уопсай бултанар сиргэ барыта 47 719, ООПТга – 1484 көҥүлү, сирдээх дьоҥҥо (охотпользователи) – 27 570 былааҥканы түҥэттибит.

– Тайҕаҕа сүүрэ сылдьар кыылы ааҕар судургута суох буоллаҕа. Ити көрдөрүү төһө халбаҥныан сөбүй?

– Биллэн турар, ити сыыппара тыаҕа оруобуна бачча кыыл сүүрэ сылдьар диэн буолбатах. Ити – барыллаан ааҕыы. Тоҕо диэтэххэ, кыыл-сүөл ахсаанын ааҕыыга айылҕаттан саҕалаан дьон сыһыаныгар тиийэ араас фактор дьайыан сөп. Аны туран, уопсай бултанар сирдэргэ, ООПТга биһиги иниспиэктэрдэрбит үс ый устата төттөрү-таары кэлэн баран, сыралаһан син ааҕар буоллахтарына, чааһынай дьон уматыга, харчыта суох буолан олорон хаалыан, ситэ ааҕымыан эмиэ сөп. Ол баар суол.

– Кэлин сирдээх дьон төһө элбээтэй?

– 2018 сыл 3-с кыбаарталын түмүгүнэн, Саха сиригэр анал сирдээх, булт хаһаайыс­тыбалаах 360 юридическай сирэй уонна урбаанньыт баар. Онтон 200-һэ (пользователь) – аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ. Уопсайынан, хаһаайыстыбалаах дьоҥҥо барыта 130 035 372 гаа сир сыһыарыллан сылдьар. Дьиҥэр, 2010 с. 400-тэн тахса сирдээх киһи баара. Көҕүрээтэ.

– Ханнык улуус саамай элбэх булт учаастактааҕый?

– Саамай элбэх булт учаастага Алдаҥҥа уонна Эдьи­гээҥҥэ баар – 46-лыы. Атыттар киэнэ арыый аҕыйах – Өлөөҥҥө – 34, Усуйаанаҕа – 28, Нерюнгрига – 27, Горнайга – 21, Анаабырга – 17, Өлүөхүмэҕэ – 19, Хаҥаласка – 12. Атыттар киэнэ уончалыы эбэтэр онтон аҕыйах. Холобур, 2018 сыл 3-с кыбаарталын түмүгүнэн, Эбээн Бытантайга букатын суох, Өймөкөөҥҥө – 1, Чурапчыга, Үөһээ Дьааҥыга – 2-лии эрэ.

Эһэ-бөрө уонна хоромньу

– Быйыл бөрө хаһааҥҥы­тааҕар даҕаны элбээбит курдук. Эбэтэр кэлин үчүгэй төлөпүөн, бассаап үөдүйэн урут даҕаны итиччэ бултанарын, дьон-сэргэ түбэһэн көрөрүн биһиги саҥа көрөбүт дуу?

– Биллэн турар, сибээс, технология сайдыбыта кырата суох оруолу оонньуур. Этэргэ дылы, урут Бүлүү сүнньүгэр олорон илин эҥээр хайа эрэ дьоҕус дэриэбинэтигэр бөрөнү бултаабыттарын хантан билиэҥий-көрүөҥүй? Сибээс сайдан, сонун түргэнник тарҕанар.

Быйыл эмиэ ардай аһыы­лаах балачча хоромньуну таһаарда. Онон ааспыт сыл бүтэһик кыбаарталыгар адьыр­ҕа ахсаанын аҕыйатар үлэ барда. Уопсайынан, 2018 сыллаахха барыллаан ааҕынан 11 983 табаны (мантан бөрө тардыбыта – 11 331 таба), 291 сылгыны (бөрө “үлэтэ” – 187 сылгы) эһэ-бөрө тарта. Ол 2017 сылтан 30 %-нан элбэх. Даҕатан эттэххэ, 2018 с. ахсынньы 29 күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 718 бөрө бултаммыта. Салгыы эмиэ табылыыссаны көрүөххүтүн сөп.

– Бөрөнү бултуур бэрт уустук диэн буолар.

– Кырдьык, бөрөнү бултуур олус уустук. Ылбычча киһи кыайбат. Бэлиэтээн эттэххэ, бөрө таба турар хайалаах-тайҕалаах сирдэригэр элбэх. Тоҕо диэтэххэ, оннук сирдэргэ бултуур хас да бүк уустук, ороскуоттаах. Ол да буоллар булчуттары, бөрөһүттэри көҕүлүүр инниттэн, хас биирдии бултаммыт улахан бөрө тириитин иһин 20-лии тыһыынчаны, бытатыттан бултаммыт оҕоҕо – 5-тии тыһыынчаны төлөөтүбүт. Онно анаан “Охрана окружающей среды и природных ресурсов РС (Я) на 2018-2022 гг.” уонна “Развитие СЭР Арктики на 2012-2019 гг.” диэн судаарыстыбаннай бырагыраамаларынан барыта 14 659 710 солк. көрүллүбүтэ. Ону таһынан, 2017 сыл түмүгүнэн, саамай үчүгэй көрдөрүүлээх, элбэҕи бултаабыт бастыҥ биирдиилээн бөрөһүттэр уонна биригээдэлэр Ил Дархан гранын туппуттара.

Быраканьыардар

– Өрөспүүбүлүкэтээҕи Булт департамена Айылҕа харыстабылын министиэристибэтигэр холбоһуоҕуттан, эриэйдэ, бэрээдэги-быраабыланы кэспит дьону тутуу ахсаана биллэ эбиллибитэ. Ити чааһыгар быйыл хайдах көрдөрүүлээххитий?

– Быйыл барыта 1063 эриэйдэни тэрийдибит (былырыын – 1304), 2273 буруйу кэһии боротокуолун (2017 с. – 1716) толордубут, административнай эппиэккэ 2055 (2017 с. – 1474) киһини тартыбыт, 2638,5 (2017 с. – 1023,5) тыһыынча солк. ыстараап суруйдубут, онтон 2014,0 (904) тыһыынча солк. төлөттүбүт.

Барыта 10370,62 (2017 – 4768) тыһ. солк. суумалаах хоромньуну толуйар ирдэбил түһэрдибит. Онтон 8756,27 (2017 – 4300,48) тыһ. солк. туттубут. 505 (2017 – 530) саа, 186 (2017 – 134) булт өлүгэ былдьанна. “Бултуур быраабын быһарга” диэн 132 (161) дьыаланы мөрөбүөй суукка ыыттыбыт. 26 (27) матырыйаалы бэлэмнээн суукка биэрбиппит, 24 холуобунай дьыаланы көбүттүлэр.

Уопсайынан, 2018 с. иллэрээ сыллааҕар 18 %-нан аҕыйах эриэйдэ тэрилиннэ. Ол да буоллар буруйу оҥоруу, бэрээдэги кэһии 32 %-нан элбээтэ. Итини таһынан, административнай эппиэккэ тардыллыбыт дьон ахсаана 39, ыстараап суумата 38 % үрдээтилэр.

– Бэрээдэги кэһии элбээбитин, ыстараап суумата улааппытын киһи хайдах быһаарыан сөбүй?

– Дьиҥэр, урут даҕаны бы­раабыланы-бэрээдэги кэ­һээччилэр бааллар этэ буол­лаҕа. Ол гынан баран, кэлин эн эппитиҥ курдук, Булт департамена Айылҕа харыстабылын (кэлин Экология) министиэристибэтигэр холбоһуоҕуттан, боломуочуйалаах иниспиэктэр ахсаана элбээтэ. Онон хабар сирбит, үлэбит хаачыстыбата тубуста. Оттон ыстараап суумата элбээбитин кэлин хоромньу ирдэбилин (иск) суумата улааппытынан быһаарыахха сөп. Судургутук эттэххэ, көҥүлэ суох бултааһын ыстарааба билигин уруккуттан икки төгүл улаатан турар.

– Эн көрдөххүнэ, ордук кимнээх быраканьыардыылларый?

– Билигин үчүгэй саалаах-сэптээх, тиэхиньикэлээх, уопсайынан, кыахтаах дьон быраканьыардыыллар. Холобур, биир түүн иһигэр 10 тыһ. суумалаах бэнсиини кыаммат, боростуой киһи үрдэрбэт буоллаҕа. Арыый боростуой дьон ордук маассабай булт – кус-хаас кэмигэр дьиэ таһыгар тутуллааччы.

– Биир сытыы боппуруос – туйахтаах кыыл лиссиэнсийэтин түҥэтии. Ол боппуруоһа быйыл хайдах быһаарыллыай?

– Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ 100-чэ тыһыынча булчут баар (охот. билиэттээх киһи – аапт.). Онон, кырдьык, туйахтаах лиссиэнсийэтин боппуруоһа сытыытык турар.

Билэргит курдук, былырыын Дьокуускай куоракка лиссиэнсийэ уочаратын бэрээдэктиир инниттэн, СӨ Сибээскэ министиэристибэтин кытта www.e-yakutia.ru саайт нөҥүө сайабылыанньалары хомуйбуппут. Судургутук быһаардахха, уочаракка уочараты диэххэ сөп. Ол гынан баран, тутар күммүтүгэр саайка биир бириэмэҕэ хас эмэ уонунан тыһыынча киһи киирэн, кыра уустуктар тахса сылдьыбыттара. Саатар, сайабылыанньаны Дьокуускайы таһынан чугастааҕы улуустар, бэл, алданнар-нерюнгрилар ыыталаабыттар этэ. Эбиитин, бүтүн дьиэ кэргэнинэн сайабылыанньа ыыппыттар кытта бааллара. Оттон булт билиэттээх киһи Арассыыйаҕа ханна баҕарар тиийэн бултуура, лиссиэнсийэ ылара көҥүл буолан, биһиги кинилэри бобор кыахпыт суох. Ол – хас биирдии киһи бэйэтин көҥүлэ. Онон кэккэ күчүмэҕэйдэр кэннилэриттэн кыһалҕаны быһаарбыппыт, атырдьах ыйын 1 күнүгэр лиссиэнсийэни этэҥҥэ түҥэппиппит.

Ол да буоллар, быйыл ити ньыманы арыый уларыппыт, тупсарбыт киһи дии саныыбыт. Тоҕо диэтэххэ, ким эрэ интэриниэти сатаабат, ким эрэ сибээһэ мөлтөх. Онон өссө туох-хайдах буолуон туһунан эрдэттэн биллэриэхпит, сэрэтиэхпит.

– Кэпсээниҥ иһин махтал!

Альберт Капрынов.