Хайдах сайын күүтэрий? (билгэһиттэр билгэлииллэр)

Сахалар чээл күөххэ үктэнэн, дьэ “һуу” диэн тыын ыла түстүбүт. Кылам гынан ааһар кылгас сайыммытыттан сэмээр бэрт элбэҕи кэтэһэр курдукпут: өҥ дьылы, быйаҥы, куйаас күннэри...

Билгэһиттэр, билгэҕэ сыһыаннаах дьон туох диэн санаалаах эбиттэрий? Төлөпүөн үрдүгэр түһэн, бу ыйытыыларга хоруйдуулларыгар үлэстим.

1.  Ардахтаах сайын буолуо дуу, кураан дуу?

2. Куйаас сайыны күүтэбит дуу, сөрүүн дуу?

3. Быйыл улахан баһаардар туруохтара дуо?

4. Улахан уу, мотуок биллэр сибикитэ баар дуо?

5. От, сир аһа төһө өлгөмнүк үүнүөҕэй?

“Билиҥҥи туругунан сыл тахсар от баар”

Максим Сибиряков, СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, норуот билгэһитэ:

1. Сир сииктээх. Бу кыһын сииктээх тоҥорбута. Бэс ыйыгар ардыан наада. Оччоҕо быйаҥнаах өҥ дьыл буолуохтаах. Кыһыҥҥынан (ахсынньы ыйынан) суоттаатахха, бэс ыйа ардахтаах буолар бадахтаах. Ыһыахтар кэннилэриттэн, чэ, сүүрбэттэн саҕалаан, ардаан барыа.
2. Олус кураан сайын буолуоҕа дии санаабаппын. Орто соҕус ардахтаах сайын күүтэр.
3. Баһаар куттала хаһан баҕарар баар. Этиҥ соччо этэ илик. Чаҕылҕантан баһаар барааччы.
4. Быйыл уу куттала суох. Ханнааҕы ууну этэҕин?
5. Ыам ыйыгар, бэс ыйын саҥатыгар ардах сөбүгэр түстэ, онон от үүнүөҕэ. Хаһыҥ эрдэ түһэн кэбиспэтэҕинэ, сир аһа да үүнэр чинчилээх. Өскөтүн бу ыйдарга ардах сүгүн түспэтэҕинэ да, сыл тахсар от баар. Ити мин өрүс уҥуоргу биэс улууһу этэбин. Олору чинчийбит оҕонньорбун. Хотулары этэр кыаҕым суох.

“Быйыл сир аһа өлгөмнүк үүнүөҕэ”

 Алексей Божеденов-Сырдык, биоэнэргиэтик:

1. Урукку сыллары кытта тэҥнээтэххэ, быйыл сайыммыт быйаҥ буолуо. Бу эмиэ кэлэн, ардаан барда. Ыһыах алгыһын кэннэ үчүгэй ардахтар түһүөхтэрэ. От ыйа арыый кураан соҕус буолуо. Атырдьах, балаҕан ыйдарыгар сөп буола-буола ардыаҕа. Оту мэһэйдиир, харгыстыыр хойуу ардах буолбатах.
2. Икки ардынан: кураан да диэбэт, ардахтаах да диэбэт. Орто сайын буолуоҕа.
3. Быстах баһаардар баар буолуохтара эрээри, киһи дьиксинэр гына оннук улаханнык уот барыа суоҕа дии саныыбын. Урукку сылларга кураан баһаардара турар этилэр. Быйыл сөбүгэр ардахтаах буолан, оннук суох буолуо. Ыһыах кэмигэр алгыһы үчүгэйдик түһэриэххэ баара. Билиҥҥи ыһыахтар көргө-нарга, оонньууга кубулуйан хааллылар. Ити – сиэри-туому кэһии. Ыһыах диэн, дьиҥэ, быйаҥы, ардаҕы көрдөһүү буолар. Биирдиилээн киһи алгыһа кыайан тиийбэт. Элбэх киһилээх уопсай алгыс түһүөхтээх. Билигин дьон ыһыахха алгыс түһэр кэмигэр атыыга-тутууга, сынньана баран хаалар буоллулар.
4. Улахан уу суох. Уу оннооҕор Өлүөнэ арыыларын ылбата. Кыратык кураанныан да сөп курдук.
5. Моонньоҕон, хаптаҕас сибэккитэ олус хойуу. Уопсайынан, сир аһа өлгөмнүк үүнүөҕэ. От үүнүүтэ үчүгэй буолуоҕа. Арай арыы өттө мөлтөх буолуоҕа. Алаастар бэттэх соҕустар. От ыйа кураан соҕус буолан от хойутаан ситиэ. Ол да гыннар ирээтин син биэриэ. Билигин тиэхиньикэ үйэтэ кэлэн, аҕыйах хонугунан кээһэн кэбиһэллэр. От үүммэккэ, оттообокко хаалыахпыт диэн дьиксинимэҥ. Онон орто баайыылаах сайын күүтэр. Мин көрөрбүнэн, туохтан да улаханнык дьиксинэр наадата суох. Айылҕа алгыска чугаһаан турар кэмэ. Онон, саха сиэринэн иччилэргэ алгыс түһэриэххэ, махтал тылларын этиэххэ наада.

“Отчуттарга уонча эрэ хонукка күн туруо”

Тарас Тарасов-Тускул, күнү-дьылы билгэлээччи, Чурапчы Хайахсытын баһылыга:

1. Быйыл сайын кураан буолар чинчитэ суох. Күн эстиитин 25-с эргииригэр сылдьабыт. Үөһээ таһымҥа 2011 с. тахса сылдьыбыппыт. Ити сыл кураан, куйаас бөҕө буолбута. Саха сиригэр саамай итии температура Аммаҕа +38 кыраадыс бэлиэтэммитэ. Билигин букатын аллараа кэрдиискэ сылдьабыт. Сыыр анныгар. Кураан туруо дииллэр. Сымыйа. Быйыл ардах сөп буола-буола түһэ туруо. Аны туран, көннөрү ардах буолбатах. Омуннаах ардах. Кылгастык буолан баран, өлгөмнүк тоҕо кутан кэбиһитэлиэҕэ. Түүнүн тымныйар, күнүһүн итийэр буолан, итинник күүстээх ардах түһэр.
2. Куйаас күн аҕыйах буолуо. Күн эстиитэ оннук. Саамай итийбитэ +32-33 кыраадыска тиийиэ. +35-37 кыраадыс буолбат. Сөбүгэр итии сайын диэххэ сөп. Оттуурга от ыйыгар уонча эрэ хонук туруоҕа. Былырыын оруобуна 15 күн туран биэрбитэ. “Оттуу охсуҥ, кытаатыҥ” диэн биллэрии бөҕөнү биэрбиппит. Быйыл от ыйын 5-тэн 20-гэр диэри күн туруо. Онон, отчуттар Бөтүрүөп куйааһын эҥин күүппэккэ, окко эрдэ киирэллэригэр сүбэлиэм этэ.
3. Баһаартан дьиксинэр наада. Тоҕо диэтэххэ, этиҥнээх ардах элбэх буолуоҕа.
4. Ардахтаах сайын буолуо да, наһаа мотуокка тиийиэ суоҕа.
5. Тыа сиригэр олорор буоламмын, кэтээн көрөбүн. Ньургуһун хойуу, кэҕэ уһуннук этэр, луук өлгөмнүк үүннэ. Быйыл кулунчук төрүөҕэ үчүгэй буолан, алаастар кулунчук ньургуһунунан бүрүллүбүттэр. Быыһа-арда суох бүтүннүү сибэкки. Былырыын сибэкки үстэ тыллыбыта. Саха сиригэр оннук тыллыбыта 11-с сылыгар барда. Ити күнү кытта сибээстээх. “Малый ледниковый период” кэлэн эрэр дииллэр. Евразия, Африка тымныйыахтаах. Оччоҕо биһиэхэ сылыйан биэрэр. Кыһыммыт сылаас буолбута, күммүт уһаабыта 4-5 сыл буолла. Ол биһиэхэ куттала суох. Сирбит ирэ-ирэ тоҥон иһэр буоллаҕа. 11 сыл кэтээн көрбүтүм түмүгэр, сыллааҕы орто температура +2 кыраадыһынан сылыйбыт. Оттон учуонайдар этэллэринэн, +2.5 кыраадыһынан. Аны туран, алаастар билигин бачырҕас уулаах сыталлар. Моонньоҕон, хаптаҕас номнуо сибэккилээн эрэллэр. Онон, сир аһа быйыл эрдэ ситэр чинчилээх. Эрдэ хаһыҥнаан кэбиспэтэҕинэ, өлгөм үүнүүлээх, быйаҥнаах сайын күүтэр. Хаһыҥныа суоҕа дии саныыбын. Уопсайынан, быйыл үтүөкэннээх, быйаҥнаах сайын күүтэр.

Сэһэргэһиим түмүгэр “Тарас Лукич, оттон күһүммүт хайдах буолуоҕай?” диэн ыйыттым. “Күһүммүт бэрт да бэрт буолуоҕа. Балаҕан ыйа олох үчүгэй, күн да күн. Былырыын алтынньы ортотугар диэри хаар түспэтэҕэ. Быйыл да эмиэ оннук хойутаан түһүөҕэ”, – диэн хоруйдаата.

“Улахан куйаас от ыйын ортото түһүөҕэ”

Гавриил Угаров-Эһээ Дьыл, биология билимин дуоктара:

1. Быйыл ардахтаах сайын күүтэр. Чуумпу акыйаантан циклон тахсар. Илин эҥээр, соҕуруу улуустарга, Халыма, Индигиир эргин ардах утуу-субуу кэлэн түһүөҕэ. Онтон таҥаралар кэлэллэр. От ыйын 12 күнүгэр – Бөтүрүөп. Манна этиҥнээх ардах түһүөҕэ. Бу ый ортотун эргин – кыра ардах. Атырдьах ыйыгар – Ылдьыын, ортотугар Ыспааһаптар таҥараларын бэлиэтиэхтэрэ. Быстах ардах баар буолуоҕа. Ити үүнээйи, от-мас үүнэригэр олус үчүгэй.
2. Бэс ыйа сөрүүн соҕус буолуоҕа. Тоҕо оннугуй? Сирбит ирбэт тоҥҥо сытар. Ол иһин, төһө да халлаан итийбитин иһин, анныттан тымныы аргыйа сытар. Улахан куйаастар от ыйын 12-тин диэки, Бөтүрүөпкэ, түһүөхтэрэ. 30-тан да тахса кыраадыс буолан ылыа. Маннык куйаас нэдиэлэ курдук туруо, онтон халлаан арыый сөрүүдүйүө. Атырдьах ыйа эмиэ ичигэс буолуоҕа. Уопсайынан, быйыл күһүнэ олус үчүгэй буолар чинчилээх. Балаҕан 20 күнүгэр диэри сылаас туруоҕа.
3. Баһаартан куруук дьиксиниэххэ наада. Сири өртөөбөт буолбуттара ыраатта. Үс-түөрт сыллааҕы от дьапталҕаланан сытар. Кыра да уот түстэҕинэ, сурдургуу-сурдургуу умайбытынан барар. Маннык уот сүгүн умуллан испэт буолар. Былааска этэн, кэтээн туран эрэ өртүөххэ баар этэ. Оччоҕо сир сылыйан, күлтэн уоҕурдуу ылан, от-мас хамсыы-хамсыы үүнүөҕэ.
4. Улахан уу кэлиэ суоҕа дии саныыбын. Хара да уу кыайан кэлбэтэ. Чэ, бэрт кыра кэллэ быһыылаах. Хоту хайдаҕа эбитэ буолла?..
5. От даҕаны, бурдук даҕаны үчүгэйдик үүнүөҕэ. Сир аһа дэлэй буолуоҕа. Тэллэй былырыын олус элбэх этэ. Ордон хаалбыттара сииктээх буолан быйыл да син быгыахтара.

Түмүккэ, Гидрометеорология уонна мониторинг салалтатыгар эрийэ сырыттым. “Биһиги дьыл кэминэн (сезонунан) прогноз оҥорбоппут. Сайын маннык буолар – бачча кыраадыс итийэр, бачча сөҥүү түһэр – диэн чуолкайдык этэр кыахпыт суох. Арай ый иһинэн сабаҕалааһын оҥоруохпутун сөп эрээри, ол да соччо чуолкайа суох буолар” диэн хоруйдаатылар. Гидрометеорология салалтата иһитиннэрбитинэн, Дьокуускай куоракка уонна киин улуустарга бу күннэргэ нуорманы таһынан, ол эбэтэр 26-27 кыраадыска диэри, итийэр. Өрөбүллэргэ, кэлэр нэдиэлэ саҥатыгар этиҥнээх ардах түһүөҕэ. Халлаан +18-20 кыраадыска диэри сөрүүдүйүө. Ити кэнниттэн халлааммыт эмиэ итийбитинэн барар эбит.

Билгэһиттэрбит бу курдук кэпсээннээх буоллулар. Бары “сайыммыт өлгөм үүнүүлээх, быйаҥнаах буолуоҕа” диэтилэр. Үгүстэр “сөбүгэр ардахтаах, сөбүгэр итии күннэрдээх” диэн быһаардылар. Күһүммүт хойутаан кэлэр, бэрт да бэрт буолар бадахтаах үһү.

Дьэ, хайдах сайын күүтэр?..

Билгэни сэҥээрдэ Диана КЛЕПАНДИНА.