АЛРОСА хампаанньа үлэтигэр-хамнаһыгар айылҕа баайын харыстабыллаахтык уонна көдьүүстээхтик туһаныы, ону сэргэ экологияҕа омсолоохтук дьайыан сөптөөх түгэни аччатар сорук инники күөҥҥэ тутуллар. Бу хайысхаҕа туох үлэ барарын туһунан бүгүҥҥү интервьюга алмаас хампаанньатын кылаабынай эколога Полина Анисимова кэпсиир.
ЭКОЛОГИЯ ТУТААХ ХАЙЫСХАЛАРА ТОЛОРУЛЛУОХТАРА
- Полина Сергеевна, АЛРОСА хас сыл аайы айылҕа харыстыбылын тэрээһиннэригэр уонна экологияҕа диэн, 6 млрд солк. тиийэ үбү көрөр. Бу үп-харчы туохха туттулларын сиһилии билиһиннэрбэккин ээ?
- Тулалыыр эйгэ харыстабылын тэрээһиннэрэ биһиэхэ кэлимник уонна утумнаахтык ыытыллар. Ону ааһан экология араас өрүттэрин барытын таарыйабыт: салгыны, ууну, буору, кыыл-сүөл, көтөр эйгэтин олоччу. Тулалыыр айылҕаҕа дьайыан сөптөөх араас уларыйыылары билим өттүнэн чинчийэн көрүү, радиация тарҕаныыта тахсыбатын, салгын ыраас буоларын уонна килиимэт уларыйыытыгар тиэрдиэн сөп кутталаах дьайыы аччыырын туһугар үгүс үлэ тэриллэр.
Уу эбийиэктэрин харыстыыр туһуттан хампаанньа туттуллубут, сүүрүгүрэр ууну (сточные воды) түмэн ыраастыыр, ону тэҥэ сир үрүт араҥатыгар баар ууну эрэ буолбакка, сир аннынааҕыны кытта харыстыыр тэрээһиннэри ыытар. Ол курдук, киин канализация ситимигэр холбоммут бары бырамыысыланнай былаһааккаларга туттуллубут, сүүрүгүрэр уу хаачыстыбата хайдаҕын бэрэбиэркэлиир, чинчийэр үлэни тиһиги быспакка ыытыы былаана оҥорон таһаарыыны хонтуруоллуур бырагыраамаҕа киллэриллэн турар. Ону таһынан, айылҕа харыстабылын туругун ырытан-анааран көрүү булгуччу тэриллэр. Чуолаан буору, сир үрдүнээҕи уонна аттынааҕы ууну, атмосфера салгынын, үүнээйи уонна кыыл-сүөл, көтөр эйгэтин бүтүннүүтүн хабан, кэтээн көрөбүт. Айылҕа эбийиэктэригэр туох киирэрий диир буоллахха, олоҕурбут (естественнэй) экология тиһиктэрэ, айылҕа ландшафтара уонна олор таҥыллыбыт элимиэннэрэ уонна айылҕа антропогеннай дьайыылара: тыас-уус, вибрация, электромагнитнай уонна радиоактивнай сыралытыылар (излучение) бары учуоттаналлар.
Хампаанньа оҥорон таһаарыытын эбийиэктэрэ турар суоналара, саньытаарынай-көмүскэллээх суона кыраныыссалара уонна онно сыста сытар сиргэ-уокка киирсэр сирдэр тулалыыр эйгэлэрин хаачыстыбата хайдаҕа өрүү да хонтуруолланар.
- Бу COVID-19 курдук ыарахан ыарыы хамсыга турбута хампаанньа айылҕа харыстыбылын хайысхатыгар ылыммыт былаанын олоххо киллэрэригэр хайа эрэ өттүнэн мэһэйдээтэҕэ буолуо?
- Биллэн турар, бу пандемия олох бары эйгэтигэр охсуулаах уонна мөкү дьайыылаах буолла, ол иһигэр бөдөҥ хампаанньалар үлэлэригэр эмиэ. АЛРОСА Мииринэйгэ уонна бүттүүн Саха сиригэр даҕаны, бу хоруона сыстыганнаах вируһа киэҥник тарҕаныытын тохтотор, охсуутун аҕыйатар туһугар араас миэрэлэри ылынна. Оттон ол барыта – үп-харчы өттүнэн улахан ороскуоту ирдиир. Онон кэккэ ыстатыйалар ороскуоттара сарбылынна эбэтэр кэлиҥҥигэ көһөрүлүннэ.
Хампаанньа өрүү даҕаны бырамыысыланнай уонна экология өттүнэн куттал суох буолуутугар ураты болҕомтотун уурар. Ол гынан баран бу хамсык, этэргэ дылы, бэйэтин усулуобуйатын туруорар. Ол кыһалҕатыттан социальнай-экологическай тэрээһиннэри быстах кэмҥэ хойукку болдьоххо көһөрөр туһунан быһаарыы ылыллыбыта. Өскөтүн кириисиһинэн сибээстээн, хостооһуну тохтотон эрэр быһаарыы ылыллыбыт түгэнигэр, экология тэрээһиннэрэ эмиэ аҕыйыахтара.
Ол гынан баран, экология эйгэтигэр, Бүлүү бөлөх улуустары чинчийии бырагырааматын үбүлээһиҥҥэ, “Тыыннаах алмаастар” паарканы өйөөһүн, балыгы үөскэтиигэ уонна таба иитиитин өйүүргэ ылыллыбыт социальнай эбэһээтэлистибэлэр хайаан да туолуохтара диэн, анаан бэлиэтиэхпин баҕарабын.
ХАЛААН УОННА ЫРААС УУ
- Быйылгы халаан Бүлүү улуустарын өрүстэригэр хайдах ааста? Саҥа тутуллубут, сөргүтүллүбүт даамбалар уонна гидротехническэй тутуулар туруктара интэриэһиргэтэр.
- Быйыл айылҕабыт күүтүллүбэтэх өттүттэн моһолу-туорайы аҕалбата. Өссе муус устар саҕаланыытыгар, халаан букатын иниттэн, СР айылҕа харыстабылын боломуочуйалаах испэссэлиистэрэ хампаанньа бары гидротехническэй тутууларын бэрэбиэркэлээбиттэрэ. 2020 с. ыам ыйын 7 күнүгэр Иирэлээх таһыгар баар тулууларга Мирнэйдээҕи айылҕа харыстабылын кэмитиэтин кытта инспекциялыыр хонтуруол тэриллибитэ. Ол түмүгэр хампаанньа бары гидротехническэй тутуулара кэһиитэ суох үлэлииллэрэ көстүбүтэ. Халаан содулун сэрэтэр дьаһаллар чэрчилэринэн, уу боруобатын хастыыта да ылан, бэссэстибэлэр булкадаһыктарын састаабын кэлимник чинчийэн, үөрэтэн көрөбүт. Уу састааба дьыл кэмиттэн тутулуктаах кыра уларыйыылаах, ол гынан баран ити сотору ааһар, халаан кэминээҕи турук буолар. –
- Былырыын “2019-2024 сылларга Бүлүү улуустарын уунан хааччыйар тиһиги сайыннарыы” диэн бырагыраама ылыллан турар. Бу чэрчитинэн АЛРОСА өттүттэн туох үлэ-хамнас барда, бараары турарый?
- 2019 сыллаахха бигэргэммит СӨ Бырабыыталыстыбатын дьаһалыгар олоҕуран, Бүлүү улуустарын уунан хааччыйыы тиһигин сайыннарар, уһун кэмҥэ – 2019-2024 сылларга суоттаммыт, анал бырагыраама оҥоһуллубута. Тосхол үбүлээһинин уопсай кээмэйэ барыллаан ааҕыынан, 2112,620 мөл. солк. АЛРОСА АХ бу бырагыраама кэккэ булуоктарын инбиэстэрэ буолар.
Ол быһыытынан, былырыын уонна быйыл хампаанньа 300 мөл. солк. чугаһыыр үбү бэлиэр ыытан турар.
Хампаанньа 2019 сыллаахха Саха сирин бырабыыталыстыбатын уонна Үүнэр көлүөнэ пуонданы кытта үс өрүттээх дуогабарга илии баттаспыта. Онно “АЛРОСА” үс хайысхалаах чинчийии үлэни үбүлүүрэ этиллбитэ: Бүлүү эбэ экосистиэмэтин чинчийиини уонна мониториннааһыны, Бүлүү уонна Марха өрүстэр кытыыларыгар олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун үөрэтэн, билим өттүнэн сыанабылы оҥорууну уонна тустаах түөлбэ олохтоохторун атын, альтернативнай уунан хааччыйар кыах баарын-суоҕун үөрэтэн-чинчийэн көрүүнү.
Үбүлээһин кээмэйэ – 138 мөл. солк. 2019 сыл бүтүүтэ 40 мөл. солк. бэлиэр Үүнэр көлүөнэ пуондатыгар ыытыллыбыта. Бу билим чинчийэр үлэ түмүктэригэр тирэҕирэн, өрөспүүбүлүкэ салалтата быһаарыы ылыныахтаах.
- Уопсайынан этэр буоллахха, күн бүгүн айылҕа уута киһи иһэригэр төһө барсарый, сөптөөҕүй? Ити факторга бырамыысыланнас тэрилтэлэрэ бааллара, оҥорон таһаарыы дьайыыта төһө улаханый?
- Биһиги итиннэ айылҕа уута туруга араас, элбэх фактордарга олоҕуран, уларыйа-хамсыы турарын өйдүөх тустаахпыт. Бастатан туран, биһиги айылҕа уута диэн, кыраантан тохтор уу буолбатаҕын өйдүүбүт. Айылҕа уута ханнык сиринэн сүүрүгүрэриттэн тутулуктанан, туһунан састааптаах, араас өҥнөөх-дьүһүннээх, туһунан сыттаах, амтаннаах буолар.
Иккиһинэн, промышленность, биллэн турар, сабыдыаллыыр. Онуоха, саамай сүрүнэ диэн, оҥорон таһаарыы культуратыттан барыта тутулуктаах. Уу таһыгар оҥорон таһаарыы эбийиэгэ тутуллуон иннинэ, хара маҥнайгыттан тутууну былаанныырга хайаан да бырайыактыыр докумуоннарга тулалыыр айылҕа харыстыбылыгар тэрээһиннэр киириэхтээхтэр, айылҕаҕа туох дьайыы оҥоһуллуон сөбө булгуччу сыаналанан, сабаҕалаан көрүллүөхтээх. Ити бэлиэр бырайыактааһын түһүмэҕэр ыытыллар. Бу докумуон хайаан да судаарыстыба экологияҕа эспэртиисэтин ааһар уонна олохтоох хонтуруоллуур уорганнар сөбүлэһэр быһаарыыны ылыммыттарын эрэ кэнниттэн, бырайыактаммыт эбийиэги тутуу саҕаланар. Ол иһин биһиги саҥа тутуу туһунан этэр буоллахпытына, манна сокуонунун көҥүллэнэрэ бигэргэммит, уопсай туттуллар технологиялары туттан тутуу ыытыллар. Ону ааһан, аан дойду үрдүнэн бастыҥынан билиниллэр, киэҥник тарҕаммыт уонна дьиҥ олоххо үтүө өттүнэн сыаналаммыт технологиялары, биһиэхэ дьүөрэ, хайа уруудатын салаатыгар үлэлиир хампаанньалар уопуттарыгар тирэҕирэн туһанабыт
Үсүһүнэн, антропогеннай дьайыыны умнар эмиэ сатаммат.
Хомойуонх иһин, үгүс өрүс кытыытыгар тайаан сытар улуус канализацияны ыраастыыр тутуута уонна ардах –самыыр уутун сүүрдэр систиэмэтэ суох. Инньэ гынан, ол кирдээх, туттуллубут уонна ыраастамматах уу-хаар, өрүскэ түһэ турар. Ону таһынан, бытовой уонна оҥорон таһаарыы кэннэ тахсыбыт бөҕү-саҕы харайар анаан оҥоһуллубут сирдэр суохтар, өлбүт сүөһүнү харайар сир эмиэ суох, ол аата киртитэр бэссэстибэлэр, ол иһигэр сытыйыы-ымыйыы тобохторо, халаан уутун, хаар ууллуутун кытта тэҥҥэ өрүстэргэ түһэллэр.
Ону сэргэ, Саха сиригэр сотору –сотору өрт уота барар, оччотугар умайыы тобохторо эмиэ ууга киирэллэр. Онон өрүстэри, күөллэри киртийииттэн харыстааһын биһиги барыбыт эппиэтинэспитигэр киирсэр, уопсай кыһамньыбытын, болҕомтобутун ирдиир.
БОЛҔОМТО КИИНИГЭР – ХОТУГУ КЫЫЛ ТАБА
- СӨ Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэни кытта хайдах быһыылаахтык үлэлэһэҕитий? Күн бүгүн кыттыгас бырайыактардааххыт дуу?
- Өрөспүүбүлүкэ министиэристибэтин кытта ыкса уонна бигэ сыһыаннаахпыт. Ол кыттыгас бырайыактарбытыгар эрэ тарҕанар буолбатах, ол иһигэр сир баайын уонна айылҕаны туһанааччылар толкуйдаан оҥорор уонна айылҕаны харыстыыр министиэристибэ бигэргэтиитин ааһыахтаах кэлим тэрээһиннэрин туһунан өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын ыйаахтарын олоххо киллэриигэ эмиэ бииргэ үлэлэһэбит. Бу бастайааннай өрүккэ барар, кэмиттэн кэмигэр актуальнай бырайыактарынан эбиллэн биэрэр утумнаах үлэ.
Өссө 2019 сыллаахха биһиги хампаанньабыт АЛРОСА үлэлиир суоналарыгар уонна онно сыста сытар сирдэргэ тулалыыр эйгэ уонна экология өттүнэн куттал суох буолуутугар сыһыаннаах тэрээһиннэр кэлим бырагыраамаларын оҥорон, олоҕурбут бэрээдэгинэн, СӨ Экологияҕа министиэристибэтин сөбүлэҥин ылан турар. Бу кэлим бырагыраама биэс сылга үлэлиэ диэн суоттанан оҥоһуллубута, көрсүллэр ороскуот сыаната холбоон, 30 млрд солк. кэриэтэ буолуоҕа.
Биһиги араас эрэсииминэн, кыбартаал аайы эбэтэр сыл аҥаара буола-буола толоруллубут тэрээһиннэр тустарынан, кинилэр статустарын, ол иһигэр бу сыалга төһө кээмэйдээх үбүлээһин оҥоһуллубутун кытта Экология министиэристибэтигэр отчуоттуубут.
АЛРОСА – тустаах министиэристибэ тэрийэн ыытар “Зеленые пионеры” аахсыйатын успуонсара. Сырдатыы үлэ бырайыактарыгар эмиэ бииргэ үлэлэһэбит.
Былырыын кыттыгас анал чинчийиини ыыппыппыт, ол түмүгэ хотугу кыыл таба сайын мэччийэр сирдэрэ ураты харыстанар сир статуһун ылалларыгар тирэх буолуоҕа.
Ону таһынан былырыын “Дирекция биологического разнообразия РС(Я)” тэрилтэни кытта хотугу кыыл таба миграциятын билим өттүнэн чинчийэр үлэни ыытарга уһун кэмнээх бииргэ үлэлэһии сөбүлэҥин түһэрсибиппит.
– “Тыыннаах алмаастар” бырайыак уонна кыыл табаны чииптээһин туһунан кэпсээбэккин ээ? Чииптээһин тоҕо нааданый? Бу хайысхаҕа үлэ хайдах баран иһэрий?
- Кыыл табаны чииптээһин – өссө биир улахан, хас эмэ сыл тухары үлэлэтэн кэлбит бырайыакпыт буолар. Саха сиригэр хоту сир табата – айылҕа кыылын-сүөлүн биир сүрүн көрүҥнэриттэн биирдэстэрэ. Хас сыл аайы биһиги кыыл үөрдэрин спутниковай моойторугунан хааччыйарынан дьарыктанар “Арассыыйа билимин академиятын Сибиирдээҕи отделениетын криолитозона биологическай кыһалҕаларыгар институтугар” үбүлээһини көрөбүт.
Хотугу кыыл таба айанын суолун, хайысхатын көрүү, ырытыы ийэ таба ахсаанын кэтээн көрөргө, төрүөҕэ төһө эбиллэрин-көҕүрүүрүн, ийэ таба ханна сөбүлээн мэччийэрин уо.д.а. ити курдук олус наадалаах чахчылары билэргэ көмөлөһөр. Бу иһитиннэрии ураты харыстанар сирдэри кыраныыссалаларын олохтуурга эмиэ тирэх, көмө буолар.
Оттон “Тыыннаах алмаастар” паарканы этэр буоллахха – бу биһиги хампаанньаҕа бэлиэ, олус суолталаах бырайыак буолар. Паарка биһиги хампаанньабыт кыттыытынан тэриллибитэ уонна баччааҥҥа диэри үбүлэнэн кэллэ. Инньэ гынан биһиги Саха сирин, сүрүннээн Мииринэй олохтоохторо олус диэн сөбүлүүр пааркаларыгар араас көрүҥ өйөбүлү оҥоробут.
БАЛЫГЫ ЭЛБЭТИИ КЭЭМЭЙЭ УЛААТТА
- АЛРОСА хас сыл аайы Саха сирин өрүстэригэр уонна уулаах сирдэригэр балык ыаматын ыыттаран, балыгы элбэтиигэ үлэлэһэрин билэбит. Быйыл бу хайысхаҕа (зарыбление) туох саҥа былааннааххыт? Ханнык балык көрүҥүн элбэтэри хайдах быһаараҕытый? Балык ыамата ыытыллар эбэлэрин талыы хайдах быһыылаахтык барарый? Ааспыт сыл түмүктэрэ тугу көрдөрөрүй?
- АЛРОСА араас балыгы элбэтиигэ үлэлэспитэ балай эмэ буолла. Бу үлэ билигин баар популяциялары элбэтэр, балык генопуондатын тупсарар сыалтан тэриллэр. АЛРОСА -- өрөспүүбүлүкэҕэ маннык тэрээһиннэри тус бэйэтин суотугар ыытар суос-соҕотох тэрилтэ.
Балыгы элбэтэр үлэ икки көрүҥнээҕин өйдүүрбүт наада. Бастакыта – кэмпэнсээссийэлиир тэрээһиҥҥэ киирсэр. Ол эбэтэр, холобур, биир эмэ бырайыагы олоххо киллэрии түмүгэ тулалыыр эйгэҕэ соччото суох дьайыылааҕа көстөр түбэлтэтигэр, тута ханнык эмэ кэмпэнсээссийэлиир тэрээһин ирдэнэр, ол түгэҥҥэ балыгы элбэтии тэриллэр. А.э., бу көрүҥ сокуон ирдэбилинэн оҥоһуллар уонна булгуччу толоруллар эбээһинэстээх түгэҥҥэ ыытыллар.
Ону таһынан, өссө иккис, айылҕа баайын туһанааччылар көҥүл өттүнэн бэйэлэрэ баҕаларынан айылҕа иннигэр эппиэтинэһи, сиэрдээх толкуйу ылынан туран, көмөлөһөр хабааннаах уонна сокуон ирдиир эбэһээтэлистибэтин тас өттүнэн олоххо киллэрэр тэрээһиннэрэ. АЛРОСА хампаанньа бу иккис көрүҥүнэн балыгы үксэтии тэрээһинин ыытар. Өрөспүүбүлүкэ эбэлэригэр көмүс хатырыктааҕы элбэтэр баҕа өттүнэн маннык үтүө үгэһи тутуһар соҕотох хампаанньа.
Ону таһынан 2019 сылтан саҕалаан, балыгы элбэтии тэрээһинигэр көрөр үбүлээһиммитин лаппа үрдэттибит.
Өссө 2018 сыллаахтан Экология киинэ 2020-2022 сылларга Хотугулуу Илиҥҥи балык хаһаайыстыбатын бассыайыныгар уу биологическай ресурсатын -- балыктары ускуустубаннайдык үөскэтии тэрээһиннэрин ыытар Былааныгар Бүлүү өрүскэ уонна кини салааларыгар, ол иһигэр Марха өрүскэ, балык майаҕастыҥы боруодатын эрэ буолбакка, атын сыаналаах, чыыр курдук үрүҥ эттээх балыктары элбэтиини киллэрэргэ үлэлэһэн барбыппыт.
2019 сылга биһиги Чернышевскайдааҕы балык собуотугар наадалаах оборудованиены, биологическай баайы-дуолу талар эспэдииссийэни үлэлэттин диэн уонна оҥорон таһаарар инфраструктуратын кэҥэттэригэр туттарыгар анаан, үбүлээһини абаансанан түһэрэн турабыт. Бу ордук чыыр курдук балыктары үксэтэргэ туһуланар. Бу иннинэ тустаах балык собуота сүрүннээн быраҥааттаны уонна күндүөбэйи үөскэтиигэ үлэлэһэрэ.
Соторутааҕыта соҕус Чернышевскайдааҕы балык собуотугар иниспиэксийэ бэрэбиэркэтин ыыта тиийэ сылдьан, собуот биһиги ылыммыт сүдү былааммытын толору кээмэйинэн толорор кыахтааҕын илэ харахпытынан көрөн кэллибит. 100 % бэлэмнэрин бигэргэттилэр.
Ол аата, төһө-хачча кээмэйи былаанныыбыт диир буоллахха, быйыл, ыам ыйыттан саҕалаан, балаҕан ыйыгар диэри кэмҥэ 4 мөл. тахса балык ыаматын уонна хатыыс 65 тыһ. оҕотун өрөспүүбүлүкэ эбэлэригэр ыыттарар соругу хампаанньа ылыммыта. Бу бачча элбэх ыама Чернышевскайдааҕы балык собуотун кытта үлэлэспит кэммит былаһын тухары хаһан да ыытыллыбатаҕа. Балык ыамата Бүлүү уонна Өлүөнэ эбэлэргэ, Үөһээ Бүлүү Тимир Күндэтигэр, Бүлүү Водохранилищетыттан Аанньаахха өрүскэ тиийэ ыытыллыаҕа. Ол курдук, Саха сирин эбэлэригэр 65 тыһ. устуука хатыыс ыамата, 1 мөл. чыыр ыамата, биир оччо – күндүөбэй уонна 2,125 мөл. быраҥаатта ыамата ыытыллыаҕа. Тэҥнээн этэр буоллахха, былырыын – 1,562 мөл. ыама, 2018 сыллаахха – 1,250 мөл. устуука ыама ыытыллан турар.
Биһиги ситиһиллибитинэн тохтуур санаабыт суох. Бу сыл саҕаланыыта хампаанньа СӨ Бырабыыталыстыбатын таһымыгар балыгы үксэтиигэ эрэ буолбакка, кэнэҕэһин Хотугулуу Илиҥҥи балык хаһаайыстыбатын бассыайыныгар уу биологическай ресурсатын элбэтии тэрээһиннэрин былааныгар саҥа көрүҥ балыктары элбэтиини киллэрэр уонна балыгынан байытыллыахтаах эбэлэр ахсааннарын улаатыннарар туһуттан, билим өттүттэн балыктары үөрэтэр-чинчийэр үлэни ыытар туһунан сөбүлэҥ түһэрсэр туһунан боппуруоһу көрөн эрэр.
Хомойуох иһин, бу хоруона вируһун хамсыга туран, балыгы элбэтии хайысхатыгар барыахтаах үлэ-хамнас быстах кэмҥэ тохтотуллан турар. Эпидемиологическай балаһыанньа көннө да, бу үлэ хайаан да салҕаныа.
РЕКУЛЬТИВАЦИЯ УОННА ХАРЫСТАБЫЛЛААХ ОҤОРОН ТАҺААРЫЫ
-- Бырамыысыланнас үлэлээбит сирдэрин чөлүгэр түһэрии (рекультивация) чааһыгар хампаанньа туох үлэни ыытарый?
-- Хампаанньа рекультивациялыыр үлэ уһун болдьохтоох былаанын оҥорон, бигэргэппитэ. Бу үлэлэр бары толору кээмэйинэн бараллар: тэхиниичэскэй да, биологическай да рекультивация барыта. Саха сирин ураты килиимэтигэр барсар, тымныыны тулуйумтуо, бөҕөх силистээх, саҥа усулуобуйаҕа муҥутуур судургутук үүнэр, тэнийэр кыахтаах үүнээйилэри талар сыаллаах эбии билим-чинчийэр үлэлэрэ ыытыллаллар.
РФ сокуоннарын быһыытынан, судаарыстыбаннай экология эспэртиисэтин булгуччу ааһар эбээһинэстээх эйгэҕэ рекультивациялыыр үлэлэр бырайыактара эмиэ киирэллэр. Ол иһин рекультивациялыыр үлэҕэ киириэн иннинэ, хампаанньа булгуччу бу ыытыахтаах үлэтин эспэртиисэлэтэр. Эспэртиисэ көҥүллээтэҕинэ эрэ чөлүгэр түһэрэр үлэлэри саҕалыыр, олоххо киллэрэр бырааптаах.
- Билиҥҥи кэмҥэ бөҕү-сыыһы арааран, наардаан мунньар эко-хамсааһын күүһүрэн эрэр. Бу өттүгэр хампаанньа туох кэпсиирдээҕий? Өссө ханнык сонун уонна сэргэх эко-тренд эһиги хампаанньаҕа баарый? Харыстыбыллаах оҥорон таһаарыы диэн эһиэхэ киирбитэ дуу?
- Бөҕү наардаан мунньуу диэн – тренд буолбатах, оҥорон таһаарыы тобоҕор сыһыаннаһыы сөптөөх хайысхата. Биһиги хампаанньаҕа оҥорон таһаарыы тобоҕун хомуйууга уонна мунньууга сыһыаннаан, тулалыыр эйгэ харыстабылын тэрийиигэ “Тулалыыр эйгэ харыстабыла. Оҥорон таһаарыы уонна туһаныы тобоҕун харайыы” СТО ыстандаарда 1-0.003-2018 диэн баар. Булгуччулаах бэрээдэгинэн селективнай хомуур тэриллэр. Ол аата, агрегатнай туругунан, физико-химическэй харахтарыыстыкатынан уонна төһө кутталлаах кылааска киирэринэн көрөн, тус-туһунан бөх бөлөҕүнэн наардаан, мунньуу тэриллэр.
Хомойуох иһин, билиҥҥитэ өрөспүүбүлүкэ оҥорон таһаарыы тобоҕун суортуур уонна ону мунньан утилизациялыыр инраструктурата суоҕун бэлиэтииргэ тиийэбит. Ол иһин, хампаанньа тас ырыынакка тахсан, анал тэрилтэлэри кытта күүскэ үлэлэһэр.
Биһиги туруоруммут сыалбытыттан биирдэстэрэ харайыыга ыытыллар тобох кээмэйин кыалларынан аччатыы буолар. Тас тэрилтэлэртэн ураты бэйэбит эмиэ утилизациялыыр уонна араас тобохтору буортута суох оҥорор бэйэбит бас билэр инфраструктурабытын, төһө кыалларынан, эмиэ улаатыннаран иһэбит.
Быйыл биһиги олус кутталлаах тобоххо киирсэр, туттуллубут литий батарыайаны кииннээн хомуйан, утилизациялатар саҥа, пилотнай бырайыакка ылсан эрэбит.
Арассыыйаҕа итинник утилизациянан дьарыктанарга лиссиэнсийэлээх тэрилтэ тарбахха баттанар. Олортон литий батарыайалары утилизациялыыр собуоттардаах «Мегаполисресурс» ГК тэрилтэни кытта «АЛРОСА» дуогабар түһэристэ. Бу бэс ыйыгар Мииринэнйгэ литий батарыайалары мунньарга сөптөөх анал бокстар кэлиэхтэрэ. Бокстар Мииринэйгэ, Айхалга, Удачнайга, Ленскэйгэ уонна Дьокуускайга баар хампаанньа эбийиэктэригэр эрэ буолбакка, бу куораттар олохтоохторо эмиэ туттуллубут батарыайаларын туттаралларын курдук, дьон элбэхтик сылдьар уопсастыбаннай миэстэлэригэр, дьаһалталарга, атыы-тутуу дьиэлэригэр уонна бөдөҥ маҕаһыыннарга туруоруллуохтара. Мунньуллубут батарыайа «Мегаполисресурска» туттарыллыа.
Өскөтүн сыл бүтүүтэ бу бокстарбыт түргэнник туолаллара көһүннэҕинэ, пилотнай бырайыак мэлдьи үлэлиир буолуо.
НЬУРБА ХБК – ЭКОЛОГИЯ ӨТТҮГЭР БАСТЫҤ
- Ньурбатааҕы Хайа байытар кэмбинээтэ бырамыысыланнас саамай экологичнай тэрилтэнэн билиниллэн турар. Маны хайдах ситистилэр? Күн сыралҕаныттан иитиллэр күн коллекторын туһаныы, кырдьыга да, төһө көдьүүстээх эбитий? Энергия альтернативнай источнигар көһүү кэскилэ хайдаҕый?
- 2019 сыллаахха хампаанньа салаа тэрилтэлэрин ортотугар аан бастакытын «ЭКО Лидер» диэн куонкуруһу ыыппыта. Сыл устата Экология киинин производственнай экологическай хонтуруолун бөлөҕө тустаах былаһааккалары көрөн-истэн, олохтоммут кириэтиэрий быһыытынан сыаналары туруортаабыта. Уопсай баалы ааҕыы түмүгүнэн экологияҕа бары кытаанах ирдэбили тутуһар уонна ыраас салаа үрдүк аатын Ньурбатааҕы Хайа байытар кэмбинээтэ ылбыта. Ону таһынан Ньурба ХБК-ҕа биир бастакынан электроэнергия альтернативнай төрүөтэ туһаныллыбыта. Бу боруобалаан көрүү түмүгэ күн батарыайатын туһаныы үп-харчы өттүнэн барыһа күүтүллүбүтүн курдук үчүгэй буолбатаҕын да иһин, ол оннугар экология өттүн көрөр буоллахха, быдан хаачыстыбалаах уонна айылҕаҕа охсуута суох, муҥутуур куттала суох көрүҥҥэ киирэр.
Бу кэмбинээти күн батарыайатынан хааччыйыы бастакы пилотнай бырайыак этэ. Иккис бырайыак – МУАД наадыйыытыгар анаан, уматыгы туһанан буолбакка, күн батарыайатын туһанан электроэнергияны биэрэр, көһөрүллэ сылдьар стационарнай установканы атыылаһыы буолбута
ОСТУОРУЙАҔЫН ТОЛКУЙДАА
- «Колодец сказок» диэн куонкурускут туһунан кэпсээ эрэ.
- Биһиги хампаанньабыт 2017 сылтан саҕалаан, социальнай-экологическай тэрээһин саҥа, сонун көрүҥүн олоххо киллэрбитэ. Тулалыыр эйгэ харыстабылыгар уонна экологияҕа куттал суох буолуутун боппуруостарын нэһилиэнньэҕэ, көхтөөх олохтоохторго күүскэ сырдатар, кинилэри онно сэҥээрдэр уонна оскуола иннинээҕи саастаах оҕолор тэрилтэлэрин уонна оскуолаларын кытта бииргэ үлэлэһэр, оҕо саастан бу хайысхаҕа сыһыарар туһуттан хас сыл аайы айар үлэ куонкурустарын былааннаан тэрийэбит.
«Колодец сказок» бырайыак билиҥҥи усулуобуйаҕа – оҕо барыта самоизоляцияҕа олорор, оскуолаҕа, сынньалаҥҥа барар кыаҕа суох кэмигэр – оруобуна сөп түбэһэр. Ол оннугар кинилэр айылҕа харыстабылыгар сыһыаннаах араас остуоруйаны, кэпсээни, эпоһы айан, аралдьыйар, куонкуруска кыттар кыахтаахтар. Нууччалыы тылынан суруйууларын Этот адрес электронной почты защищён от спам-ботов. У вас должен быть включен JavaScript для просмотра.. аадырыска ыам ыйын 31 күнүгэр диэри күүтэбит.
Куонкурус түмүгүнэн, бастыҥ үлэлэри түмэн, хомуурунньук бэчээттэтиэхпит. Билиҥҥи туругунан, 70-чаҕа чугаһыыр үлэ киирбититэн 40-тан тахсата бэлиэр хампаанньа саайтыгар угуллан турар.
Быйылгыттан АЛРОСА Экологияҕа киинэ “Инстаграмҥа” @ecology_alrosa диэн анал страницаланна. Манна куонкуруска киирбит үлэлэри билсэр, сөбүлээбит үлэлэригэр холкутук куоластыыр кыахтаахтар.
Маны таһынан бу страницаҕа суруйтаран, тулалыыр айылҕа харыстабылыгар сыһыаннаах сонуннары билсэ туруҥ. Айылҕа харыстабылыгар, экологияҕа куттал суох буолуутугар, биһиги үлэбитигэр сыһыаннаах ыйытыылаах түгэҥҥитигэр “Инстаграмҥа” суруйан, харда ылыаххытын сөп.
Анастасия Москвитина суруйуутуттан сахалыы тылбаас.
Сэҥээриилэр