Бүлүү бөлөх улуустарын экологическай туругун уонна онно олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын чинчийэр билим кэлим бырагырааматын толорооччулар кимнээх буоллаллара билиннэ.
Санаттахха, “2013-2023 сылларга Бүлүү бөлөх улуустарын экологическай туругун уонна онно олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын кэлимник чинчийэр бырагыраама” АЛРОСА аахсыйалаах хампаанньа, СӨ бырабыыталыстыбатын уонна “СӨ Үүнэр көлүөнэтин тус сыаллаах пуондата” кэмиэрчэскэйэ суох тэрилтэ бииргэ үлэлэһии туһунан сөбүлэҥнэрин чэрчитинэн ыытыллар.
Ааспыт нэдиэлэҕэ СӨ Үүнэр көлүөнэҕэ тус сыаллаах пуондата үс бырагырааманан үлэни-хамнаһы ыытарга сүүмэрдэммит тэрилтэлэри кытта сөбүлэһиини бигэргэттэ. Ол курдук, маннык бырагыраамалар үлэлиэхтэрэ: “Бүлүү өрүс хочолорун уонна кини салааларын экосистематын туругун кэтээн көрүү”, “Бүлүү өрүс хочолоругар уонна кини салааларыгар олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун билиминэн бигэргэтэн сыаналааһын, доруобуйаларын чөлүгэр түһэриигэ анаммыт медико-социальнай кэлим тэрээһини оҥоруу”, “Бүлүү өрүһү уонна кини салааларын бата олорор нэһилиэнньэлээх пууннары уу атын источниктарынан хааччыйар кыаҕы үөрэтии”.
Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата билим-чинчийэр үлэни толорор дьону быһаарыахтааҕа, сүүмэрдиир, атыылаһар (закупочнай) процедураны тэрийиэхтээҕэ. Бырагыраама таҥыллан-чочуллан оҥоһуллар кэмигэр улахан кыттыгас үлэ ыытыллыбыта. СӨ тустаах министиэристибэлэрин, бастатан туран, СӨ Үөрэххэ уонна билимҥэ, СӨ Экологияҕа, айылҕа баайын туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэлэрин кытта үгүс сөбүлэһии, быһаарсыы түмүгэр, Биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа тэхиниичэскэй сорудахтары уонна симиэтэни бигэргэттэ. СӨ Билимҥэ академиятын учуонайдарын холбоһуктаах сэбиэтин мунньаҕа буолла, билим-чинчийэр үлэлэр сүүмэрдэннилэр, бырайыактара таҥылынна, үс чинчийии хайысхатынан ирдэнэр докумуон-кумааҕы бэлэмнэннэ. Атыылаһар (закупочнай) процедура түмүгэр Пуонда Үрдүкү сэбиэтэ толорооччулары кытта түһэрсиллэр дуогабардары бигэргэттэ: М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Д.Д. Саввинов профессор аатынан Хоту дойду прикладной экологиятын билим чинчийэр института, “М.К. Аммосов аатынан ХИФУ” ФГАОУ ВПО (толорооччу – Мэдиссиинэ института), Арассыыйа билимҥэ академиятын Сибиирдээҕи салаатын П.И. Мельников аатынан ирбэт тоҥу үөрэтэр института.
“Ити этиллибит билим тэрилтэлэрэ былааннаммыт үлэни-хамнаһы бары толорор кыахтаахтар. Научнай база да таһымынан, атын даҕаны ресурсаларынан (учуонайдарынан уонна исписэлиистэринэн хааччылыы өттүнэн). Кинилэр Саха сирин территориятыгар итинник үлэни ыытар-тэрийэр уопуттаахтар. Уонна, саамай сүрүнэ, Бүлүү сүнньүн сирин-уотун туругун уонна онно олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туһунан барыллаан матырыйааллаахтар, билим-тэхиниичэскэй чинчийиилэрдээхтэр. Хамсыктан сылтаан үөскээбит балаһыанньа тубустаҕына, бу сайын даҕаны Бүлүү сүнньүгэр үгүс учуонай, ол иһигэр эколог, медик, ирбэт тоҥу чинчийээччи, тиийэн үлэлиэн сөп”, -- диэн Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын генеральнай дириэктэрэ Владимир Егоров кэпсээтэ.
Бырагыраама олоххо киириитэ уопсайа 138,0 мөл. солкуобай диэн сыаналанар. 2020 сылга АЛРОСА хампаанньа билим-чинчийэр үлэни тэрийиигэ 41,4 мөл. солкуобайы тыырыаҕа.
Былааннааммыт тэрээһин туһунан сиһилии сураһаары биһиги бырагыраама толорооччуларын кытта билсэ сырыттыбыт.
“Бүлүү өрүс хочолоругар уонна кини салааларыгар олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун билиминэн бигэргэтэн сыаналааһын, доруобуйаларын чөлүгэр түһэриигэ анаммыт медико-социальнай кэлим тэрээһини оҥоруу”
“Бүлүү өрүс хочолоругар уонна кини салааларыгар олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун билиминэн бигэргэтэн сыаналааһын, доруобуйаларын чөлүгэр түһэриигэ анаммыт медико-социальнай кэлим тэрээһини оҥоруу” бырайыак чэрчитинэн былааннаммыт үлэ-хамнас туһунан биһиэхэ мэдиссиинэ билимин дуоктара, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи фереальнай университет Мэдиссиинэҕэ институтун кафедратын сэбиэдиссэйэ Пальмира Петрова кэпсээтэ:
-- ХИФУ Мэдиссиинэҕэ институтун кэлэктиибэ Бүлүү өрүс хочолоругар уонна кини салааларыгар олорор дьон доруобуйатын туругун чинчийэр-сыаналыыр үлэни ыытар куонкуруска кыттыбыта. Биһиги үлэбит сүрүн соруга – чинчийии түмүгүнэн нэһилиэнньэ доруобуйатын туругар сыана быһыы.
Бу үлэҕэ биһиги институппут кыттыытын туһунан этэр буоллахха, кэлэктииппит Бүлүү бөлөх улуустарыгар үлэлииргэ улахан уопуттаах. Өссө 90-с сылларга Хоту дойду прикладной экологиятын институтун уонна СӨ Билимҥэ академиятын Доруобуйаҕа институтун кытта нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун үөрэтиигэ үлэлэспиппит. Ньурба улууһугар урут үлэлээбит саҕалааһыммыт баар. Улууһу кытта дуогабардаспыппыт түмүгэр, биэс сыл иһигэр Ньурба улууһун олохтоохторун доруобуйатын толору чинчийбиппит. Ол уопут, биллэн турар, улахан көмө буолуохтаах.
“Бүлүү өрүһү уонна кини салааларын бата олорор нэһилиэнньэлээх пууннары уу атын источниктарынан хааччыйар кыаҕы үөрэтии”
“Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбата Бүлүү улуустарын экологическай туругун научнайдык чинчийэн көрөр кэлим бырагырааманы ылыммыта кэм ирдэбилэ буолла. Ол бырагыраама чэрчитинэн үс бырайыак үлэлээтэ. “Бүлүү өрүс хочолорун уонна кини салааларын экосистематын туругун кэтээн көрүү”, “Бүлүү өрүс хочолоругар уонна кини салааларыгар олорор нэһилиэнньэ доруобуйатын туругун билиминэн бигэргэтэн сыаналааһын, доруобуйаларын чөлүгэр түһэриигэ анаммыт медико-социальнай кэлим тэрээһини оҥоруу” уонна “Бүлүү өрүһү уонна кини салааларын бата олорор нэһилиэнньэлээх пууннары уу атын источниктарынан хааччыйар кыаҕы үөрэтии”. Үлэ барыта кэлимник ыытыллар буолбута мээнэҕэ буолбатах. Онно Саха сирин билимҥэ сообществотын бары кыаҕа, уопута туһаныллыан сөп.
Үһүс бырайыагы биһиги институппут толорор. Чуолаан, Арассыыйа билимҥэ академиятын Сибиирдээҕи салаатын Ирбэт тоҥу чинчийэр институтун Сир аннынааҕы ууларга уонна геохимияҕа лабаратыарыйата. Күн бүгүн Бүлүү улуустарын нэһилиэнньэтин уу альтернативнай источниктарынан хааччыйыы бэрт улахан суолталаах боппуруос диэххэ сөп.
Үлэбитин олоххо киллэрэр туһугар бырайыагы үс түһүмэххэ араардыбыт. Бастатан туран, бэриллибит территорияҕа ирбэт тоҥу уонна сир аннынааҕы уулары чинчийэн көрөн баран, уопсай сыана быһыллыахтаах. Иккиһинэн, дьүүктэлэри (сир анныттан тахсар уу, родник) туһанар кыаҕы үөрэтиэхтээхпит. Дьүүктэни туһаныы – олус тоҕоостоох тиэмэ. Тоҕо диэтэххэ, дьүүктэ диэн сир анныттан үөһэ бэйэтэ тахсар уу. Онон биһиги ол дьүүктэлэр төһө саппаастаахтарын чинчийиэхпит, эбийиэктэри салгыы хайдах харыстыыры тобулуохпут. Үсүһүнэн, сир аннынааҕы уу каарталарын оҥоруохпут. Бу үлэ биир сүрүн уратыта диэн, ирбэт тоҥноох түөлбэҕэ баар сир аннынааҕы уу сайыҥҥы кэмҥэ киин Арассыыйа сир аннынааҕы ууларыттан туох даҕаны атына суох буолар эрээри, кыһынын уларыйар – тоҥон хаалар, тарыҥнанар, мууһуруулар үөскүүллэр. Ол холобурун Хаҥалас улууһугар баар Булуус мууһугар көрүөххэ сөп. Уопсайынан, источниктары сыл араас кэмигэр хайдах туһаныахха сөбүн туһунан сүбэлиэхпит”, -- диэн геология-минералогия билимин дуоктара, СО РАН Ирбэт тоҥу чинчийэр институтун дириэктэрин билим үлэтигэр солбуйааччы Виктор Шепелёв кэпсээтэ.
“Бүлүү өрүс хочолорун уонна кини салааларын экосистематын туругун кэтээн көрүү”
М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Д.Д. Саввинов профессор аатынан Хоту дойду прикладной экологиятын билим-чинчийэр института АЛРОСА аахсыйалаах хампаанньа “Якутнипроалмаз” институтун кытта өр кэм устата бииргэ үлэлэһэр уопуттаах. Чопчулаатахха, институт кэлэктиибэ Ньурбатааҕы ХБХ тутуутугар экология туругун хонтуруоллаабыта уонна билигин даҕаны ол хайысхаҕа үлэлэһэ олорор, кэтээн көрөр, чинчийэр. Мииринэйдээҕи уонна Удачнайдааҕы ХБК-лар сир баайын хостуур түөлбэлэригэр үлэлээбитэ. АЛРОСА АХ эбийиэктэри тутуутун барайыактыыр докумуонугар институт үлэһиттэрэ айылҕа харыстабылыгар сыһыаннаах научнай үлэлэрин мэлдьи туһанар.
Ону таһынан, Хоту дойду прикладнай экологиятын билим-чинчийэр института бырамыысыланнай хампаанньалар үлэлиир-хамсыыр сирдэригэр айылҕаны кэтээн көрөр уонна билгэлиир. Ол иһигэр Бүлүү улуустарыгар барыларыгар. Чинчийии кэмигэр хомуллубут информация хоту дойду экосистематыгар үөскээбит техногеннай уонна антропогеннай экологическай кыһалҕалары быһаарарга көмөлөһөр.
Алмаастаах хампаанньа (кини аахсыйатын 33 %-нын өрөспүүбүлүкэ бас билэр) Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын кытта урут-уруккуттан бииргэ үлэлэһэр. Ол курдук, 2011 сылтан 2019 сылга диэри АЛРОСА үтүө баҕа санаатынан Пуонда нөҥүө үбүлээһининэн өрөспүүбүлүкэҕэ 30-тан тахса араас социальнай эбийиэк тутуллубута – оскуолалар, балыыһалар, успуорт саалалара, култуура дьиэлэрэ, о.д.а. Күн бүгүн АЛРОСА үбүнэн Нам улууһун Нам сэлиэнньэтигэр, Уус Алдан Бороҕонугар, Мэҥэ Хаҥалас Майатыгар култуура дьиэлэрэ, Үөһээ Дьааҥы Баатаҕайыгар балыыһа комплекса тутулла тураллар. Ону таһынан хампаанньа Үүнэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондатын нөҥүө Үүнэр көлүөнэ Пааркатын бырайыагын, итиэннэ Бүлүү улуустарын хаачыстыбалаах иһэр уунан хааччыйар бырагырааманы (кыттыгас быһыытынан) үбүлүүр.
