АЛРОСА кылаабынай эколога: «Барыта куһаҕан дии олорбокко, ону тупсарарга кыттар уонна көмөлөһөр ордук буолаарай»

Унньуктаах уһун күүттэрии кэнниттэн АЛРОСА Экологияҕа киинин салайааччыта ТайгаПост таһаарыыга интервью биэрэргэ сөбүлэҥин биэрдэ. Биһиги бу кэпсэтииттэн Полина Анисимова алмаас хампаанньатыгар туох уларытыыны киллэрбитин, Сахабыт сирэ Арассыыйа атын эрэгийиэннэриттэн уратытын, алмааһы хостуур салаа тоҕо ньиэп хостуур уонна көмүс бириискэлэрин үлэтиттэн лаппа ырааһын, тоҕо бырамыысыланнас үлэһиттэрэ экологтары соччо-бачча сөбүлээбэттэрин уо.д.а. туһунан билистибит.

- Ити сыл бу идэҕэ идэтийбиттэри бэлэмнээн таһаарыы иккис выпуһа этэ. Оччолорго “экология” диэн тугун-ханныгын үгүстэр улаханнык өйдөөбөт да этилэрэ. Ол да иһин биһигини историческай геологиятаттан, минералогияттан саҕалаан генетикаҕа, социологияҕа тиийэ үөрэтэллэрэ. Кутуйахтары кытта сырдаталлара. Бу бэйэтэ туһунан “булкаас, солянка” үөрэх этэ да буоллар, итинник үөрэтэн билиибитин-көрүүбүтүн (кругозорбутун) лаппа кэҥэппиттэрэ, бэртээхэй олугу уурбуттара дии саныыбын.

- Аҕам – экскаваторщик, оттон ийэм үйэтин тухары ньиэп пааркатыгар үлэлээбитэ. Идэбин талыым, баарынан эттэххэ, улахан толкуй, быһаарыныы түмүгэр буолбатаҕа. Эдэрдии эрчимим, уоҕум (юношеский максимализм) субу таһынан барыах кэриэтэ бычылыйара. Мин баҕам диэн – хайаан да үрдүк үөрэххэ киирии этэ. Төрөппүттэрим төлөбүрдээх үөрэҕи уйунар кыахтара суоҕун өйдүүрүм, онон бүддьүөт миэстэтигэр киирэр соруктааҕым. Онтубун Томскай политехническай институтугар ситиспитим. Талбыт идэбин олус сөбүлүүрбүн уонна интэриһиргиир эбиппин үлэлии сылдьан толору өйдөөбүтүм. Быраактыкатын хонууга ааспытым. Билигин да эколог идэтэ – кабинекка олорон үлэ буолбатах, инники күөҥҥэ сылдьар, быһаччы оҥорон таһаарыыга кыттыһар, хонууга сылдьыһар үлэ диэн өссө төгүл бигэргэтэбин...

Экология быраактыкатын, бары иирбэтин-таарбатын Полина Анисимова аан бастаан Ханты-Мансийскай автономнай уокурук уонна Ямал киэҥ нэлэмэн сирдэригэр ситэ-хото билбитин этэр. Оттон Саха сиригэр аан бастаан 2014 сыл сэтинньитигэр, “Газпром Ноябрьск” Чайыҥдатааҕы саппаастаах сири туһаҕа таһаарыыга ылсан эрдэҕинэ, кэлбит. Биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ хаста да командировкаҕа сылдьыбыты кэнниттэн, бэйэтэ да күүппэтэх өттүттэн, кинини АЛРОСА хампаанньаҕа үлэҕэ ыҥыран ылаллар.

- Саха сирин биир бэлиэ уратыта – кини дьоно-сэргэтэ диэм этэ. Манна курдук олус үрдүк гражданскай позициялаах дьону көрө, билсэ иликпин. Итини мин булгуччу төрөөбүт ийэ айылҕаҕа тапталы, харыстабылы эрэ кытта ситимнээбэппин, ол гынан баран бу өрөспүүбүлүкэҕэ гражданскай эппиэтинэс баара тута биллэр

- Быдан интэриэһинэй диэ. Бүлүү бөлөх бары улуустарыгар сылдьан, элбэх дьону, нэһилиэнньэни кытта алтыстым, онон өс хоту эрэ кэпсиир буолбатахпын. Дьон долгуйар, айманыы да ардыгар көстөр, ол да курдук, биһиги көрсүһүүлэрбитигэр истэригэр хаатыйалана сылдьыбыты тоҕо тэбиир, санааларын тиэрдэр, иһитиннэрэр дьүккүөрдээхтэр. Күүстээх этинии, модьуйуу кэнниттэн, биир уопсай түмүк санааҕа кэлэн, күттүөннээх кэпсэтии саҕаланар: туох быһаарыы, үлэ ыытыллыбытын кэпсиигин, туох былааннанарын билиһиннэрэҕин. АЛРОСА – сөбүгэр дьоҥҥо-сэргэҕэ иннинэн сылдьар, аһаҕас хампаанньа. Ол быһыытынан биһиги тугу үлэлиирбитин, экология ханнык тэрээһиннэрэ ыытыллалларын көрдөрөн, быһааран биэрэбит. Ону ааһан, сороҕор эрэсиимнээх эбийиэктэргэ кытта ыҥыран сырытыннарабыт. Холобур, былырыын, Накыын былаһааккатыгар көхтөөх уопсастыбанньыктары илдьэ бара сылдьыбыппыт, хайа байытар фабрикатын, канализация, ыраастыыр тутуулары, “хвостохранилищены” уо.д.а. көрдөрбүппүт.

- Биһиги оннук сыалы-соругу туруоруммаппыт, судургутук үлэ-хамнас хайдах барарын, туох ыытылларын хайдах баарынан сиһилии быһаарабыт. Оттон, кырдьык, итинник сырыы, билиһиннэрии кэнниттэн үгүстэр бастааҥҥы санааларын уларыталлар даҕаны. Ол быыһыгар, хомойуох иһин, сорох дьон үлэ хайдах тэриллэрин билбэт аата, үрдүттэн “куһаҕан”, буортулаах диэн, сыана быһара баар буолар. Оттон онно: “Туох куһаҕанын чопчу этиэҥ буолаарай?” диэтэххэ, тута туох да төрүөтэ суох кыыһыран, өргөстөнөн бараллар: «Эһиги сир баайын туһанаҕыт! Эһиги экологияны буортулуугут! Оттон биһиги манна олоробут...» диэн буолар. Дьэ, оттон туох эмэ экология тэрээһинин ыытаары гыннахха, оннук уопсастыбанньыктар суоллара сойбут буолар. Биһиги “Айылҕаны харыстаан” диэн аахсыйаны ыытабыт. Ол гынан баран быйыл хоруона хамсыгыттан сиэттэрэн, тохтотон эрэргэ күһэлиннибит. Былырыын, холобур, Сунтаар улууһун Элгээйититтэн уонна Маар Күөлүттэн оскуола үөрэнээччилэрин илдьэ Бүлүү биэрэгэр бара сылдьыбыппыт. Оонньуу форматынан бөх тулалыыр айылҕаҕа буортутун, холобур, кумааҕы хас да сылынан суох буоларын, оттон полиэтилен бакыат бүтүн 200-тэн да тахса сыл сыыһырда сытарын быһааран, өйдөтөн биэрбиппит. Эбэ биэрэгин ыраастаабыппыт, оҕолор харахтара уоттанан, сэҥээрбиттэрэ тута өйдөммүтэ. Оттон ол сырыыга улахан дьонтон тарбахха баттанар аҕыйах киһи кэлбитэ... Маннык диирбин сөбүлүөхтэрэ суоҕа буолан баран, барыта куһаҕан дии олорбокко, балаһыанньаны тупсарар, көннөрөр туһугар күүһү түмэр, бииргэ үлэлэһэр быдан ордук буолбатах да?

- Мииринэй сиргэр-уотугар икки чымадааммын туппутунан, 2016 сыл алтынньы ыйыгар аан бастаан үктэммитим. Ити иннинээҕи күн дьонум Москуба даачатыгар атаарыы киэһэтин тэрийбиттэрэ. Арай сөмөлүөттэн тахсыбытым сирэйбэр хаар кэлэн

түспүтэ. Хоту сиргэ улааппыт буолан, ити миэхэ соһуччу буолбатах этэ, ол да буоллар тымныыттан кумуччу туттубуппун өйдүүбүн.

Мин АЛРОСАҕа кэлэрбэр структура хас биирдии салаатыгар экологтар бааллар этэ. Ол эбэтэр, хас биирдии хайа байытар кэмбинээт, хапытаалынай тутуу, материальнай-техническэй хааччыйыы управлениелара, тутуу тэрилтэлэрэ, социальнай холбоһуктар бары туһунан эколог исписэлиистээхтэрэ... Ол аата: мин тэрилтэбэр барыта этэҥҥэ, оттон аттынааҕы “тиэргэҥҥэ” балаһыанньа хайдаҕа – мин кыһалҕам буолбатах диир балаһыанньа баара.

Мин итини уларытар, тупсарар сыалы-соругу туруоруммутум, ону хампаанньа салалтата өйөөбүтэ, үйэ аҥаарын саҕа кэмҥэ олоҕуран хаалбыт стереотиптары суох оҥорууну ылыммыта. Биһиэхэ “Мин” диэн буолбакка, “Мин диэн – бу АЛРОСА диэн өйдөбүл тутуһулларын ситистибит. Мииринэй ХБКтын үлэһиттэрэ, холобур, бэйэлэригэр эрэ буолбакка МУАД-ка (Мииринэйдээҕи массыына суолун управлениета – эрэдээксийэ), Ньурба кэмбинээтигэр, туох буоларыгар долгуйуохтаахтар, КСК бассейныгар туох ыраастыыр сириэстибэ туттулларын сэргиэхтээхтэр диэбит курдук.

Дьэ, ол иһин туох баар салаа тэрилтэлэртэн экологтарын ылан, биир биисинэс эдинииссэтигэр кииннээн, 2018 сыл олунньу 1 күнүттэн саҕалаан, Экология киинигэр холбообуппут. Маннык дьаһаныы интэриэстэр атааннаһыыларын кыһалҕатын төрдүттэн суох оҥорбута. Холобур, Мииринэй ХБКтын эколога үлэлиир КБК-тын дириэктэрин дьаһайыытыгар сылдьара. Онон туох эмэ кыһалҕалаах, быһаарыллыахтаах боппуруос күөрэйдэҕинэ ,эколог олохтоох дириэктэр тугу эппитин толороругар тиийэрэ. Оттон билигин салаа салайааччыта экологы дьаһайар, киниэхэ туорайдаһар кыаҕа суох.

- АЛРОСА кылаабынай инженеригэр.

- Кинини кытта хайдах курдук мөккүһэрбитин көрүөҥ этэ! (Күлэр). Быһаччы этэбин: хампаанньа салалтата биһиги хас биирдии саҕалааһыммытын кэриэтэ өйүүр. Хайа байытар кэмбинээтигэр салгыны ыраастыыр саҥа эбэтэр саппаас тиһик наада буоллаҕына – онно улахан үбүлээһин көрүллэр. Бэл, билигин үлэлии турар систиэмэ өссө да үлэлиир кыахтааҕын, экология сокуоннарын ирдэбилигэр төһө эмэ эппиэттэһэрин да үрдүнэн. Итинэн биһиги оборудование туттуллар болдьоҕун туола да илик сылдьан, үлэтин тохтотор түгэнигэр тута хааччыйар кыахтанарбытын ситиһэбит. Ол курдук, бэл, пандемия да кэмигэр, алмаас хостооһун кээмэйэ биллэ кыччаабыт кэмигэр хампаанньа биир да экология хайысхатын үбүлээһинин кээмэйин сарбыйбата.

- Үлэһит ахсаана уруккутунан хаалла. Ол гынан баран мин хас да үлэһити, кэмпитиэнсийэтэ суохтары, тохтотолоон баран, профильнай үөрэхтээх исписэлиистэринэн солбуйбутум. ССРС саҕана профильнай экология үөрэҕэ диэн суоҕа, бу идэҕэ онон биологтар, этнографтар, географтар үлэлииллэрэ... Этэргэ дылы, өскөтүн мин Майя Плисецкаяны сөбүлүүр буоллум да, фуэтены сатыыбын диэн буолбатах, үтүө түмүгү ситиһэр инниттэн оннугу оҥорорго үөрэниэххэ, идэтийиэххэ наада эбээт.

- Ханнык баҕарар оҥорон таһаарыы экологияҕа дьайарыттан саҕалыахха. Биһиги массыынаҕа олордохпутуна, биһиги өйдүөхтээхпит: бу – выхлопной гаас эрэ буолбатах, металлургия, химическэй бырамыысыланнас үлэтин түмүгэ, бэнсиини бэлэмнииргэ ньиэп хостонуон наада. Ити үрдүнэн, ким миассыынаттан, төлөпүөнтэн аккаастанарга, таҥаһын-сабын тирии таҥаска уларытарга бэлэмий? Буолан баран, билигин туох барыта химията суох табыллыбат, оҥоһуллубат.

Аны, АЛРОСА оҥорон таһаарыытын уонна атын сир туһалаах баайдарын хостооһуну кытта тэҥнээн көрөр эбит буоллаҕа, дамааһы хостуур салаа киэнэ быдан экологичнай. Чох хостуур разрезтар чох быылын таһаараллар, көмүһү хостуурга, арааран ыларга араас химикаттар, араас буортулаах суурадааһыннар туттуллаллар. Биһиги алмаастаах трубкаҕа тиийэр туһугар сир ханнык эрэ араҥатын устуохпутун эрэ наада. Онно ханнык да химическэй бэссэстибэ, эбиилик туттуллубат. Ис-иһигэр киирдэххэ, биһиэнэ – судурга мэхэньиичэскэй дьайыы.

Биллэн турар, ити да дьайыы айылҕаҕа абыралы аҕалбат, ол гынан баран, болҕой: “Арассыыйа аан дойду үрдүнэн хаһыллыбыт боруоданы (вскрышенная порода) тобох быһыытынан ааттыын соҕотох дойду. Собус-соҕотох! Итини өйдөнөр гына этэр буоллахха, эн даачаҥ сиригэр мас олордоору хаспыт дьаамаҥ тобоҕунан (отход) ааттанар. Арай 5 кылаас кутталлаах диэҥҥэ киирсэр, ол аата, туох да куттала суох, ол эрээри экология сокуона маннык тобоҕу харайары, утилизациялыыры ирдиир. Маны хайдах өйдүөххэ сөбүй? (Где логика?). Ити курдук алмаастаах урууданы таҥастыырга үрдүк сүһүрдэр бэссэстибэлэр, реагеннар туттуллубаттар.

- Биллэн турар, хабар иэннэрэ араастаһар, оттон ис дьиҥэ хайаларын да киэнэ – механическай дьайыы. Биһиги, экологтар, сыалбыт-сорукпут – биисинэс экология сокуоннарын тутуһарын ситиһии буолар. Онно, ханнык эйгэҕэ үлэлиириҥ суолтата суох. Биһиги тыабыт хаһаайыстыбата, парниковай эппиэги биэрэр метаны үөскэтэр сүрүн хайысха. Онно эмиэ эколог үлэлэлэһиэхтээҕэ элбэх. Оттон биһиэхэ барытыгар бырамыысыланнас эрэ буруйдааҕын курдук өйдөбүл баар.

Биһиги бэйэбититтэн эппиэтинэһи уһулбаппыт. Экология ноҕоруускатын кыччатар туһугар туох кыаллары барытын оҥоробут. Ону олоххо киллэрэргэ араас бырагыраамалары, тэрээһиннэри, ол иһигэр дьоҕус, чопчу хабааннаах үлэни эмиэ ыытабыт. Хаттаан туттулар, саҥардыллар электроэнергия ылар өлүүскэтинэн, манна диэн эттэххэ, АЛРОСА инники күөҥҥэ турар. Биһиги туттар электроэнергиябыт  98 % диэри чааһын ситэриллэр (возобноваляемай) источниктартан ылабыт; “вскрышка боруодатын” тутуу матырыйаала гынан, суол өрөмүөнүгэр, оҥоруутугар туттан, туһаҕа таһаарабыт, хостооһун үлэтэ барбыт сирдэрин чөлүгэр түһэриигэ, рекультивациялыырга туттабыт; ресурсаны харыстыырга үлэлэһэн, туттуллубут ньиэп бородуукталарын иккис туһаныыга таһааран, ресурсаны харыстыыбыт, туттуллубут ууну ыраастаан, хаттаан туттууга киллэрэр тиһиктэри үлэлэтэбит. 

Биһиги салаа тэрилтэлэрбит былаһааккаларыгар оҥорон таһаарыы  экологияҕа дьайыытын бастайааннай өрүккэ кытаанахтык хонтуруоллуубут. Ол курдук, Экология киинэ тэриллиэҕиттэн экологияҕа куттал суох буолуутун хааччыйыыга туһуламмат бэрэбиэркэ  ахсаана 10 бүк элбээн, 683 буолла, урут 70 этэ.  Айылҕа эттиктэриттэн ылыллар боруоба, экологияны мониторинныыр бырагыраама чэрчитинэн, кэнники үс сылга биэс бүк элбээтэ, хаһан да ситиһиллибэтэх 7269 боруоба оҥоһулунна.

2018 сылтан саҕалаан, “АЛРОСА” физическай дьайыы физическай чахчыларын сыллата хонтуруоллуур, оттон радиация туругун – 2019 сылтан кэтээн көрөр. Тулалыыр эйгэ харыстабалыгар стандартизация тиһигин киллэрбиппит. Билигин хас биирдии салаа тэрилтэ тулалыыр эйгэ харыстабылыгар бары тэҥ быраабыланы тутуһуллар, кимиэхэ да чэпчэтии көрүллүбэт. Ол эбэтэр, экологияҕа куттала суох буолуу биир кэлим стратегията үлэлиир. Ону толорбот буолуу, уодьуганнанар, хонтуруолланар.  

- Буолааччы (күлэр). Ханнык баҕарар уларыйыы, саҥаны киллэрии, буолан баран, өйгө-санааҕа, судургутук кыаллыбат.  Экологияҕа куттал суох буолуутун ситиһэргэ биир сүрүн тирэх – оҥорон таһаарыы култуурата буолар.  Онно эбии “тулалыыр эйгэ харыстабыла” хаһан да дохуоттаах чаас буолбат, өрүү ночооттооххо киирсэр. Биһиги үбү-харчыны киллэрбэппит, тугу да хостообоппут, тутууну да ыыппаппыт. Биһиги кэлэбит уонна: биһиэхэ бу сыалга үп наада, -- диибит. АЛРОСА АХ (ПАО) экологтары көннөрү истэр эрэ буолбакка, этиллэри ылынар, тарбах иһинэн ааҕыллар хампаанньалартан биирдэстэрэ. Төһөтүн да иһин бу эйгэҕэ 19 сыл үлэлээбит буолан, тэҥнээн көрөр кыахтаахпын. Хампаанньа салалтата өйүүр сыһыаннаһыытын чопчу сыыппаралар да кэрэһилииллэр. онкретными цифрами. Тулалыыр айылҕа харыстабылыгар уонна экологияҕа куттал суох буолуутун тэрээһиннэрин кэлим бырагырааматыгар 2019-2023 сылга 30 млрд солк. кэриэтэ үбүлээһини көрөр.