Арай бу аҕыйах хонуктааҕыта эрэ күөх сирэмҥэ үктэнэн “һуу” диэн өрө тыына түспүппүт. Эргиллиэхпит эрэ кэрэх, кыһыммыт обургу кыстык хаарын кыыдамнатан кэлэ оҕуста.

Дьыл уларыйар кэмигэр норуот билгэһиттэрин кытта кэпсэтэр үгэстээхпит. Ол үгэспитинэн саха норуотугар биллэр, ытыктанар билгэһиттэргэ эрийэн хайдах-туох кыстык кэлэн иһэрин – төһө хаардаах-сөҥүүлээх, тымныы-сымнаҕас уо.д.а. – ыйыталастым. Кинилэр билгэлэрин, тус кэтээн көрүүлэрин “Кыым” ааҕааччыларыгар кэпсээтилэр.

Дьэ, хайдах кыстык кэлэн иһэр эбитий? Туох көһүтэрий? Хайдах-туох бэлэмнээх кыстыгы көрсөбүтүй?

“Сылгы сутуур дьыла иһэр”

СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, норуот билгэһитэ Максим Сибиряковка эрийэ сырыттым. Максим Николаевич ааспыт үйэ 60-с сылларыттан айылҕаны кэтээн көрөр. Кинини кытта сэһэргэһиибин ааҕыҥ.

– Максим Николаевич, айылҕаны кэтээн көрөр буолбутуҥ, арааһа, быданнаатаҕа...

– 1956 сыллаахха дойдубар, Мырылаҕа, холкуос каадырабай булчута буола сылдьыбытым. Дьэ, онно аан маҥнай айылҕаны кытта ыкса ыалласпытым. Тымныы түһэр буоллаҕына, тииҥ уйатыгар кирийэн хаалар, кэлбэт-барбат буолар эбит диэн бэлиэтии көрбүтүм. Сылаас буоллаҕына, мэнээктиир, тииттэн тииккэ ойуоккалыыр эбит этэ. Кырынаас, солоҥдо эмиэ оннук. Тымныы түһэригэр хороонноругар бүгэллэр. 1963 сыллаахха бэтэринээр үөрэҕин бүтэрбитим. Онтон ыла күн бүгүҥҥэ диэри айылҕаны, хаһан ардыырын-хаардыырын, хайдах дьыл күүтэрин үөрэттим. Отут сыл тыа хаһаайыстыбатын салайбытым. Үлэм ууттан-хаартан, айылҕаттан улахан тутулуктаах буоллаҕа. Биэнсийэҕэ тахсыбытым отучча сыл буолла да, хаары-самыыры билигин да кэтии-маныы, үөрэтэ олоробун.

– Быйыл хаар халыҥ буолуох чинчилээх дуу? Тута кыстык хаарын үллүктээн түһэрдэ.

– Бэйэм кэтээн көрүүм маннык. 80-с сыллардаахха Аммаҕа үлэлии сырыттахпына, балаҕан ыйын 27 күнүгэр түспүт хаар ууллубатаҕа. Чурапчыга училищеҕа үөрэнэр сылбар, 1952 сыл курдук өйдүүбүн, алтынньы 23 күнүгэр, маҥнайгы кыстык хаар түспүтэ. Итинтэн ордук хаһан да хойутуу илик. Сарсын, алтынньы 14-дэ, Бокуруоп күнэ. Кыстык кэллэ диэн, ынах сүөһүнү хотоҥҥо хаайан аһатар этилэр. Ыам ыйын 22 күнүгэр диэри. Биһиэхэ, Чурапчыга, хаарбыт иллэрээ күн түспүтэ. Саамай кэмигэр, алтынньы 12-гэр, түстэ. Хойутаабата. Бу сарсыарда тахсан, халыҥын кэмнээн көрдүм. Халыҥа – 4 см. Ириэ дии санаабаппыт, кыстык хаар түһэн сытар. Онон кыстык хаарбыт кэмигэр этэҥҥэ, үчүгэйдик кэллэ.

– Кыһыммыт төһө тымныы буолуох курдугуй? Арыый сымнаҕас буоллар бэрт этэ.

– Уһун сайыны, үс ыйы быһа ардаабата. Онон кыһыммыт оннук үлүгэр тымныы буолуо суоҕа. Айылҕаҕа туох барыта балаансалаах. Сайынын ардаабатаҕын, кыһын хаарынан ситэрэн биэриэҕэ. Быйыл балачча халыҥ хаар түһэрэ буолуо. Былыттаах күннэр элбэх буолуохтара. Халлаан былыттаах буоллаҕына, биллэн турар, улаханнык тымныйбат, сымнаҕас буолар.

– Сылгыга, дьэ, хайдах дьыл иһэрий?

– Сылгыга диэ... Бу этэрбин үчүгэйдик сурунан ыл. Уҥуоргу оройуоннарга (биэс оройуоҥҥа бэһиэннэригэр үлэлээбитим, онон үчүгэйдик билэбин) быйыл хаһыы төрүт суох буолар чинчилээх. Онон сылгы адьас ынах курдук аһыаҕа. Биэҕэ, тыйга, тиҥэһэҕэ, убаһаҕа 2-лии туонна от наада. Хас сылгылаахтарый да, сыл таһааралларыгар төбө ахсын иккилии туонна оту булгуччу бэлэмнэнэллэрэ ордук. Итинтэн итэҕэс оттоох буоллахтарына, сылгыларын кыстатан таһааралларыгар уустук буолуоҕа. Саас охтон хаалыахтарын сөп. Бу билиҥҥиттэн сылгы аһаан барыаҕа. Чааһынайдар сэрэниэхтэрин наада. Сылгыһыттарга анаан өссө биири этиэхпин баҕарабын. 15-16 сааһыттан тахсыбыт биэлэргитин быйыл туттаргыт ордук. Кырдьаҕас биэлэр кыайан туоруохтара суоҕа. Эдэрдэр, чэгиэннэр этэҥҥэ буолуохтара. Сүүрбэ саастаах биэни барыларын идэһэлиэххэ наада. Кырдьар, тииһэ-үөһэ, күүһэ-кыаҕа мөлтүүр. Куһаҕана суох сыллары “сылгыга кытаанах сыл кэллэ” диэн кэпсиир этилэр. Оннооҕор 2012 сылы сут сылынан аахпыттара. Сылгы сутуур кыһына, дьэ, быйыл кэллэ. Ленин уордьаннаах, аатырбыт холкуос бэрэссэдээтэлэ, баара буоллар, сүүсчэкэлээх киһи, П.Н. Данилов диэн оҕонньору кытта ыкса алтыһар, табаарыстаһар этим. Ол оҕонньор этэрэ: “Биирдэ улахан сут сыл турбут. Уус Алдан Бэс Ууһа нэһилиэгэр сылгы барыта өлбүт. Арай соҕотох биир тиҥэһэ биэ ордон хаалбыта диэн кырдьаҕастар кэпсииллэрэ”. Быйыл, хомойуох иһин, онно маарынныыр дьыл кэллэ быһыылаах.

– Айылҕабыт сөҥүүтүн-ардаҕын бэрсибэт, тоҕо олус кураанныыр буолла? Манна эн туох санаалааххыный?

– 19-с үйэҕэ, чопчулаан эттэххэ, 1860-1869 сылларга “Кучу сута” диэн улахан курааннар тура сылдьыбыттара. Барытын уот тоҕо солоон барбыта үһү. Арай кучу үүнэн, ону үргээн сиэтэн, биирдии-иккилии ынахтарын сыл таһаарбыттара. Саханы эспит сыл эбитэ үһү. Алдьархайдаах улахан баһаардар барбыттар. Быйылгы уот ону санатта. Айылҕа бэйэтэ ыытта быһыылаах. Уҥуоргу дойду үрэхтэрин, балай эмэ киэҥ сири сиэтэ. Аны сайын онно күөх от бытыгырыаҕа. Эһиил отчуттар уот сиэбит сирин диэки, уҥуоргу өттүгэр, оттуур гына дьаһаныахтарын наада. Алаастарга, кырдалларга сүгүн-саҕын үүммэтэҕинэ да көҥүлэ. Кураан сыллар кэллилэр. Бу кураан, баҕар, аҕыс-тоҕус сыл устата барыаҕа. Кылгаабыта 4 сыл туруоҕа.

“Ириэрии кэмэ” сүүрбэччэ-отучча сыл барыаҕа...

Иккис сэһэргэһээччим – Тарас Тарасов-Тускул. Кинини бары билэҕит. “Тускул билгэтин истэн, оппутун, үүнээйибит аһын элбэхтик өрүһүйэн турабыт” диэн кэпсиир дьон үгүс. Норуот билгэһитэ быйылгы кыстык туһунан туох санаалааҕый?

– Тускул, маҥнайгы ыйытыым маннык. Дьэ, хайдах кыстык күүтэрий?

– Сылгыга куһаҕан дьыл иһэр. Кэнчээри үүммэтэ, сылгы барахсан кыстыгы туоруура ыарахан. Үчүгэй аһылыкка – окко, бурдукка – турдаҕына эрэ, күөххэ этэҥҥэ үктэниэҕэ. Дьон от, бурдук хаһаанар түбүгэр түстэ. Оттон, уопсайынан ылан көрөн эттэххэ, быйылгы кыстыкпыт кытаанаҕа суох буолар чинчилээх. Алтынньы, сэтинньи ыйдар сымнаҕас соҕустар. Урут сэтинньигэ -40 кыраадыстан тахса буолар этэ. Былырыын улахан тоҥоруута суох ааспыта. Быйыл да оннук. Ахсынньы ый иккис аҥаарыгар тымныйыаҕа. Онтон, үгэс курдук, Саҥа дьыл үүнээри турдаҕына, былытыран кэлиэ. Ахсынньы 25 күнүттэн Ороһуоспаҕа, тохсунньу 7-гэр диэри, ичигэс күн-дьыл туруоҕа. Интэриэһинэйэ диэн, быйыл хоту улуустарбытыгар сылаас кыһыны күүтэбит. Дьааҥы, Өймөкөөн, Муома, Халыма эҥээр улуустар урут олус тымныы кыһыннаах эбит буоллахтарына, кэлин сылыйар буолла.

– Ити тугу кытта сибээстээҕий?

– Күн эстиитин кытта сибээстээх. Хоту сылыйар, соҕуруу тымныйар. Соҕуруу өтөрүнэн түспэтэх тымныы түһэр. Оннук эргимтэҕэ сылдьабыт. Урукку сылларга хоту эмиэ сылыйа сылдьыбыт кэмнэрдээх. Улаханнык куттанар, дьиксинэр наадата суох дии саныыбын. Ити “малый ледниковый период” диэн ааттанар. Дьобуруопа, Азия өттүгэр охсор. Сүүрбэ-отут сыл туруоҕа. Ол кэннэ эмиэ урукку оннугар түһэн, халлааммыт тымныйбытынан барыаҕа. Сыыйа-баайа онно баран иһэбит.

– Кыстыкпыт быйыл эрдэлээбэтэ да, хойутаабата да...

– Кыстыкпыт кэмигэр саҕаланна. Бокуруоппут – кэллэ. Кыстыкпыт күнэ-дьыла ааҕыллыбытынан барар. Аны саас Ньукулуоҥҥа диэри 220 хонук баар. Ол 220 хонугу этэҥҥэ туоруохпутун наада.

– Хаар, сөҥүү төһө түһүөй?

– Хаар түһэр киэбинэн түһүөҕэ. Хойуу хаары көрбөппүн. Быйыл сайыммыт кураан буолбута. Кыһыммыт да онтон улахан уратыта суох буолуоҕа. Арай сааһыары балай да хаардыаҕа. Күһүммүт хойукка диэри турда. Былырыын балаҕан ыйын 28 күнүгэр хаарбыт кыыдамнаабыта. Дьылбыт уонча хонугунан эрдэлээбитэ. Быйыл алтынньы 13-14 күннэригэр түһүө диэн былааннаабытым. Түстэ. Билигин Бокуруоп күн, ол эбэтэр алтынньы 14-гэр, үүнүөхтээх ыйы билгэлиэххэ сөп. Былыттаах, сылаас күн үүннэҕинэ, сэтинньи 21 күнүгэр диэри улахан тымныы түспэт. Оттон күүскэ тоҥордоҕуна, кэлэр ыйга улаханнык тымныйар.

Күнү-дьылы кэтээн көрөөччүлэр билгэлэрэ маннык. Кинилэр кэпсээннэриттэн кыһыммыт, сааспыт сөбүгэр сөҥүүлээх, улахан тымныыта суох, сымнаҕас буолар эбит диэн өйдүөххэ сөп. Арай сыспай сиэллээхпитигэр – сылгы барахсаҥҥа – уустук кыстык буолар чинчилээх. Онон сылгылаах, ынах-сүөһүлээх дьон, оккутун эрдэттэн дьаһана тураргыт ордук буолсу.

Билгэни сэҥээрдэ

Диана КЛЕПАНДИНА.