Бокуруоп

Алтынньыттан күн ат сиэлиитинэн куотар. 

Бэҕэһээ, (алтынньы 14 күнүгэр) Бокуруоп күнэ этэ. Өбүгэлэрбит итэҕэллэринэн ити күнтэн ыла кыһыммыт саҕаламмытынан барар. Ити үйэлээх үгэһи, кэрдиис кэми бигэргэтэрдии – Дьокуускайга бу нэдиэлэ оптуорунньуга үүнэр түүнүгэр (алтынньы 13 күнүгэр) син халыҥ, өтөрүнэн ууллуо суох хаар түстэ ээ. “Таҥара күнүгэр” биир-икки күн эрдэлээн эбэтэр хойутаан ардах-хаар түһэрэ бааламмат. “Чопчу күнүгэр бэлиэтээтэ”, – диэн буолааччы.

Кыһыҥҥы олоххо көһүү

Халлааммыт эрдэ хараҥарар буолбута син балай эмэ буолла. Кыһыҥҥы Ньукуолуҥҥа (ахсынньы 19 күнүгэр) диэри күммүт кылгаатар кылгаан иһиэ турдаҕа. Өбүгэлэрбит дэлэҕэ: “Алтынньыттан күн ат сиэлиитинэн куотар”, – диэхтэрэ дуо.

Бокуруоптан ыла былыргы сахалар кыһыҥҥы олоххо-дьаһахха көһөн төһө астаахтарын, хаһаастаахтарын көрүнэллэрэ. “Алынньыга астаах, бэһинньигэ бэстээх, олунньуга оттоох”, – диэн дьылы туоруурга сыһыаннаах өс хоһооно баар. Итини тыл үөрэхтээҕэ Никита Григорьев “Саха тылын сомоҕо домоҕун тылдьыта” (1974) диэн үлэтигэр маннык быһаарбыт: “Тэрээһинэ суох, аһын-үөлүн хааччыммат киһини ити курдук этэллэр. Аһа алынньыга эрэ диэри, үөрэлээн сиир бэһин субата бэһинньигэ – балаҕан ыйыгар – эрэ диэри, сүөһүтүн аһатар ото олунньуга эрэ тиийэр”. Оттон Өксөкүлээх Өлөксөй ити өс хоһоонун: “Говорят о человеке, не умеющем правильно распределять свои запасы”, – диэн быһаарбыт.

Кэрдиис кэм

Хас биирдии алаас ыала ото дьылы туоруурга төһө тиийэрин-тиийбэтин быһаарара. “Отум өссө ордууһу”, – диир ыал ордук-хос отун атыылыыра эбэтэр аска-үөлгэ мэнэйдэһэрэ. Онтон оппут дьылы туоруурга тиийиэ суох диэтэхтэринэ – сорох сүөһүлэрин, этэргэ дылы, сүүскэ биэрэллэрэ. Ордук-хос эти эмиэ атыылыыллара эбэтэр табаарга мэнэйдэһэллэрэ.

Вацлав Серошевскай “Якуты” диэн киэҥник биллэр үлэтигэр – сэниэ ыаллар хамначчыттарыгар сылга иккитэ эрэ хамнас төлүүллэрин туһунан суруйар. Онно бэлиэ, кэрдиис кэмнэринэн Бокуруоп уонна Ньукуола күннэрэ буолаллар эбит: “Рабочая плата, хамнас, номинально повсюду почти одинакова: на хозяйском содержании – 35-40 руб. в год мужчине-косцу и 20-24 женщине-гребщице и коровнице. Это плата разделяется так: одна треть ее считается за зиму – от Покрова (1 октября) до Вешнего Николы (9 мая) и две трети за лето – от Николы до Покрова”.

Ынаҕы хотоҥҥо киллэрии

Күөллэр мууһунан бүрүлүннэхтэринэ муҥха кэмэ саҕаланар. Ити эмиэ ыаллар хаһаайыстыбаларыгар улахан суолталаах кэм. Хайа, табылыннаҕына, эбэлэрэ дук гыннаҕына – дьылга тулуктаһар аһылыктарын баһан ылыахтара турдаҕа. Дьэ, онтон, суол туруута от, мас уонна муус тиэйиитэ. Устуорук, этнограф Анатолий Гоголев “Народные знания якутов” (2015) диэн үлэтигэр: “На отопление одной юрты требовалось примерно 110 возов (примерно 600 с лишним часов затраты зимнего рабочего времени). На все зимние работы тратилось около 110-220 дней мужского труда, остальные дни посвящались работе на стороне”, – диэн чахчылары бэлиэтээбит. Бокуруоп күнүттэн саҕалаан ынах сүөһү хотоҥҥо тутуллар.

Саха биир бастакы бөлүһүөгэ Дмитрий Макаров «Народная мудрость: знания и представления» (1983) диэн үлэлээх. Онно кини алтынньыны маннык быһаарар: “Балаҕаҥҥа киирэр ый, сорохтор ынах аһыыр алынньыта дииллэр. Билиҥҥинэн алтынньы ый. Кыһыҥҥы кыстыкка киирэн, сүөһүлэрин аһаталларынан балаҕан ыйа”.

Идэһэни уотуу

Бокуруоп бэлиэ, кэрдиис кэм буоларын туһунан үгүс этнографтар үлэлэригэр бэлиэтээн аһарбыттара. Вацлав Серошевскай «Якуты» диэн үлэтин өссө төгүл көрүөҕүҥ: «Если в южных округах кормить сеном и держать в хлевах приходится с Покрова (1 октября) до Николы (9 мая), то на севере срок этот отодвигается до конца мая, а начинается нередко на Семенов день (1 сентября). Неудивительно, что скот там хиреет». Саха этнографиятыгар улахан кылааты киллэрбит чинчийээччи өбүгэлэрбит идэһэ гынар сүөһүлэрин Бокуруоптан саҕалаан таһырдьа туталларын туһунан бэлиэтээн аһарбыта эмиэ интэриэһинэй. Кини ону оччотооҕу саха киһитин сирэй саҥатынан суруйбут: «На холоде скотина жиреет; она больше ест. Нужно только не вводить ее в хлев (хотон) с осени. Мы так откармливаем лучших убойных животных: пускаем в зарод сена (кюре) с Покрова и там она днюет и ночует».

“Миитэрэй муосталыыр...”

Алтынньы тыаллаах-куустаах, анысханнаах ый. Ити да иһин бочуоттаах академик Эдуард Пекарскай тылдьытыгар: “Эбэ турар анысхана алтынньы ыйга сүрдээх буолар” (I туом, 113) – диэн этии баар. “Миитэрэй муосталыыр, ону Ньукуола көтүрэр үһү”, – диэн таабырыннаахпыт. Таайыыта – уу тоҥоро. Манна “Миитэрэй” диэн – Миитэрэйэп күнэ (сэтинньи 8 күнэ) этиллибит. Оттон Ньукуола (ыам ыйын 22 күнэ) хаһан буоларын бары бэркэ диэн билэбит буоллаҕа.

Миитэрэйэп – идэһэ сүөһүнү өлөрөр күн. Ити күн эргин муҥхалааһын түмүктэнэрэ. Билигин, күн-дьыл тосту уларыйбыт кэмигэр – Миитэрэйэптэн да саҕалаан муҥхалыахтарын сөп курдук. Миитэрэйэп күнүн кэнниттэн улахан тымныылар түһэллэр. Өбүгэлэрбит дэлэҕэ ити ыйы: “Сэргэ төбөтө сэтириччи тоҥор сэтинньи”, – диэхтэрэ дуо. Кинилэр “сэтириччи тоҥор” диэн тоҥмут үүт үөһэ өттө үллэн тахсарын этэллэрэ. Онон улахан тымныы түстэҕинэ “сэргэ төбөтө сэтириччи тоҥор” буолуохтаах. Вацлав Серошевскай: “Зиму инородцы считают здесь с Михайлова дня, т.е. с двадцатого ноября (урукку истиилинэн – Ф.Р.), вернее с ближайшего этом дню новолуния, за которым следующий лунный месяц они причисляют к зимним”, – диэн суруйбута баар.

Онтон күүдээннээх, абырааннаах аам-даам, ахсым дьыбардаах ахсынньыга “бургунас муоһа булгурута тоҥор тымныылара” түһүөхтэрэ турдаҕа. Вацлав Серошевскай ити кэми уустаан-ураннаан ойуулаабыт: «Всюду царит ненарушимая тишина, спокойствие, безмолвие. Все замерзло, оцепенело, превратилось в лед, который здесь приобретает твердость горной породы. Даже свод неба кажется куполом, выточенным из льда».

Дьылга ылларыы

Аны дьыл диэн өйдөбүллээхпит. Өбүгэлэрбит: “Дьылы таҕыстарбыт, этэҥҥэ туораатарбыт”, – дииллэрэ. Ол аата “быстарбакка кыһыны туораатарбыт” диэн этэр быһыылара. Сутаабыт, тиийиммэт-түгэммэт буолбут ыалы: “Дьылга ыллардылар, дьылга бардылар”, – дииллэрэ. Өссө “дьыл оройо” диэн өйдөбүллээхпит.

Эдуард Пекарскай “дьыл” диэн өйдөбүлү тылдьытыгар киэҥ-куоҥ соҕустук быһаарбыт: “Дьыл – год, лето; время (ср. кэм, күн); время года (дьыл кэмэ); дьылы мэлдьи – целый год, круглый год; саҥа дьыл – Новый год, весна (год, начинается у якутов с весны); оччотооҕу дьыл – тогдашнее время; эргэтээҕи дьылга – ... в прежние времена” (II туом, 880).

Онон Бокуруоптан сааскы Ньукуолаҕа дылы кэм – дьыл. Бөлүһүөк Дмитрий Макаров үөһэ ахтыллыбыт үлэтигэр: “Дьыл в отличие календарного года (сыл) – это физический год, т.е. год со всеми климато-метеорологическими условиями, который не совпадает по времени с современным календарным”, – диэн суруйбут.

Сыл уонна дьыл диэн тыллар биир өйдөбүллээхтэр. Ол туһунан “Кыым” хаһыат хаста да төхтүрүйэн суруйан турар. Түүрдүү тыллаах норуоттар сылы “жыл”, “йыл”, “чыл” диэн ааттыыллар. Тыл үөрэхтээҕэ Никита Григорьев үөһэ ахтыллыбыт үлэтигэр “дьыл тахсар” диэн сомоҕо домоҕу икки барыйааннаан суруйбут (дьыл тахсар, сыл тахсар).

Олох-дьаһах кэрдиис кэмнэрэ

Өбүгэлэрбит «таҥара күннэрин» олох-дьаһах кэрдиис кэмин, хаһаайыстыбаҕа туһааннаах үлэлэр саҕаланыыларын курдук көрөллөрө. Онон ити көстүүлэри православнай итэҕэли кытта сибээстиир сыыһа. Нуучча бааһынайдарыгар «таҥара күннэрэ» эмиэ итинник суолталаахтара. Ол туһунан халандаары, халандаары кытта сибээстээх сиэрдэри-туомнары, бырааһынньыктары анаан-минээн үөрэппит, ити тиэмэҕэ үлэ бөҕөнү суруйбут этнографтар тоһоҕолоон бэлиэтээбиттэрэ үтүмэн үгүс.

Онон өбүгэлэрбитигэр – Саар Көстөкүүн (бэс ыйын 3 күнэ), Бөтүрүөп (от ыйын 12 күнэ), Борокуоппайап (от ыйын 21 күнэ), Ылдьыын (атырдьах ыйын 2 күнэ), Ыспааһаптар (атырдьах ыйын 14, 19, 28 күннэрэ), Сэмэнэп (балаҕан ыйын 14 күнэ), Исээнэп (Иһийээнэп) (балаҕан ыйын 28 күнэ) ... бэлиэ, кэрдиис кэмнэр быһыыларынан «сулууспалаабыттара». Холобур: Саар Көстөкүүн – сайылыкка көһүү түмүктэниитэ; Бөтүрүөп – окко киирии; Борукуоппайап – туос хастыыр кэм; Ылдьыын – хотуур ортото; Бастакы Ыспааһап – бурдук хомуура, Иккис Ыспааһап – бастакы хаһыҥ; Үһүс Ыспааһап – бурдук хомуурун үгэнэ; Сэмэнэп – от үлэтэ түмүктэнэр, ходуһалары өртөөһүн, кыһыҥҥа бэлэмнэнии; Исээнэп – «сир тоҥор таҥарата».

“Тымныы эстэр таҥарата”

Ити кэрдиис кэмнэргэ айылҕа уларыйыыта эмиэ бэлиэҕэ ылыллар: Саар Көстөкүүн – анды кэлэр кэмэ; Бөтүрүөп – улахан ардах; Борокуоппайап – кэҕэ этэн бүтэр; Ылдьыын – кус оҕото көтөр, түүнүн хараҥарар; Бастакы Ыспааһап – түүн биллэ сөрүүдүйэр; Иккис Ыспааһап – ардахтар саҕаланаллар; Үһүс Ыспааһап – туруйа айанныыр; Сэмэнэп – хаастар соҕуруу көтөөрү үөрдүһэллэр; Исээнэп – эһэ арҕахха киириитэ; Бокуруоп – кыһын саҕаланыыта.

Өбүгэлэрбит сорох “таҥара күннэрин” бэрт үчүгэйдик сахалыы ханарыталлара уонна онно сөп түбэһиннэрэн быһаараллара. Холобур олунньу 15 күнэ – Эстэриэникэп (“стретников день”). Өбүгэлэрбит ити күнү: “Эстэриэникэп – тымныы эстэр таҥарата”, – дииллэр эбит.

Федор РАХЛЕЕВ.