Илиҥҥи омуктар халандаардарынан эһиил Оҕус сыла үүнүөхтээх. 

Ынах сүөһү төрдө Тур оҕус

Тур оҕус – аан дойду билиҥҥи кэминээҕи ынах сүөһүтүн төрдө буолбут кыыл. Быһа холоон 2 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр Евразия кэнтиниэнин илиҥҥи истиэптэригэр уонна тайҕаларыгар үөскээн, киэҥ сиринэн ууһаан-тэнийэн баран, дьон-сэргэ аһара бултаан, кыыллыы кыдыйан эстибит. Тур оҕус төһө даҕаны күүстээх, улахан буоллар, бытаана, мөдөөнө бэрт буолан, былыргы дьон араас албаһынан тааҕы-таах бултуура. Инньэ гынан ХV үйэ бүтүүтүгэр ахсаана биллэ аҕыйаан, онон-манан биирдиилээн үөрдэр эрэ хаалан, бултууру букатын боппуттар. 1599 с. Польша кинээһин сад-тыатыгар 24 кыыл ордон хаалбыта бэлиэтэммит. 1602 сыллаахха ол кыллартан түөрдэ эрэ ордубут. Харыстыыр миэрэни өссө күүһүрдүбүттэр. Ол да үрдүнэн тиһэх тур оҕус 1627 сыллаахха Польшаҕа Варшава таһыгар ыалдьан өлбүт.

Тур оҕус арҕаһынан 170-180 см үрдүктээх, 800 киилэҕэ тиийэр ыйааһыннаах буолара диэн суруйаллар. Уһун, улахан сытыы муостааҕа үһү. Оҕус сиһин ороҕун бата маҥаннаах, бэйэтэ ыас хара дьүһүннээх (саадьаҕайдыҥы) буоллаҕына, ынаҕа уонна эдэрэ кугастыҥы-күрэҥ буолар эбит.

Этиллибитин курдук, тур оҕус аан бастаан 2 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр Киин Азияҕа үөскээбит уонна онтон сыыйа Индияҕа, Арассыыйаҕа, Аан Илиҥҥэ (Ближнэй Восток), Кытайга, Африкаҕа, Дьобуруопаҕа тарҕаммыт. Кинини аан бастаан Аан Илиҥҥэ дьиэтиппиттэр. Дьэ онтон ыла аан дойдуга дьиэ ынаҕа-сүөһүтэ тэнийэн барбыт.

Даҕатан эттэххэ, тур оҕустан бэрт кыранан хаалан, Индостан тумул арыытыгар зебу оҕуһу дьиэтиппиттэрэ. Онон билигин аан дойдуга туртан уонна зебуттан төрүттээн сүөһүлэр, кинилэр булкаастара бааллар.      

Саха ынаҕа уонна тур оҕус

2013 сыллаахха билим дуоктара, генетик-учуонай Зоя Иванованы кытта саха омук генетикэтин туһунан кэпсэппиттээҕим. Ол кэпсэтиибитигэр Зоя Ивановна саха ынаҕын туһунан оччолорго бу курдук дьиктини кэпсээбитэ.

– Финн генетигэ Юха Кантанены кытта саха ынаҕын ДНК-тыгар үлэлэһэ сылдьан, саха ынаҕа Аан Илинтэн силис-мутук тардарын быһаарбыппыт. Кини ДНК-тын анаалыһа былыргы Анатолияҕа (билиҥҥи Турция сиригэр) киһи аймах аан бастаан дьиэтиппит тур оҕуһун ДНК-тыныын үүт-маас этэ.

Тур туһунан 2012 с. Улуу Британия, Франция уонна Германия генетиктэрэ биир дьикти чахчыны арыйан тураллар. Учуонайдар, Анатолияҕа былыргы археология хаһыыларын түмүгэр көстүбүт тур оҕус уҥуоҕун ДНК-тын үөрэтэн көрөн баран, былыр бу кыылы баара-суоҕа Анатолия Чаяню уонна Да-дже диэн икки эрэ дэриэбинэтигэр (ону даҕаны 80 эрэ кыылы!) дьиэтитэ сылдьыбыттарын быһаарбыттар. Оттон саха ынаҕа онтон төрүттээх эбит.

Уопсайынан, генетика диэн мындыр уонна уустук үөрэх. Кини ДНК анаалыһын түмүгүнэн оннооҕор б.э.и. 10-9 тыһ. сыл анараа өттүгэр хас сүөһүнү, ханна-ханна дьиэтиппиттэрин кытта быһаарар кыахтаах.

Аан дойдуга

Аан дойдуга барыта холбоон сүөһү 1080 көрүҥэ баар. Онтон 300 боруодата дьиэ сүөһүтэ дэнэр. Ону таһынан зебу – 121 (зебу дьиэ да сүөһүтүн, тыа-хонуу да кыылын ахсааныгар киирэр), буйвол – 38 көрүҥэ баар.

Бэлиэтээн эттэххэ, атын-атын источниктарга сүөһү көрүҥүн, ахсаанын араастаан суруйаллар. Ол курдук, “Бикипиэдьийэҕэ” “1080 көрүҥ баар” диэн суруйар буоллахтарына, сорох анал саайтарга “1500 кэриҥэ” дииллэр. Аны туран, эмиэ ол “Бикипиэдьийэҕэ” сорох ыстатыйаҕа “зебу 121, сороххо – 75 көрүҥнээх” диэн буолар.

Саамай улахан сүөһүлэр

Туох да диэн суруйбуттарын, тойоннообуттарын иһин, аан дойдуга тыһыынчанан араас сүөһү баара чахчы. Олор ортолоругар барыларыттан ойуччу улахан, бөдөҥ-садаҥ, толуу сүөһүлэр эмиэ бааллар. Олору билиһиннэриэх иннинэ, кыратык туоруу түһэн, бэйэбит сахабыт сүөһүтүн туһунан аҕыйах тылы ахтан ааһыах. Тэҥнэбилгэ диэн.

Саха ынаҕа, арааһа, аан дойду биир саамай кыра сүөһүтэ буолуохтаах. Кини арҕаһынан үрдүгэ 120 сантымыатыр, ынаҕын ыйааһына – 300-350 кг, оттон оҕуһа – 500 кг тиийэр. Сылга ортотунан 1500 киилэ үүтү ыатар. 2000 кг тиийиэн сөп. Ол оннугар үүтүн сыата 11 % кытта буолуон сөп.

Кьянине. Бу Италияттан төрүттээн оҕуһу сороҕор “фарфор оҕус” дииллэр. Үрдүгэ – 1,9 м, ыйааһына – 1 т тахса, устата – 2,53 м. Тыһыта 900 кг ыйааһыннаах.

Гелфби (герофорд). Англияҕа үөскэтиллибит эт боруодата. Аан дойдуга эккэ анаан иитиллэр биир саамай маассабай боруода. Оҕус орто ыйааһына – 1200 киилэ. Ынах – 800-900 кг.

Калмык. 300 сыл анараа өттүгэр Калмыкияҕа үөскэтиллибит, биир “саамай тулуурдаах” дэнэр боруода. Оҕус орто ыйааһына – 1200 кг буоллаҕына, ынаҕа – 700-1000 кг.

Бельгия күөҕэ. Культуриска ханыылыы былчыҥнардаах, эккэ анаан иитиллэр боруода. Дьүһүнүн-бодотун номнуо 4-6 ыйыттан туппутунан барар. Улахан атыыр оҕус ыйааһына – 1300 кг, ынах – 850-900.

Индия бизона эбэтэр гаур. Индиҕа, Бангладешка үөскиир, аан дойду саамай улахан сүөһүтэ. Дьиэ сүөһүтэ буолбатах. Ыас хара дьүһүннээх, 2 миэтэрэ үрдүктээх, 1500 кг ыйааһыннаах, 3 миэтэрэ усталаах буолар. Ахсаана аҕыйах буолан, Кыһыл кинигэҕэ киирбит.

Як (сарлык)

Ягы биир саамай уһун уонна тулуурдаах сүөһү диэххэ сөп. Атыыр як муҥутаан 4 миэтэрэ усталаах буолуон сөп. Аны туран, бу кыыл хайа чыпчаалыгар, салгын букатын суох кэриэтэ сиригэр, 6000 м үрдүккэ, кытта тахсан мэччийэн киирэр. Эмиэ биһиги сылгыбыт курдук хаары хаһан аһыыр. Кини төрөөбүт-үөскээбит сирэ – Тибиэт.

Арассыыйаҕа ягы, сүрүннэн, Тываҕа (2012 с. ааҕынан 10 000 сүөһү), Бүрээтийэҕэ уонна Алтаайга иитэллэр. Аан дойдуга Тибиэккэ, Индияҕа, Кытайга, Казахстаҥҥа, Афганистаҥҥа, Ираҥҥа, Кыргыстааҥҥа, Кавказ дойдуларыгар, о.д.а. баар. Арай Арменияҕа үөскэтэн көрбүттэрэ табыллыбатах. Тоҕо эрэ өлөн хаалбыттар.

Як уһун эрэ буолбатах. Атыырын үрдүгэ – 2 м., ыйааһына – 1000 кг тиийиэн сөп. Ол оннугар тыһыта кыра – 325-360 кг буолар.

Як икки көрүҥнээх буолар: дьиэ яга уонна кыыл. Өскөтүн дьиэ яга уҥуоҕунан-ыйааһынынан кыра, бэйэтэ мөлтөх буоллаҕына, кыыл як аймаҕыттан быдан улахан, тулуурдаах буолар. Ол эрээри кини сатаан дьиэтийбэт, дьонноох-сэргэлээх сиргэ киирдэҕинэ көнньүнэн өлөн хаалар. Онон кини билигин Тибиэт хайаларын чыпчаалларыгар ордон сылдьар.

Тибиэккэ, Джунгарияҕа, Памирга, Киин Азияҕа, Монголияҕа Атыыр ягы уонна ынаҕы иссиһиннэрэн хайнак диэни үөскэтэллэр. Онтулара дьиҥнээх яктан арыый улахан уонна үүттээх буолар.

Биир интэриэһинэйэ диэн, дьиэ яга сибиинньэ курдук хордургууру (хаһыҥырыыр) сатыыр. Дьиикэй оннугу сатаабат.      

Овцебык

Овцебык төрдө буолбут харамайдар сиргэ түҥ былыр олорон ааспыттар. Суруйалларынан, кинилэр 3,5 мөл. сыл анараа өттүгэр халлаан тымныйбытыгар Гималай хайаларыттан аллараа түһэннэр, билиҥҥи Сибииринэн уонна Евразиянан тарҕаммыттар. Онтон мууһуруу үйэтигэр Беринг силбэһиитинэн Хотугу Эмиэрикэҕэ тахсыбыттар. Ахсааннара элбэх эбит эрээри, климат сылыйан барбытыгар быһар быһаҕастара өлбүт.

Овцебык оҕус бииһигэр киирсэрин дуу, козатыҥылар аймахтара буоларын дуу туһунан учуонайдар билигин даҕаны мөккүһэллэр. Ол гынан баран, туох да саарбаҕа суох, кинилэр саамай чугас аймахтара такин диэн Тибиэккэ олохтоох кыыл буолар.

Тыһы овцебык арҕаһынан үрдүгэ, ортотунан, 132-138 см, ыйааһына – 260-350 кг буолар. Атыыр үрдүгэ – 150 см, ыйааһына – 650 кг тиийэр.  

Овцебык 30-50-ча буолан үөрдээн сылдьар. Кини ыраах көспөт. Билигин, сүрүннээн, Арассыыйаҕа уонна Канадаҕа үөскүүр. Дьиктитэ диэн, Арассыыйа уонна Канада Арктикаларын айылҕата олус майгыннаһар эрээри, овцебык урут биһиэхэ сүппүт, кинилэргэ тыыннаах ордубут. Ол иһин 1974 с. Арассыыйа учуонайдара Канадаттан овцебыктары аҕалан Таймыырга олохтообуттар. Билигин ахсааннара 5000 кэриҥэ буолбут.

Овцебык биир уратыта диэн, киниэхэ саба түстэххэ, куоппат, оҕолорун-мөлтөхтөрүн көмүскээн, ортолоругар киллэрэн, төгүрүйэн баран биир сиргэ туран көмүскэнэр. Бултуурга кэбирэх. Онон сорох учуонайдар овцебык эстиитигэр киһи эмиэ оруоллаах дииллэр.

Зебу

Зебу Аан Илин үөскээбит тур оҕуһу кытта биир силиһэ-мутуга, сыдьаана суох, эмиэ бэйэтэ түҥ былыргыттан үөскээн кэлбит сүөһү көрүҥэ буолар. Зебу аан бастаан Индостан тумул арыытыгар, билиҥҥи Индия сиригэр, үөскээбит уонна онно дьиэтийбит. Тропик уонна субтропик килиимэттээх дойдуларга таптаан олохсуйар. Тур оҕус сыдьааннарыттан уратыта диэн, арҕаһыгар бөкчөгөрдөөх, бытааннык улаатар, үүтэ кыра буола.

Зебуну билигин Индияттан атын Африкаҕа, Азербайджаҥҥа, Бразилияҕа уонна Мадагаскарга иитэллэр. Ити дойдуларга бу сүөһү ытык харамай быһыытынан сыаналанар, киниэхэ аналлаах таҥара дьиэлэрин, үҥэр-сүктэр сирдэри, пааматынньыктары туталлар.

Көрүҥэ элбэх. Аҥаардас Мадагаскар арыытыгар зебу 70-тан тахса көрүҥэ үөскүүр. Ахсаана Мадагаскар арыытын нэһилиэнньэтээҕэр балтараа төгүл элбэх.

Оҕус туһунан араас өйдөбүл

Оҕуһу үгүс норуот түҥ былыргыттан таҥара оҥостор. Кини итэҕэл, култуура сорҕотун быһыытынан үгүс омукка киирэ сылдьар. Холобур, биһиэхэ, сахаларга, Дьыл оҕуһа, оҕуһу мииммит, оҕус таҥаралаах Улуу Хоро туһунан номох, о.д.а. элбэх.

Былыргы Египет олохтоохторо уонна Африка бииһин-уустара оҕуһу үөһэттэн айдарыылаах кыыл курдук сыаналыыллара. “Оҕус – халлаан ынаҕын уола” дииллэрэ. Кини уйгуну-быйаҥы, төрүөҕү кытта ситимнээҕэ.

Былыргы Двуречье уонна Орто Азия омуктара оҕуһу “ый таҥарата”, Иран олохтоохторо ыйы – “оҕус сиэмэлээх” диэн ааттыыллара. Дьиктитэ диэн, Иран мифологиятыгар таҥара халлааны, ууну, сири, үүнээйини айан баран, тута оҕуһу оҥорор. Киһини буолбатах.

Манна Зевс атыыр оҕус буолан Европаны күрэтэрин, Апис, Бухис уонна Пта эмиэ оҕус буолан кубулуналларын, Шива таҥара оҕус көлөлөөҕүн ахтыахха сөп.        

Альберт Капрынов.