Арассыыйаҕа олорон туох эмэ үөрүүлээх сонуну истэриҥ күчүмэҕэй. Тура-тура киһини кэлэтэр, сонньутар эрэ сонуннар... Ол эрээри саҥа 2021 сыл биир үөрүүлээх сонуну бэлэхтээтэ. “Амма тыата кэрдиллибэт буолбут үһү!” диэн сонун өрөспүүбүлүкэни тилийэ көттө. “Кыым” бу тиэмэни саҕаланыаҕыттан кэтээн олорбут, суруйбут буолан, дьону-сэргэни кытта ситиһиини тэҥҥэ үллэстэр.
Чахчы, үөрүүлээх сонун!
Бу туһунан нэһилиэнньэҕэ киэҥник биллэ илигинэ бастакынан Афанасий Алексеев (дьон кинини “Японец” диэн ааттыыр – НГ.) иһитиннэрдэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ үтүө дьыалатынан, гражданскай бигэ позициятынан биллэр урбаанньыт, уопсастыбанньык тохсунньу 14 күнүгэр соцситимигэр: “Доҕоттоор, Амма эбэбитин көмүскээһиҥҥэ эһиэхэ анаан үчүгэй сонуннаахпын! “Саха сирин айылҕатын көмүскүөх!” уопсастыбаннай хамсааһын туруорсуута уонна Амма өрүс баһыгар тыаны кэртэрбэт туһугар биһиги халбаҥнаабат уопсастыбаннай позициябыт үтүө түмүктээх буоллулар!” – диэн суруйбут этэ. Дьэ, чахчы, үөрүүлээх сонун! Сонно тута үөрүү-көтүү, эҕэрдэлэһии саҕаламмыта. Сорохтор “чахчы дуо?” диэн итэҕэйбэккэ ыйыппыттар этэ. Кырдьык, киһи итэҕэйиэ да суоҕун курдуга.
Быһата, “Вудлэнд24” ХЭТ уонна “Ангара” ХЭТ салайааччыта, Иркутскай урбаанньыта Г.В. Маслобойников Саха сиригэр тыаны туох да мэһэйэ суох кэрдэрэ сатамматын өйдөөбүт уонна арыанда дуогабарын көтүрэргэ быһаарыммыт. Ол курдук, ахсынньы 28 күнүгэр “Вудленд24” ХЭТ уонна “Ангара” ХЭТ дириэктэрэ СӨ Арбитраж суутугар ирдэбил (иск) киллэрбит – “мас соҕотуопкалыырга ойуур учаастактарын арыандаҕа ыларга ыытыллыбыт аукционнар түмүктэрин сыыһанан ааҕарга” диэн. Сайабылыанньалар СӨ Арбитраж суутугар ылыллыбыттар, хаһан көрөллөрүн болдьоҕо чуолкайдаммыт.
“Бэрдэ суох балаһыанньа”
Мантан салгыы Иркутскай урбаанньыта, “Вудленд24” ХЭТ уонна “Ангара” ХЭТ генеральнай дириэктэрэ Георгий Маслобойниковы кытта кэпсэтэ сырыттыбыт.
– Дорообо, Георгий Викторович! Дьэ, арыанда дуогабардарын көтүртэрэн эрэр эбиккин, ол туһунан быһаарыаҥ дуо?
– Тугу элбэҕи быһаарыахпыный, итиннэ эһиги дьоҥҥут барытын билэн олороллор ини...
– Биир бэйэм эйигин “туох дьаабы киһитэй” диэн абарар этим, онтон аккаастаммыккын үөрэ иһиттим.
– Оо, төһө да дьаабы эбэтэр үчүгэй киһи диэҥ, дьыала онно буолбатах. Миигин эмиэ сөпкө өйдөөҥ ээ. Эһиги уопсастыбанньыктаргыт суукка ирдэбил киллэрбиттэр, бу сирдэр сыыһа бэриллибиттэр диэн. “Бу киһи общиналар сирдэрин сыыһа ылбыт, онно хаһаайыннаары гынар” диэн. Оттон мин аукцион түмүгүнэн, бу туох да суох учаастактара диэн биэрбиттэрин ыллаҕым дии. Дьон олорор сирэ, онно общиналар баалларын туһунан туох да суоҕа эбээт. Харчыбын эҥин төлөөн туран ыллаҕым. Мин өттүбүттэн туох сокуону кэһии баарый? Ол иһин мин арыандаҕа биэрээччигэ – министиэристибэҕэ – сайабылыанньа түһэрдим, Арбитраж суутугар. Дуогабар сыыһалаах оҥоһуллубут, ону көтүртэрэбин, харчыбын төлөөҥ диэн.
– Оччоҕо арыанда биэрээччи, ол эбэтэр министиэристибэ эппиэттиир, кини буруйдаах буоллаҕа дии?
– Бу – дьикти дьыала. Биир өттүттэн, докумуоҥҥа туох да суох. Чахчы, туох даҕаны мэһэй суох диэн. Мин онно олоҕуран, ыллаҕым. Иккис өттүттэн, онно олорор дьон мэһэй баар диэн дакаастыыллар. Олоххо эмиэ оннук түбэлтэ элбэхтик тахсааччы дии? Холобур, дьиэ-уот, кыбартыыра боппуруоһугар: атыыласпытыҥ кэннэ кимнээх эрэ бас билэр кыбартыыралара буолан тахсар. Бу түбэлтэ эмиэ оннук. Онон докумуон ситэтэ суоҕуттан оспуор диэххэ сөбө буолуо. Мин “министиэристибэ буруйдаах” диэн быһа этэртэн туттунабын.
– Эн харчыбын төннөрөргө диэн сайабылыанньа киллэрбиккин дии.
– Оннук, биһиги таах ороскуокка киирбит буолан тахсабыт. Эспэртиисэ биллиэр диэри тохтоон эриҥ диэбиттэрин тохтоон, былырыын үлэ ыыппатахпыт. Онтон сайыҥҥыттан балаһыанньа дьэ саҕаланан баран, маннык түмүктэннэ. Дьиҥинэн, арыанда биэрээччи өттүттэн барыта эрдэттэн үөрэтиллиэхтээҕэ эбитэ буолуо. Оттон биир өттүттэн, докумуон албыннаабат.
– Бу түбэлтэ туһунан туох санаалааххын?
– Мин эмиэ сөбүлээбэппин. Онон бу түбэлтэҕэ, “буруйдааҕы көрдөөн” диэн буолбакка, кыһалҕаны быһаараллара буоллар диэн баҕарабын. Онон “ким эрэ буруйдаах” дииртэн туттунабын. Бу – юристар быһаарар дьыалалара.
– Махтал, Георгий Викторович!
Министиэристибэ: сокуон хараҕынан оҥорбуппут
“Мин тыаны кэрдиини эмиэ утарабын, – диэтэ миниистир Сахамин Афанасьев суруналыыстардыын көрсүһүүгэ. – Оттон тутууга, хаһаайыстыба наадыйыытыгар, оттукка анаан соҕотуопка – атын. Бука баһаалыста, сөпкө өйдөөҥ. Мас соҕотуопкатынан Алдан оройуонугар 1200 юридическай уонна физическэй сирэй, Амма улууһугар 1400 сирэй дьарыктанар. Биһиги итини хайдах да кыайан бобор кыахпыт суох – Конституцияны кэһии буолан тахсар. Оттон мас кэрдиитэ (вырубка) — дьэ, бу бобуулаах. Бу иһин биһиги эппиэккэ тардабыт, миэрэлиибит”.
Салгыы миниистир маннык эттэ:
– Холобур, суруналыыс В.Обедин биһиги исписэлиистэрбитин сокуону кэһэн, учаастактары аукциоҥҥа “обременениелаах” биэрбиттэр диэн суруйбут. Биһиги онно бэйэбит быһаарыыбытын биэрбиппит, “Учаастактар туох даҕаны “обременениета” суох бэриллибиттэрэ. Публичнай кадаастыр каартатыгар көрдөххө, ити учаастактарга туох даҕаны суох”, – диэн. Каартаны эһиэхэ эмиэ көрдөрүөхпүтүн эбэтэр бэйэҕит нүөмэрдэринэн ити кыбартаалларга киирэн көрүөххүтүн сөп. Онон биһиги Арбитраж суутугар бэйэбит позициябытын чуолкайдык быһаарыахпыт.
– Г.В. Маслобойниковка харчыта төннөрүллүө дуо?
– Туох баар хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар субъектары кытта тахсар мөккүөрдээх боппуруостары Арбитраж суутун нөҥүө быһаарсабыт. Учаастагы арыандалаһааччы (“Вудленд24” ХЭТ уонна “Ангара” ХЭТ) көҕүлээһининэн дуогабары көтүрэргэ биһиги бэлэммит. Бу былаас уорганын уонна хаһаайыстыбаннай үлэни ыытар, тэрийэр (хозяйствующий) субъект икки ардыгар юридическай оспуор диэн санатабын. Онуоха 2020 сылга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр киирбит 17 мөлүйүөннээх арыанда төлөбүрэ арыандалаһааччыга кыайан төннөрүллэр кыаҕа суох.
Тоҕо? Тоҕо диэтэххэ, сокуон быһыытынан, кини 2020 сылга ити учаастактары бас билэрэ. Үлэни тоҕо ыыппатаҕа – бэйэтин бырааба. Аукцион түмүгүнэн арыанда дуогабарын кытта билсибитэ, илии баттаспыта, сокуоннайын билиммитэ. Ол биир тииптээх (типовой) дуогабар, онно илии баттаһыытыгар туох даҕаны ыйытыы үөскээбэтэҕэ. РФ бүддьүөтүгэр уонна өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр арыанда төлөбүрүн төлүүрүгэр – эмиэ туох да ыйытыы суоҕа. Онон 2020 сылга төлөммүт арыанда төлөбүрэ төннөрүллүбэт.
Онтон дуогабары көтүрэргэ бэлэммит, итинник бороссодуура мэлдьи баар буолааччы. Үксүн дуогабары биһиги бэйэбит көтүрээччибит. Ол төрүөтүнэн, арыанда төлөбүрүн төлөөбөттөрө буолар.
“Үҥгүөлэ”: Хайдах суох буолуохпутуй? Баарбыт!
Г.Маслобойников ити ахсынньы 22 күнүгэр Алдан оройуонун “Үҥгүөлэ” община бэрэссэдээтэлэ Никон Винокуровтаах СӨ Арбитраһын суутугар СӨ Экология, айылҕаны баһылааһын уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтин аатыгар ирдэбил сайабылыанньа киллэрбиттэрин аҕынна. Мин Алдан тыатыгар бултуур община баһылыга Никон Винокуровы кытта төлөпүөнүнэн кэпсэтиибэр маннык быһаарда:
– Биһиги “Үҥгүөлэ” родовой община аатыттан бастаан ирдэбили Алдан оройуонун суутугар киллэрбиппит, ону кинилэр биһиги маннык боппуруоһу быһаарбаппыт диэн Арбитраж суутугар утаарбыттара.
– Ирдэбилгит ис хоһооно туох диэн этэй?
– Родовой община туһанар, бултуур сирэ бу мас соҕутуопкалыырга арыандаланар учаастакка бэриллибитэ сыыһа, аукцион түмүгэ сыыһа диэн.
– Оттон министиэристибэ этэринэн, публичнай кадаастыр каартата “ыраас” диэн дии, кини буруйун эмиэ билиммэт.
– Хайдах оннук буолуой? Биһиги өссө 1996 сылтан бу сири ылан, манна бултаан-алтаан олоробут дии. Онтон 2000 сыллаахха өссө бултааһыҥҥа диэн докумуону хос оҥорторбуппут, ол дуогабара 2035 сылга диэри туһанарга диэн. Юрист Александр Ариносовтыын эҥин көрбүппүт дии, докумуоннары. Биһиги уһун болдьоххо ылбыт булт лиссиэнсийэлээхпит.
– Оччоҕо тоҕо “сүтэн” хаалбыккытый?
– Кинилэр бултааһыҥҥа (охотпользование) туспа сөбүлэһиннэрии түһэрсиллиэхтээх диэн этэллэр. Ону биһиги оҥорторо иликпит. Биһиги олох да күүппэккэ сырыттахпыт дии, маннык буолуо диэн санааҕа да суоҕа. Хата, ону Дьулустаан Сидоров, Эбэҥки ассоциациятын салайааччыта, истэ, тиэрдэ охсон, онтон саҕаламмыта, бу туруорсуубут. Онуоха Ил Түмэн кэмитиэтэ, уопсастыбаннай актыбыыстар көмөлөспүттэрэ.
– Каартаҕа киллэртэрэргэ ирдэнэр докумуону толорторуу харчылаах дуо?
– Оннук, бырайыагын оҥорторуу харчылаах бөҕө буоллаҕа. 100-чэ тыһыынча буолара буолуо. Ол эрэн, оҥорторуохха сөп. Өссө итиннэ Кутана Анамытыгар уонна Хатыстыырга төрүт дьарык сирэ (ТТПП) диэн эмиэ олох атын ыстаатыстаах сирдэр эмиэ түбэспиттэр этэ. Онон, ити өттүгэр сэрэхтээх, эрдэттэн бэлэмнээх буолуохпутун наада. Бу өттүгэр көмүскэллээх буолар наадаттан, эрдэттэн быһаарар үлэ барара наада эбит.
Пиар дуо?
Хомойуох иһин, экология туруулаһыытын мэлдьи пирданыыга “сыбыыр”, онон хоруотуур идэлээхтэр. Бу сырыыга, бэл, суруналыыс Виталий Обедин: “Уопсастыбанньыктар мас кэрдиитин “биһиги тохтоттубут” диэн харса суох пиарданаллара бэрдэ суох”, – диэбит. Кини: “Дьиҥинэн, балаһыанньаны аукциоҥҥа докумуону сатаан бэлэмнээбэтэх Экология, айылҕаны баһылааһын уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ “быыһаатаҕа”, – диэн үгэргээбиттии эппит уонна туттуммакка, “харчыга харахтара хараҥарбыт баллаастар” диэн үөхпүт.
Ааспыт 2020 сыл сайыныгар, Амма иһин туруулаһыы долгунугар, өрөспүүбүлүкэҕэ баар эколог уопсастыбанньыктар, учуонайдар, юристар, урбаанньыттар, атын экология түмсүүлэрэ сомоҕолоһон, “Сахабыт сирин айылҕатын көмүскүөххэ!” диэн киэҥ уопсастыбаннай хамсааһыны тэрийбиттэрэ. Бу хамсааһын актыбыыстара улахан үлэни ыытан кэллилэр. Кинилэр дойду бэрэсидьиэнигэр туһаайан сурук суруйбуттара, ол анныгар илии баттааһынын хомуйбуттара, мас кэрдиллиэхтээх сирдэригэр учуонайдары кытта бииргэ эспэдииссийэлэри тэрийбиттэрэ, суукка ирдэбил сайабылыанньатын түһэрбиттэрэ. Онон бу ситиһии хайдах да кинилэрэ суох кэлбэтэҕэ өйдөнөр.
Биллэр уопсастыбанньык, “Сахабыт сирин айылҕатын көмүскүөххэ!” уопсастыбаннай хамсааһын хос бэрэссэдээтэлэ, “Сир” уопсастыбаннай хамсааһын салайааччыта Иван Степанов “пиарданыы” туһунан маннык диир: “Мин суруналыыс Виталий Обедин Амма тыатын алдьаттарымаары, сүрэхтиин-быардыын ыалдьан туран, илии баттааһынын хомуйбут, холууптары көтүппүт, эспэдииссийэҕэ харчы хомуйбут, араас туруорсуу сурук бөҕөтүн суруйбут дьону-сэргэни, уопсастыбанньыктары сэнээн дуу, аанньа ахтыбакка дуу, итинник биир этиинэн түһэрэн кэбиспитин ылыммаппын. Суруналыыс итинник тыллаһыа суохтаах дии саныыбын”.
Онно дьыалабыай мас да суох
Салгыы Иван Степанов: “Мин учуонайдары кытта ити учаастактарга сайын эспэдииссийэҕэ бара сылдьан көрдөхпүнэ, онно дьыалабыай мас да диэн суоҕа, аҕыйах 10-15 миэтэрэлээх мас баара буолуо, уонна барыта иинэҕэс мас, талах этэ. Туох маһын итиннэ Маслобойников кэрдээри гыммыта буолла? Кини үлэтигэр-хамнаһыгар “сир баайын хостооһун” диэн эмиэ киирэ, сурулла сылдьар, онон сэрэйэ саныыбын, баҕар, ким да билбэтинэн тугу эрэ көрдөөрү, хостоору гыммыта буолуо дуу диэн. Онтон ким да көрбөтүнэн ону оҥорор кыаллыа суох, ити булчуттар сирдэрэ, онон сөбүлүөхтэрэ суоҕа диэн өйдөөтөҕө буолуо”, – диэн сабаҕалыыр.
И.Степанов Амма тыатын көмүскэлигэр бука бары туруммуттарын, бэл, айылҕаттан айдарыылаах дьоммут чараас эйгэ таһымыгар кытта үлэлэспиттэрин, ол эмиэ дьайыылаах буолуон сөбүн кэпсиир, туора турбатах бар дьоҥҥо махталын тиэрдэр.
***
Дьэ, ити курдук биир киирсии түмүктэннэ. Ол эрээри, бүччүм санаа эмиэ оонньуур. Баҕар, Госдума быыбарын көрсө, экология айдааннаах боппуруоһа мэһэй эрэ буолаары гынна диэн, эйэлээхтик түмүктээн кэбиһэргэ “сүбэлээбиттэрэ” буолаарай? Тоҕо эрэ суруналыыстардыын көрсүһүүгэ миниистир С.Афанасьев “бэлиитикэлээһин” туһунан эмиэ ахтан аһарбыта.
***
Мантан салгыы “Амма өрүһүн бата баар кэрэ сирдэринэн, Ураты харыстанар айылҕа пааркатын тэрийиэххэ” диэн “Амма кырдала” уопсастыбаннай тэрилтэ көҕүлээбит бырайыагар үлэ саҕаланыа диэн буолла. Министиэристибэ “бу бырайыагы өйүүбүт, бииргэ үлэлэһэбит” диэтэ.
“Вудлэнд24” уонна “Ангара”ХЭТ-т киллэрбит ирдэбил сайабылыанньалара биирэ тохсунньу 21 күнүгэр, иккиһэ олунньу 1 күнүгэр Арбитраж суутугар көрүллүөхтэрэ. Дуогабар көтүллүө диэн үөрүүбүт үгүс да буоллар, маһы соҕотуопкалыырга син биир былаан түһэриллэр. Онон итинник хатылана туруон сөп. Онуоха бу түбэлтэ түмүк оҥосторго, итэҕэһи-быһаҕаһы туоратарга өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар, былаас уорганнарыгар, барыбытыгар үөрэх буоллун!
Нина ГЕРАСИМОВА.
