Бу күннэргэ Марха өрүс икки ураты сонунунан соһутта. Бастакыта – космостан көстөр хаартыската аан дойдуну сөхтөрдө. Иккиһэ – Марха, Бүлүү өрүстэр балыктара 80-90% үөннээхтэр (паразиттаахтар) диэн Ил Түмэн дьокутаата А.А. Григорьева эппитэ элбэх дьону аймаата.
Өрүспүт “эриэн көҕүстэммит”
Бу куосумастан түһэриигэ көстөр Саха сирин Марха өрүһүн хаартыскаларын дьикти ойуулара аан дойду учуонайдарын интэриэстэрин тарпыт. Бэл диэтэр, былыргы цивилизациялар ойуулара диэн ааттыыр Перуга Наска платоҕо көстүбүт курдук геоглифтарга майгынната көрөллөр эбит.
Өрүс кытыытын үрдэллэрэ, көрөргүт курдук, чарапаахы, моллюска хахтарын курдук үллэн, өссө сырдык-хараҥа сурааһыннардаах олус дьикти ойуу-бичик буолан көстөллөр эбит. “Былыр атын планета дьоно туох эрэ бэлиэ ойуу хаалларбыттар” диэтэххэ аатырарбыт чахчы. Турист бөҕө субуллуо. Өссө номоххо кэпсэнэр Бүлүү алтан олгуйдарын санаатахха, “сахалар ханнык эрэ сулустан кэлбит дьоммут быһыылаах” диэн саха тэҥэ суох буолуохпутун сөп курдук.
Марха ирбэт тоҥҥо сытар Бүлүү платота диэн ааттанар 400 х 200 км киэҥ, 700-900 м үрдүктээх көнө үрдэл сиринэн устар. Бу плато анныгар 1,5 км дириҥнээх аан дойдуга саамай халыҥ ирбэт тоҥ араҥата сытар. Учуонайдар биир сабаҕаларынан, “эриэн көҕүс” көстүүтэ ирбэт тоҥ ириититтэн үөскээбитэ буолуон сөп. Манна балачча өр сыллар усталарыгар ирбэт тоҥ ирэн, сир сиҥнэн, өрүс устар сиринэн ити төгүрүктүҥү эриэн балаһалардаах ойуулар, учуонайдар ааттыыларынан, “оһуордаах сир” үөскээбит буолуохтарын сөп.
Оттон АХШ геологиятын үлэһиттэрин сабаҕатынан, ити балаһалар былыр үөскээбит суурайыы дьапталҕаларын (“слоеный пирог” диэн ааттыыллар) үөһэттэн көстүүтэ буолуон сөп. Биллэрин курдук, үөһэ сытар элбэх хаар ууллан, сыл аайы аллара түһэригэр итинник ойууну түһэрэн ааһар. Холобур, биһиги мырааннарбыт ойуулара тэрээһэ курдугун өйдөөн көрөргүт буолуо. Мырааммыт ойуулара куосумастан хайдах көстөллөрө эбитэ буолла?
Марха өрүс “эриэн көхсө” ордук кыһын чуолкайдык көстөр эбит. Учуонайдар бу эрэгийиэҥҥэ сир тоҕо итинник хамсыырын, ойуу хайдах үөскүүрүн үчүгэйдик үөрэтиэхтэригэр диэри, Марха тулатыгар көстүбүт ойуулар аан дойду биир дьикти таабырына буолуохтара диэн саныыллар.
Оонньуута суох эттэххэ, биһиги үгүспүт долоҕойбутугар киллэрэ илик глобальнай сылыйыыбыт көстүүлэрэ өрөспүүбүлүкэҕэ элбиир туруктаахтар. Бастаан көстүбүт Баатаҕай чугаһыгар баар, биллибэт биричиинэнэн сүүнэ киэҥ сир дьөллүбүтэ сыл аайы кэҥээн иһэр.
Марха балыга чахчы үөннээх дуо?
Ил Түмэн дьокутаата А.Григорьева Бордоҥ нэһилиэгэр быыбардааччыларын кытта көрсүһүүгэ «Холобур, Маалыкай уонна Малдьаҕар анныттан ылан чинчийбит балыктара (сордоҥ, сыалыһар, тугунуок, күстэх уо. д. а.) 80 бырыһыана паразиттаах диэн быһаарбыттар. Күндээдэ, Антоновка, Ньурба аннынааҕы балыктар 90 бырыһыаннара үөннээхтэрэ биллибит» диэн кэпсээбитэ дьону долгуппут. Оттон уопсастыбаннай экологтар “биһиэхэ оннук дааннай суох” диэн өйдөөбөттөрүн, сөбүлэспэттэрин биллэрбиттэр. Инньэ гынан кулун тутарга ХИФУ уонна Хоту сир прикладной экологиятын институтун кытта балык туох үөннээҕин билэ боруобаҕа ыла барар буолбуттар.
Атын алдьархай эбиллибитэ буолаарай?
Омос көрдөххө, үөһэ ахтыллыбыт икки бэйэ-бэйэлэриттэн ыраах тиэмэлэр биир сибээстээх буолуохтарын сөп. Глобальнай сылыйыыттан ирбэт тоҥ ириитэ. Бүлүү, Марха өрүстэр киртийиилэрэ алмаас, атом эстиититтэн эрэ буолбакка, ити былыр ирбэт тоҥҥо ытырыллыбыт араас үөн-көйүүр, бактыарыйа, ыарыы биллибэтинэн-көстүбэтинэн суураллан, эбии киртийэ турар буолуон сөп.
Ити 4 өрүстэрбит уу тардар сирдэрэ куосумастан дьону дьиктиргэтэр көрүҥнэммит буоллаҕына, ирии өр, күүскэ бара турар буолуон сөп. Аан дойду учуонайдара ирбэт тоҥ ириититтэн сир анныгар баттана сыппыт киһи аймахха, тыынар тыыннаахха кутталлаах ыарыы, импиэксийэ тахсан, улахан куттал үөскүө диэн сэрэтэллэр. Онон, дьиҥэр, норуот дьокутаата А.А. Григорьева аҕалбыт чахчыларыгар олоҕуран, палеомикробиологияҕа тиийэ билим араас салаатын холбоон, урукку уу, уу аннын буорун тэҥнээн, улахан кэлим киэҥ, дириҥ чинчийиини ыыттарыыны көҕүлүөх баара.
Сэҥээриилэр
Итини былыргыттан билэллэр. Чуукаарга Үрүмээһэп кырдьаҕас Таланда үрэҕин төрдүгэр баар дьиэтигэр үөһээттэн манаан олорон. муҥха түһэрэн. хастыы эмэ мас буочукуну соһон таһааран Ньурбаттан кэлэр балыксыттарга бэрсэн ыытарын туһунан кэпсээччилэр. Киртийии, паразиттаныы биричиинэтэ үөһээ өрүс тардыытыгар баар канализациялаах бөһүөлэктэр. куораттар кирдээх ууларын өрүскэ түһэрэллэрэ буолар.