Ааспыт сайын олус кураан буолан, эдэр дьон олохторугар урут хаһан да көрсүбэтэх сыллара кэлэн ааста. Кырдьаҕастар “арай, сэрии сылларыгар итинник уот кураан буола сылдьыбыта” диэн кэпсээччилэр. Онон, кэлэр сыл сайына хайдах буоларын долгуйа күүтэбит. Биһиги, төһө да билгэһиттэр буолбатарбыт, айылҕаҕа сиик хайдах үөскүүрүн уонна тарҕанарын, айылҕа уларыйыыта тыа сирин уунан хааччыйыыга дьайыытын аныгы билим хараҕынан быһааран көрүөхпүт.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр т/х-тын сайдар кэскилэ нэһилиэктэр уунан хааччыллыыларыттан улахан тутулуктаах. Саха норуота былыр-былыргыттан сылгы-сүөһү иитэргэ табыгастаах оттоох-мастаах, уулаах алаастарынан, от үрэхтэринэн тарҕанан олорбута. Онон билигин нэһилиэнньэбит үгүс өттө Өлүөнэ, Алдан өрүстэрин кирбиилэригэр Илин Эҥээр дэнэр түөлбэҕэ олохсуйан олорор. Манна ааспыт үйэ 30-с сылларыттан холбоһуктааһын саҕаланан, алаастарынан бытанан олорбут дьон киин бөһүөлэктэргэ түмсүбүттэрэ. Оскуолалар, кулууптар тутуллубуттара, тыа сирэ биллэ-көстө сайдан барбыта.

Ол түмүгэр, урут сүүрбэччэ-отучча эрэ ыал олорбут киэҥ алаастара, үрэхтэр хочолоро тыһыынчанан киһи олорор сопхуос киин уһаайбаларыгар кубулуйбуттара. Ити кэмтэн ыла сүүсчэкэ сыл ааста, онон бу сахалар кииннээн олорбут түөлбэлэрэ сирдэрэ-уоттара тэпсилиннэ, тыата кэрдилиннэ, уулара киртийдэ. Биир тылынан эттэххэ, экологията алдьанан, киһи-сүөһү олороругар табыгаһа суох буолан эрэр.

Сир үрдүгэр сөҥүү хайдах тарҕанарый?

Саха сиригэр сылга сөҥүү түһэр нуормата баара-суоҕа 200-250 мм. Бу олус аҕыйах. Маннык климаттаах сирдэр кураан дойдулар ахсааннарыгар киирэллэр. Сахабыт сиригэр сөҥүү хантан кэлэрий уонна хайдах тарҕанарый? Дойдубут турар сирэ уратытынан, сирин ньуура хайдаҕынан көрөн сиик араастаан тарҕанар.

Халлаантан түһэр ардахпыт, хаарбыт үксэ арҕааттан кэлэр, ол эбэтэр, Атлантика далайыттан. Итиччэ ыраахтан кэлэр буолан, аара дэлби аҕыйаан биһиэхэ бэрт кыра чааһа тиксэр. Аны туран, уһун кыһыннаах уонна ирбэт тоҥноох буоламмыт, сиргэ тарҕаныыта, иҥиитэ эмиэ бэйэтэ туспа уратылардаах.

Кыһыммыт уһуна – 7-8 ый. Ити кэм устата түспүт хаар сир өссө тоҥ эрдэҕинэ ууллар, ол иһин үксэ сиргэ иҥмэккэ сааскы халаан уутун кытта баран хаалар. Сааскы уу олохтоох күөллэри толорор уонна ходуһаларбытын угуттуур. Сайын ортото түһэр ардахтар бэрт кылгас, кыра буоланнар, ууларын улахан бырыһыана куйааска тута көтөн хаалар. Ол оннугар күһүҥҥү ардахтар туһалара элбэх. Күһүҥҥү ардах уута сайын ирбит сир араҥатыгар киирэн иҥэр, кыһын тоҥон кэнсиэрбэлэнэн баран, эһиилигэр ирэн сайыны быһа сиигин биэрэ сытар. Онон, “былырыын күһүҥҥү” ардах уутун эрэ суотугар тыабыт, оппут-маспыт үүнэр.

Онон, айылҕабыт кураантан быыһанар соҕотох суола – ирбэт тоҥ. Кини баар буолан уу сир анныгар курдары баран хаалбат. Уу ирэр араҥаҕа киирэн мууһуран баран, эһиилигэр сир ирэрин кытта тэҥҥэ ирсэн, хайдахтаах да курааҥҥа от-мас үүнэригэр туһа буолар.

Кураан уонна өҥ сыллар алтыһыылара

Эппиппит курдук, ааспыт сыл олус кураан буолан, тыа дьонун дьиксиннэрдэ. Сорох нэһилиэктэргэ сайын устата халлаантан хааппыла да ардах түспэтэ. Алаастар буордара хайыта хатта, күөллэр уоллулар. Онон ирбэт тоҥмут кэлэр сайын туттуохтаах уубутун хаһааммата. Кырдьаҕастар алаастар күөллэрэ кэмиттэн-кэмигэр уолалларын, онтон сороҕор уутуйан кэлэллэрин былыргыттан билэллэрэ, кэтээн көрөн таба сылыктыыллара.

Арассыыйаҕа күнү-дьылы чопчу инструменнарынан маассабайдык тэҥнээн көрүү 19-с үйэ бүтүүтэ эрэ саҕаламмыта. Ол аата, 150-ча да сыл буола илик. Бастаан Э.А. Брикнер диэн учуонай 40-ча сыл буола-буола кураан уонна угут дьыллар солбуһалларын быһаарбыта. Итинник уларыйыылар эргийэ сылдьан, 100 сылга быһа холоон иккитэ хатыланалларын эппитэ.

Биһиги 2008-2009 сс. Алаһыай өрүскэ турар Сыбаатай, Арҕахтаах уонна Андрюшкино бөһүөлэктэрэ тоҕо сыл аайы ууга барар төрүөттэрин үөрэтэ сылдьыбыппыт. Ол сылдьан Орто Халыма куорат метео-ыстаансыйатын дааннайдарын ырытан көрбүппүт. Онтон көрдөххө, итийии уонна тымныйыы сыллара, чахчы, 40 сыл буола-буола хатылана тураллар эбит этэ.

Кэнники сылларга килиимэт муҥутуур сылыйыыта бара турар. Килиимэт бүтэһик сылыйыыта 1975-1980 сыллартан саҕаламмыт уонна тэмпэрэтиирэ 1,8-2,0 кыраадыс үрдээбит. Сылыктааһын быһыытынан, 2015-20 сыллартан халлаан тымныйыыта саҕаланыахтаах. Дьэ, хайдах буолар? Сорох учуонайдар “салгын үөһээ араҥатыгар парник гаастара аһара мустан, күнтэн кэлэр итии салгын атмосфера иһигэр киирэн мунньуллан иһэр. Онон Сиргэ сыллааҕы орто тэмпэрэтиирэ үрдүү турар. Өссө да үрдүү туруо” диэн сабаҕалыыллар.

Урут Дьокуускай турар сиригэр салгын сыллааҕы орто тэмпэрэтиирэтэ -10,0, -10,5º С эбит буоллаҕына, билигин -7,0, -7,5ºС буолан турар. Бу сылыйыы, сүрүннээн, кыһыҥҥы ыйдарбыт сылыйбыттарыттан уонна кыһыммыт кылгаабытыттан тахсыбыт. Бэйэҕит көрө сылдьаҕыт, урут алтынньы ый саҥатыгар кыстык хаар түһэрэ уонна ыам ыйын саҥата саҥа ууллара.

Онон, билигин “муҥутуур сылыйыы үйэтэ кэлэн турар” диир эбит буоллахпытына, бу сыллартан сыыйа тымныйан барыан сөп. Ол эрээри, “тымныйыы үйэтэ хайаан да ардахтаах дьылларынан солбуллар” диэн буолбатах. Билигин ирбэт тоҥ үөһээ араҥатын тэмпэрэтиирэтэ муҥутуурдук үрдээн, ирбэт тоҥ олус күүскэ ”кэбирээн” турар. Маннык кэмнэргэ сир-уот алдьаныыта күүһүрэр. Ирбэт тоҥ уонна уу – кыр өстөөхтөр. Уу тоҥо-тоҥо сири, аспаалы хайыта тыылларын бары бэркэ билэҕит.

Халлаан сылыйыыта Саха сиригэр ирбэт тоҥу ириэрэн эрэр. Ол бэлиэлэрэ маннык холобурдарга көстөллөр... Хоту сытар намтал сирдэргэ өрүстэр хааларыттан тахсыылара элбээтэ. Киин улуустарга ирбэт тоҥ ууллан сир сиҥнэн түһүүтэ, аппалар үөскээһиннэрэ, сыырдар быардара сууллуута элбээтэ.

Сиинэ бөһүөлэгэр 2007 с. бэс ыйын бүтүүтэ олохтоохтор ыһыахтаары сырыттахтарына, ардах кэлэн түспүт. Ардах тохтуо суоҕун билэн, олохтоохтор дьиэлэригэр тарҕаспыттар. Сарсыарда көрбүттэрэ: сэлиэнньэлэрин ортотунан 800 миэтэрэ уһуннаах, 6 миэтэрэҕэ диэри дириҥнээх аппа хайа солоон ааспыт.

2013 с. Амма суолугар Кириэстээх үрэх сыырын быара сууллан, уонча хонук устата Амма Дьокуускайы кытта суола, сибээһэ суох хаала сылдьыбыта. Ити курдук, Сахабыт сиригэр хас сыл аайы саҥаттан саҥа алдьаныылар хатылана тураллар. Ол курдук, 2007 с. сааскы халаан уутуттан Таатта улууһун киинэ Ытык Күөл улахан аҥаара ууга баран турар. Төрүөтэ – 60 куб. м/сөк. ууну аһарар кыахтаах Таатта үрэҕин сүнньүнэн 2 төгүл элбэх (120 куб. м/сөк) уу кэлиитэ. Онтон улахан аҥаарын – 107 куб. м/сөк. ороскуоттаах ууну – Дьиэбэгэнэ үрэҕэ киллэрэн турар.

2014 сыл от ыйыгар, декадатааҕы нуорматтан 4 төгүл элбэх сөҥүү (ардах) түһэн, Таатта үрэҕэ быһыты үрдүнэн охсон, Чурапчы Одьулууна ууга баран турар. 2018 с. ыам ыйыгар Чурапчы сэлиэнньэтигэр нуорманы 4 төгүл куоһарар ардахтар түһэн, онно эбии Куоҕалы быһытын анныгар сытар муус ирэн, быһыт алдьанан, сэлиэнньэ ууга барар куттала үөскүү сылдьыбыта. Ити сыл атырдьах ыйыгар көһүтүллүбэтэх ардахтартан уонна быһыттар аннынааҕы муус ирэн, АЛРОСА АХ улахан саахал тахсан турар. 2019-2020 сылларга Хаар Балаҕан үрэҕин сүнньэ бүөлэнэн (киртийэн) уонна тыа аннынааҕы муус ирэн, Горнай улууһун Өрт сэлиэнньэтигэр ыксаллаах быһыы-майгы биллэриллибитэ, о.д.а.

Онон кэлэр сылларга ууну хаһааныы уонна ону таба туттуу Сахабыт сиригэр улахан кыһалҕа буолан эрэрин таба өйдүөхпүтүн наада.

Ууну таба туттуоҕуҥ

Ааспыт үйэ 2-с аҥаарыгар эмиэ маннык кураан сыллар буолбуттара. Ону туоратар туһугар, 1970-с сыллартан саҕалаан дьон тоҕуоруһан олорор сирдэрин, бөһүөлэктэри, т/х-тын сирдэрин нүөлсүтээри үрэхтэргэ гидро-тэхиниичэскэй тутуулары (быһыттары) оҥоруу судаарыстыбаннай бэлиитикэ быһыытынан барбыта. Ол утумнаах үлэ түмүгэр, аҥаардас Саха сирин киин улуустарыгар 300-тэн тахса араас кыамталаах гидро-тэхиниичэскэй тутуу баар буолбута. Олортон 200-чэкэ күөлэ өрөспүүбүлүкэ 10 улууһун 73 нэһилиэгин тэхиниичэскэй уонна иһэр уунан хааччыйаллар, 40 систиэмэ 20 тыһ. гаа иэннээх ходуһаны нүөлсүтэллэр. Инньэ гынан, кураайы олохтоох бөһүөлэктэр, т/х-тын сирдэрин микроклиматтара тупсарыллыбыта. Билигин онно 9 күөлгэ – 5 мөл. тахса, 120 күөлгэ – 1-5 мөл. кубометр, 61 күөлгэ 1 мөл. кубометры кыайбат сабардамнаах уу мунньуллан сытар.  

Кэнники сылларга ыытыллыбыт чинчийиилэр килиимэт уларыйыыта бу быһыттарбыт туругун лаппа мөлтөппүтүн көрдөрөллөр. Бу маннык курдук түгэннэртэн сылтаан Арассыыйа атын эрэгийиэннэригэр элбэх саахал тахсарын истэбит, билэбит. Онон билигин бара турар килиимэт уларыйыыта, халлаан сылыйыыта, уу хаһаайыстыбатыгар эрэ буолбакка, ирбэт тоҥҥо турар инженернэй тутууларга барыларыгар дьайан барар кутталлаах. Онно судаарыстыбабыт, аныгы билим дааннайдарыгар олоҕуран, сөптөөх үбүлээһини, үлэни ыытара – билиҥҥи кэм мүлчүрүйбэт ирдэбилэ.

Түмүктэр

Эппиппит курдук, Саха сирэ – олус кураан дойду. Манна ирбэт тоҥноох эрэ буолан оттонон-мастанан, хаһаайыстыбаланан олоробут. Күһүөрү түспүт ардах уута ирбэт тоҥҥо тиийэн иҥнэн хаалар, тоҥор, сыла аҥаарыттан ордук муус буола сытан баран, эһиилигэр саас-сайын ирэн айылҕабытын уунан хааччыйар.

Билигин “глобальнай итийии” баран, Сахабыт сирин киин улуустарыгар салгын сыллааҕы орто көрдөрүүтэ, ортотунан, 2,5-3,0 кыраадыһынан үрдээн турар. Тэмпэрэтиирэ сыл устата халбаҥнааһына сир анныгар, ортотунан, 10-15 м дириҥҥэ диэри дьайар. Бу араҥа сир кыраадыһа биллэ-көстө үрдээн эрэр. Ону тыа сирин олохтоохторо булуустара туһаттан тахсан эрэриттэн билэр буолуохтаахтар. Ирбэт тоҥ сайын устата ирэр араҥата дириҥээтэ, ол эбэтэр, сииги тутан хаалар кыаҕа намтаата.

Киин улуустар туой буордаах сирдэригэр сайын ирэр араҥа анныгар аһара халыҥ дьапталҕа муус баар. Ити – былыр Улуу Мууһуруу үйэтин кэмигэр сир хайыта тоҥмутунан уу киирэн баран, тыһыынчанан сыллар устата ирбэккэ сыппыт муус. Ирбэт тоҥ ирэр түбэлтэтигэр, ити муус ирэн сир ньуурун алдьатара, сири-дойдуну ууга ыытара сылыктанар.

Аан дойдуга халлаан сылыйыытын дьайыыта күүһүрэн иһэр. Ону күүстээх тыал-силлиэ, баһаар элбээбитэ, сир-дойду ууга барар буолбута туоһулуур. Маннык быһыыга-майгыга өрөспүүбүлүкэбит салалтата бэлэм буолуохтаах. Биһиэхэ биир бастакы кыһалҕанан уу буолар чинчилээх.

Тыҥаан турар сорук: ууну сатаан харайыы, туһаныы уонна онно сөптөөх дьаһаллары ылыы. Урукку сылларга тутуллубут Өлүөнэ – Туора-Күөл, Өлүөнэ – Мүрү курдук улахан уу ситимнэрин уо.д.а. инженернэй тутуулары чөлүгэр түһэрэн толору кыахтарынан үлэлэтии... 2000 сс. саҕаланыыларыгар ууну туһаныыга көдьүүстээх үлэни ыыппыт Таатта үрэх тардыытын Сэбиэтин үлэтин сөргүтүү... Килиимэт уларыйыыта ууга сыһыаннаах тутууларга эрэ буолбакка, инженернэй тутууларга барыларыгар дьайыытын учуоттаан, ирбэт тоҥҥо тутуу нормативтарын хаттаан көрүү уо.д.а.

Бу маннык боппуруостар быһаарылыннахтарына эрэ тыа сиригэр дьон-сэргэ билигин бара турар айылҕа уларыйыыларыгар оҕустарыа суоҕа.

Семен Готовцев, геология-минералогия билимин хандьыдаата, Михаил Лоскин, тиэхиньикэ билимин хандьыдаата.