Хаһыат ааспыт нүөмэригэр билим дуоктара, орнитолог-учуонай Николай Гермогенов кыталык туһунан араас чахчыны кэпсээбитэ. Оттон бу сырыыга кукаакы туһунан билиһиннэрэбит.
Көрдөххө, кукаакы атын от-мас, ойуур-хонуу көтөрүттэн улахан туох да уратыта суох. Арай, сорох ардыгар тыа иһин “ылан кэбиһэр” аймалҕаннаах соҕус буолуон сөп. Онтон атын кини киһи хараҕар быраҕыллара суох. Баар да баар. Сүтэн да хааллаҕына ким да улаханнык ороһуйуо суохха дылы. Ол эрээри...
“Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытыгар” кини туһунан “ойуурга олохтоох дьоҕус көтөр, бэйэтин өҥө бороҥ, кыната, кутуруга кугас, баһа күрэҥ” диэн суруйаллар. Оттон нууччалыыта “кукша” дэнэр. Аатын кини “куук” диэн саҥарар майгытыттан сиэттэрэн таһаарбыттар. Финн тыллаах омуктарга эмиэ итиниэхэ майгынныырдыы ааттанар: күүкшэ, куусаха, куускаин, о.д.а.
Оттон үөрэхтээхтэр этэллэринэн, бу тыл сахаҕа эбэҥки тылыттан киирбит буолуон сөп. Кукаакы эбэҥки тылын араас диалектарыгар “күкээки”, “күкэки”, “күкэвки” дэнэр. Син биир саһылы – “сулаки”, ооҕуйу – “атаки” дииллэринии.
Саха сорох улуустарыгар кукаакыны “ньокоокуй”, арыт “сыамсах” дииллэр. Ону даҕаны ити икки тыл киэҥник тарҕамматах. Бары кэриэтэ кукаакынан билэллэр.
Кукаакы норуот номоҕор, фольклоругар да балачча ахтыллар. Оҕо сылдьан кини туһунан остуоруйалары истибит буолуохтаах. Сир дойду да аата буолбута баар. Холобур, Өлүөнэҕэ түһэр Кукаакы Билирэ диэн үрэх баар. Ньурбаҕа бүтүн нэһилиэк баар буола сылдьыбыта.
Чэ, ити курдук быһыта орута тутан кылгастык киирии тыллаан туран, кэпсэтиибитигэр киириэх.
Көтөр
тымныыттан
куттаммат
Орнитолог-учуонайы кытта атах тэпсэн олорон сэһэргэспиччэ, таарыйа бу кыһын бассаапка тарҕаммыт көтөрдөр өлүктэрин туһунан эмиэ сурастым.
– Николай Иванович, быйыл кыһын социальнай ситимнэргэ дьон-сэргэ “тыа-ойуур көтөрө тоҥон өлөн эрэр, урут маннык суоҕа” диэн аймаммыта. Субу-субу тоҥон сытар мас көтөрүн, чыычаахтар хаартыскаларын ыыталлара. Мин санаабар, мас көтөрө, чыычаах даҕаны аҥаардас тымныыттан буолбакка, ас-үөл тиийбэтиттэн өлөр буолуохтаах. Дьиҥэр, Саха сирин көтөрдөрө урут да, хойут да оччо-бачча тымныыны тулуйан кэллэхтэрэ.
– Итини судургутук көрүөххэ наада. Холобур, “сут дьыл кэллэ” диэн буолар. Оттон сут кэллэр эрэ, көтөр-сүүрэр аһылыгын булунара уустугурар. Кини киһи курдук дьиэҕэ кыстаабат. Кыыл-сүөл барыта хаарга саһар. Ол иһигэр бочугурастар, улардар-куртуйахтар. Бэл, татыйык хаар анныгар киирэр. Биирдэ уолаттар татыйык хаар анныгар 30 см дириҥҥэ киирэн саһар хороонун булбуттара. Уопсайынан, көтөрдөр ким эрэ хаар, дулҕа анныгар саһар, ким эрэ окко-маска сөрүөстэр, түүтүн сахсатар, этин тэмпэрэтиирэтин түһэрэр. Биллэн турар, тымныыга мөлтөх доруобуйалаах көтөр өлүөн сөп эрээри, чөл туруктаах, үчүгэйдик аһыы сылдьар харамай хотторбот.
Онон, бастатан туран, көтөрдөр ас тиийбэтиттэн өлөллөр диэххэ сөп. Иккиһинэн, халлаан эрдэ тымныйбыт, оттон хаар суох эбэтэр чараас буоллаҕына өлөллөр. Оннук түгэҥҥэ кинилэр саһар сирдэрэ суох буолар. Холобур, сорох дьыл сэтинньи ортотугар диэри хаар чап-чараас буолааччы. Оннук дьыл улахан көтөр, ол иһигэр улар-куртуйах, моһуогурар, түргэнник мөлтүүр.
Үсүһүнэн, Саха сиригэр күн уһуна кырата суох оруоллаах. Кыһын оройугар күн аҕыйах чаас көрөөт, киирэн хаалар, халлаан эрдэ хараҥарар. Күн кылгаһа өлгөм аһылыктаах да дьылга охсор. Холобур, барабыай “синантроп” дэнэр. Ол эбэтэр дьон олороро сирин таһыгар уйаланар. Борис Игнатьевич Сидоров диэн Хаҥалас 2-с Дьөппөнүттэн төрүттээх орнитолог доҕордоох этим. Кини манна кыстыыр көтөрдөрү үөрэппитэ. Доҕорум биирдэ кэпсиир: “Барабыай күнү быһа аһаабытын-сиэбитин баара эрэ 1,5 чаас иһигэр куртаҕа буһаран кэбиһэр. Ол аата кыһын халлаан арыый сырдыгар, киэһэ 4-5 чаас саҕана, бүтэһигин аһыыр, ол кэннэ 1,5 чаас иһигэр куртаҕа-оһоҕоһо номнуо кураанахсыйа охсор. Дьэ, ити кэннэ кини сарсыарда 6-7 чааска, халлаан суһуктуйуор диэри, аһаабакка тулуйуохтаах. Биир барабыайы кэтээн көрдүм. Көтөрүм сарсыарда 7 чааска ыскылаакка көтөн тиийэн тымныы туорааҕы сиэн баран, хорҕойор сиригэр төнүннэ уонна тиийээт, өлөн түстэ. Тоҕо диэтэххэ, уһуннук аһаабатах буолан сэниэтэ барыта ыскылаакка тиийэригэр баранна, эбиитин тымныы туорааҕы сиэн сылааһын “сүтэрдэ”. Барабыай барахсан кыһыҥҥы күнү туоруурга сэниэ мунньунарыгар, киһилии аһыырыгар-сииригэр бириэмэтэ тиийбэтэ”.
Атын көтөрдөр эмиэ оннуктар. Онон көтөр олоҕор дьайар биир саамай тутаах фактор – бириэмэ. Бириэмэ баар буоллаҕына кини тото-хана аһыыр, тымныыны туоруур күүс-күдэх мунньунар. Тэмпэрэтиирэ, баҕар, -70 да кыраадыс буоллун, бириэмэ, күн сырдыга эрэ наада.
Кукаакы
– “Кукаакы диэн дьикти көтөр” диэбитиҥ. Туох дьиктилээҕий?
– Бастатан туран, кукаакы ханна да кэлбэт-барбат, көспөт, үйэтин тухары биир сиргэ олорор көтөр. Быһа холоон, 40 гаа иэннээх ыырдаах. Онтон тахсыбат. Биирдэ эмэ, бэрт дэҥҥэ, хотугу тайҕалаах сиртэн киин диэки кэлиэн сөп. Онон бүтэр.
Кукаакы (саха киэнэ) бэйэтэ туспа кыһалҕалаах көтөр. Кини үөһээ көстө сытары эрэ хомуйан аһыыр айылгылаах. Ол иһин үйэтин тухары сылы эргиччи кыһыны туоруур аһын хаһаанар.
Биһиги кукаакыбыт Канаадатааҕы уонна Кытайдааҕы “аймахтара” арыый сымнаҕас айылҕалаах сиргэ олороллор. Саастара-сайыннара, күһүннэрэ уһун, оттон кыһынын тоҥоро-тоҥоро ириэрэр. Ол иһин ас түргэнник буорту буолар буолан, хаһаамматтар.
– Ол аата биһиги кукаакыбыт кыһынын тугу да көрдөөн аһаабат, хасааһын эрэ сиир дуо?
– Оннук. Ол иһин ордук-хос аһы булуо эрэ кэрэх, чуолаан күһүнүн, “ампаарыгар” илдьэн уурар. Тоҕо диэтэххэ, кини тоҥсоҕой курдук кыһыннары үөннээн аһаабат, атын көтөр курдук хаары хаспат, от-мас сыатын сиэбэт. Бэрдэ буоллаҕына сүүрэ сылдьар кутуйаҕы тутар.
Дьиктитэ диэн, кукаакы хасааһын тииккэ, бэскэ уонна харыйаҕа кистиир. Тоҕо диэтэххэ, мутукчалаах мас бактерияны кытта охсуһар бэссэстибэлэрдээх. Ол өр кэмҥэ ас буорту буолбатыгар көмөлөһөр.
– Ол аата кыһын хасааһа бүттэҕинэ өлөр буоллаҕа?
– Өлөр. Кукаакы аһы бэйэтигэр хаһаанарын таһынан, “ойоҕор” эмиэ хаһаанар. Тоҕо диэтэххэ, кулун тутар бүтүүтүттэн ыам ыйыгар диэри төрүүр-ууһуур кэмэ кэлэр. Оҕолоро муус устар ортотугар тахсаллар. Онуоха диэри тыһы уйатыттан турбат. Ол иһин ити кэмҥэ тыһытын атыыра эрэ аһатар.
– Сайын ас хаһаанарга “ойоҕо” көмөлөспөт дуо?
– Даҕатан эттэххэ, кукаакы үйэтин тухары эмиэ кыталык курдук биир доҕордоох буолар. Онон ас хаһаанарга иккиэн сүүрэллэр-көтөллөр. Атыыра тыһыта ханна “ампаардааҕын” билэр буолар.
Аны туран, оҕолоро тахсыбыттарын, көтөр буолбуттарын кэннэ, күһүөрү сайын барыларын көмөлөһүннэрэн ас хаһааналлар. Ол кэннэ кыстык чугаһыырын саҕана биир оҕону хаалларан баран, атыттарын үүрэн кэбиһэллэр. Үүрүллүбүт оҕолор атын, оҕото-уруута суох, төрүүр саастарыттан ааспыт кырдьаҕас “ыалларга” иитиэх оҕо буолан сыстыахтарын уонна кинилэри кытта бэйэлэрэ төрүүр-ууһуур кэмнэрэ кэлиэр диэри, үстүү эҥин сыл, бииргэ олоруохтарын сөп.
Канада кукаакыта
Кытай кукаакыта
Өссө биир дьикти баар. Канаадатааҕы уонна Кытайдааҕы кукаакылары кытта хаалбыт биир оҕо (атыттар үүрүллүбүттэрин кэннэ) үс сааһыгар диэри төрөппүттэригэр көмөлөһөр. Бастатан туран, ол оҕо уйаларын көмүскүүр-харыстыыр. Иккиһинэн, төрөппүттэрэ аһыы-сии барбыт кэмнэригэр бырааттарын-балыстарын аһатыан-сиэтиэн сөп (төрөппүттэрин үтүктэн). Үсүһүнэн, бырааттарын-балыстарын ииктэрин-саахтарын ыраастыыр, уйаны көрөр-истэр. Судургутук эттэххэ, төрөппүттэрэ кинини көмөлөһүннэрээри хааллараллар.
– Саха сирин кукаакылара эмиэ оннуктар дуо?
– Суох. Биһиги айылҕабыт атын, кукаакы өстөөҕө элбэх. Олоххо уопута, туох да үөрүйэҕэ суох, барытыгар бары мэһэй-таһай (оҕолору аһатарга, уйа туттарга, о.д.а) буола сылдьар эдэр көтөр сиэмэх кыыл-көтөр болҕомтотун тардар. Ол иһин саха кукаакылара оҕолорун төһө да хаалларбыттарын иһин, уйаҕа букатын чугаһаппаттар, көмөлөһүннэрбэттэр. Оттон кыра, быйылгы оҕолор көппүттэрин кэннэ, дьэ чугаһатан, бииргэ сылдьыахтарын сөп.
– Оттон Канадаҕа-Кытайга оҕолорун тоҕо “хамначчыттаталларый”?
– Онно сиэмэх көтөр аҕыйах. Тоҕо диэтэххэ, Кытайга эҥин дьон бэйэтэ олордубут тыата-ойуура элбэх. Дьиҥнээх, былыр-былыргыттан үүнэн турбут дьиикэй айылҕа буолбатах.
– Николай Иванович, дьикти, сонун кэпсээниҥ иһин махтанабын.
Кэпсэттэ
Альберт КАПРЫНОВ.
