(дьүөгэм кэпсээниттэн)
Бу курдук тыллардаах суругу аҕыйах сыллааҕыта оҕолор үлэлэрин бэрэбиэркэлии олорон, билэр кыыһым тэтэрээтин быыһыттан булан ылбытым.
Ол үс муннуктуу тутуллубут бэрт дьоҕус сурук миигин олус уйадыппыта. Олох аһыытын-ньулуунун, минньигэһин «амтаһыйа» илик кырачаан кыысчаан уйан санныгар аһыы утах эрэйэ-муҥа сүгүлүннэҕэ. Оҕо сааһыттан бараммат баайдаах, кэрэ кистэлэҥнээх, ол эрээри уҕарыйар иэйиилээх, уостар уйгулаах олох бары кыһалҕатын тулуйарга, этинэн-хаанынан билэргэ ананан кэлээхтээтэҕэ. Хайдах эмэ көмөлөспүт, саатар, сүбэ-ама буолбут киһи диэн испэр саныы сылдьыбытым. Ол эрээри тоҕоостоох кэм көстүбэтэҕэ. Бэйэтэ даҕаны муҥкук, аҕыйах саҥалаах барахсан этэ. Дьонтон тэйэ туттара, кини олоҕор орооһоллорун адьас сөбүлээбэтэ.
Барыта хара балыыртан саҕаламмыта...
Сандаара оҕо курдук оҕо этэ. Сырдыгынан сыдьаайар аламаҕай харахтааҕа. Ону-маны барытын билэ-көрө сатыыра, куруук сырдыкка, кэрэҕэ талаһара. Дьиэтигэр соҕотох оҕо буолан, төрөппүттэрэ олус убаммыттара. Тыынар салгыннара, сарсыҥҥы күннэрин саһарҕата кини буолбута. Ол эрээри дьоллоох кэм уһаабатаҕа... Күһүҥҥү хараҥа түүн кинилэр олохторун атыйахтаах уулуу аймаабыта. Аҕалара, киһини өлөрүүгэ балыллан, хаайыылаах дьылҕатын сүкпүтэ. Оо, ама ааспытын иһин, ыарахан да кэм этэ... Ханнык да муус сүрэхтээх кыайан тулуйбат, ханнык да таас санаалаах сатаан уйбат ыар охсуута кинилэр хаһыҥы билбэтэх уйан сүрэхтэригэр оспот бааһы хаалларбыта. Хара балыыры халбарытаары, аҕаларын кырдьыгын дакаастыы сатаан, эрэй бөҕөнү көрөөхтөөбүттэрэ. Аны үйэтэ атын буолан, халыҥ хармааннаахтар хаайыы ытарчатыттан күрэммиттэрэ, кимнээҕэр дириҥ буруйдаахтар ууттан кураанах тахсыбыттара.
Күн-дьыл устан испитэ. Сиикэй бааһы кэм-кэрдии сууйан-сотон, чэрдитэр дииллэр эрээри, Сандаара ийэтин ыар аһыыта ааһан испэтэҕэ. Саҥата суох бэйэтигэр бүгэн сылдьар идэлэммитэ. Дьол кыымынан сандаарар хараҕын уота өспүтэ. Маҥнай оҕом, күҥҥэ көрбүт чыычааҕым, туһугар диэн олоххо төннө сатаабыта. Ол эрээри – кыаллаахтаабатаҕа... Харах уута, санаа хараастыыта барытын соппута: инникигэ кэскили, олоххо, бэл, күндү көмүс күөрэгэйэ Сандаара сырдык мичээрин... Сүтүктээх сүүс аньыылаах дииллэрин курдук, ол хараҥа дьайдаах быһылаантан аҕыйах кэм ааспытын кэннэ хаайыыттан сурук кэлбитэ. Сурукка «аҕаҕыт өллө, ыар буруйдааҕы аһыйымаҥ» диэн бэрт судургутук суруйбуттар этэ. Олоххо иккис тыйыс охсууну ылаат, Сандаара ийэтэ Сибиэтэ букатын буорайбыта. Санаатын уоскутаары, маҥнай кыралаан амсайар идэлэммитэ. Доҕотторо-атастара тэйэн барбыттара. Кистээбэккэ эттэххэ, хара маҥнайгыттан өйдүү-өйүү да сатаабатахтара. Хаайыылаах, өлөрүөхсүт кэргэнэ диэн туората көрбүттэрэ, кырдьыгы ылымматахтара. Баҕар, албын балыырга итэҕэйэн, кэлэйбиттэрэ оччо эбитэ дуу...
Арыгы амсайбыт күнүгэр ийэтэ уруккутун курдук күлэрэ-үөрэрэ, сырдык суолга үктэниэх, олоҕун саҥалыы оҥостуох буолара. Бу курдук аһыы утах хабалата ийэтин эрэйдээҕи улам ыллар ылан испитэ. Урукку ыраас санаатын, сырдык ыратын супту уулаан, сыыска быраҕыллыбыт бөх курдук тас дьүһүнүн эрэ хаалларбыта. Кини истиҥ иэйиитэ симэлийбитэ, санаатын «кыната» тостубута. Кэрэ сэбэрэтэ кэхтибитэ, намылыйан түһэр уһун солко суһуоҕа маҥхайбыта.
Аһыы утахха ордук дьахтар аймах күүскэ ылларар эбит. Арыгыта суох олох суоҕар дылы, Сибиэтэ үс-түөрт күн эрэ өйдөөх сылдьара. Ону даҕаны тымтан, буоларга-буолбакка кыыһыран тахсара. Дьиэни сууйар-сотор, ас астыыр, бэйэ бодотун өрө тардынар диэн кэлиэ дуо?! Урут, аҕалара баар эрдэҕинэ, үчүгэйдик да олорбуттара. Остуол муҥунан ас, ыраас таҥас-сап, ынах-сүөһү, хаһаайыстыба... барыта баара. Сибиэтэ түргэн туттунуулаах, барыга-бары сатабыллаах дьиэ хаһаайката этэ. Кыһалҕалаахха көмөлөһөр аһыныгас санаалаах буолан, дьон ытыктаан, «Сибиэтэ барахсан» диэн ааттыыра. Ол бэйэтэ билигин хайдах буолаахтаата. Туох дьүһүнүн дьүһүлэннэ. Онно ким буруйдааҕый? Балыырга түбэһэн суорума суолламмыт аҕалара дуо, эбэтэр халыҥ харчынан ыһыахтаммыт хара санаалаах түөкүттэр дуо? Аны кэлэн, өлбүт кырдьыгы тилиннэрэ, умуллубут уоту күөдьүтэ сатаан да диэн...
Киһи хара буолуоҥ, Сандаара!
Итинник олорбуттара номнуо биэс сыл ааһа оҕуста. Сайын барахсан дьон сүрэҕэр таптал сибэккитин тылыннарбын диэбиттии ардыгар өҥүрүк куйааһынан сатыылыыр, ардыгар дохсун ардаҕынан курулатар. Быйыл сайын Сандаара уон биирис кылааһы ортонон үөрэнэр бүтэрдэ. Биэс сыллааҕыта дьэндэйэн турбут мааны дьиэлэрэ арыгыһыттар мустар уйалара буолла. Оттон дьиэ иһин этэ да барыллыбат. Сыаналаах мал атыыланан бүппүтэ, сэниэ тэрил умнаһыкка баран оннун булбута ыраатта. Арай тиэргэн ортотугар аарыгырбыт сэргэ уруккутун курдук хоройон турар.
Сандаара эрдэ туран чэйин оргутта. “Тугу эрэ ыстаабыта буолбут киһи дуу” дии санаата да, аһыах санаата олох кэлбэт. Суунан-тараанан, сэргэхсийэн баран, дьиэтин сөргүппүтэ буолла. Түбэһиэх быраҕыллыбыт таҥаһы-сабы, иһити-хомуоһу сааһылаан, миэстэлэрин буллартаата. Ити – орто оскуоланы бүтэрбит дьоро түгэни бэлиэтээһин содула.... Тугу кистэниллиэй, аһыы утаҕынан сууйуу, сылтах көстүбүччэ арыгылааһын. Ийэтэ итинник сууйбута ыйтан ордон эрэр. Бэҕэһээ «кыыһым, Сандаарам, оскуоланы бүтэрбит үөрүүтүн үллэстэ кэлиҥ» дии-дии, эмиэ бэйэтин кэбин кэппит буолуохсуттары ыҥыртаан ылбыта. Түүн өргө диэри ыллаан-туойан, үҥкүүлээн-тибийэн «дьоллоох түгэни» үөрүүлээхтик ылбыт дьон, дьэ, кинилэр бааллар. Оол-ол ороҥҥо ийэтэ баттаҕа бураллыбытынан сытар. Кыраҕа ымыттыбат сирэйэ кыра оҕолуу үөрэн мичээрдээбит. Сандаара ийэтин көрөн олус аһынна. Кини, дьиҥэ, ийэтин таптыыр ээ, таптыыр... Бу курдук дьылҕаламмытыгар хаһан да буруйдаабатаҕа, сирэй-харах аспатаҕа. Арай олох ыар охсуутун кыайан уйбатах сүрэҕэр эрэ кыратык абаран ылара. Аргыыйдык дугунан тиийэн, ийэтин кэтэҕиттэн оргууй сыллаан ылла. Төһө да арыгы, табах сытынан аҥылыйдар, ийэ барахсан сыта туохтааҕар да минньигэс, ордук күндү. «Ийэм барахсаны бу курдук кууһан сытан, олох оборчотуттан өрөһүйбүт, бары кыһалҕатыттан харыстаабыт киһи баар ини» дии сытан, кыыс нуктаан ылла.
Сарсын куораттыыр. Үөрэх туттарса, сырдыгы батыһа диэн ааттаан. Ийэтэ соҕотох хааллаҕына, киһи аатыттан ааһарын биллэр да хаайыахтыай. Дьон тэҥинэн олох олоруон олус баҕараахтыыр ээ. Үөрэхтэнэн, үлэһит буолан, ийэтин бэйэтигэр хайаан да ылыа. Манна хааллаҕына, иккиэн буорайаллар. Үлэ да суох, дьон да туоратара бэрт. Сандаара “барарбар өйүө буолуо уонна оттон ийэбин минньигэс аһынан күндүлүөм” диэн, киэһэни быһа ас астаан түбүгүрэн таҕыста. Таҥаһын-сабын, малын хомунан, ыкса түүн сытта.
Ардах түһэр. Кими эрэ сайыһан дуу, ахтан дуу эрэрдии сиппэрэҥнээн ардыыр. Сандаара ийэтиниин уун-утары көрсөн тураллар. Чочумча саҥата суох тураат, Сибиэтэ: «Тукаам, үөрэҕи батыс, сырдыгы тутус. Дьоллоох киһи буолуоҥ... Ханна да буолларгын, дойдугар куруук эргиллэ тур, ситимҥин быһыма. Төрөөбүт дойдута суох киһи силиһэ-мутуга суоҕун тэҥэ, иинэҕэс мас кэриэтэ буоллаҕа. Аҕаҥ үтүө киһи этэ. Ону ити... хара балыыр... Оҕо сааһыҥ дьоллоох кэмин былдьаабыт киһи мин баарбын. Мин.. Кыаллар буоллаҕына, бырастыы...» — диэт, бөтө бэрдэрдэ. Хараҕыттан ыраас таммахтар субуруҥнаатылар. Ол умуллан хаалбыт харахха көрдөһүү-ааттаһыы, кэмсинии, хараастыы көһүннэ. Кыыс барахсан тугу да саҥараахтаабата. Онтон иһин түгэҕэр иһиллэр-иһиллибэттик «кэтэс...» диэхтээтэ. Ол кэмҥэ суоппар өҥөйөн туран: «Чэ, ыксааҥ эрэ бу. Суол куһаҕан, өр айанныыһыкпыт», — диэтэ. Кыыс барахсан оҕолуу уйан сүрэҕэ ытарбахтаата, хараҕыттан ыраас таммах тоҕунна. Ийэ барахсан амарах сүрэҕэ сэрэйээхтээтэҕэ дуу... күҥҥэ көрбүт күндү күөрэгэйбин кимтэн да былдьаппатарбын диэбиттии, хам кууһан туран, иэдэһиттэн сыллаан барда. Ардах күүһүрдэ, ханна эрэ ыраах этиҥ этэн лүһүгүрэттэ. Кыыс олороотун кытта, массыына ыһыырда турда.
Сибиэтэ ардах быыһыгар суола сойбут массыынаны өөр да өр одуулаһан тураахтаата. Онтон өй ылбыттыы, дьиэтин диэки аат харата сукуҥнуу турда. Тымныы хоһо, истиэнэтин эркиннэрэ, ыйанан турар аҕаларын хаартыската кинини сэмэлээбит харахтарынан көрөргө дылылар. Оронугар тиийэн, сытынан кэбистэ, оргууй хараҕын симтэ.
Күн-дьыл куолутунан устан истэ. Ол курус түгэнтэн номнуо хас да кыстык хаар түһэн уулунна. Кэлин истибитим, Сандаара үөрэҕин бүтэрэн, учуутал идэтин баһылаабыт сурахтааҕа. Ийэтэ барахсан аһыы утахха умса түһэн, ол сайын эргиллибэт дойдутугар аттаммыта. Оо, Сандаара, Сандаара кыысчаан, оҕо сааскар олох очурун туораан, аһыытын-ньулуунун эккинэн-хааҥҥынан билэн кэллэҕиҥ. Ыарахаттартан самнан түспэккэ, үөрэххин этэҥҥэ бүтэрдэҕиҥ. Киһи-хара буолуоҥ, Сандаара! Эрэн, олох кэхтибэт кэрэтин, эрэн, сүрэҕиҥ дьулуурун!
Ньургуйаана.
