Кырдьык өрөгөйдүөхтээх

Бэс ыйын 8 күнүгэр Дьокуускай куорат килбэйэр киинигэр, Киров-Горькай уулуссаларын быһа охсуһуутугар, киэһэ 20 ч. саҕана киһи өлүүлээх улахан суол быһылаана тахсыбыта. Ол быһылааҥҥа тапталлаах кэргэнин, оҕолорун аҕатын сүтэрбит эдэркээн ийэ Наталья М.-Н. кэлэ сырытта. Кини туох да буруйа суох кэргэнин түҥнэри көтүтэн өлөрбүт итирик суоппар сиэрдээх накаастабылы ылыа суоҕа диэн долгуйар.

Кистэл буолбатах, итирэн баран уруулга олорон, киһини суол быһылааныгар суорума суоллаабыт буруйдаахтары суут олус сымнаҕастык бириигэбэрдиирэ – баар суол. Соторутааҕыта Алексей Юрченко туһунан суруйбуппут да ону туоһулуур.

Наталья М.-Н.:

– Мин кэргэним, оҕолорум, дьиэ кэргэним иннигэр тапталлаах күндү киһибин күн сириттэн букатыннаахтык симэлиппит өлөрүөхсүт сиэрдээх накастабылы ыларын ситиһэр ытык иэстээхпин. Биллэн турар, кэргэммин аны кэлэн хайдах да төнүннэрэр кыаҕым суох. Оҕолорум аҕалара аны хаһан да эргиллибэттии барбытын өйдөөбөттөр. Төлөпүөн, домофон тыаһаатаҕына, өрө көтө түһэллэр уонна: «Ураа! Аҕабыт кэллэ», – диэн сүүрээхтииллэр... Мин хас утуйан турдаҕым ахсын аттыбар Толя баар буолуо, оччоҕо мин ыга кууһан, уруккубут курдук дьоллоохтук олоруохпут дии саныыбын. Ол эрээри Дьылҕа Хаан ыйааҕа олус да тыйыс буолар эбит. Туох аньыыбыт-харабыт иһин биһигини итинник ыардык атаҕастаата?..

Уорбаланааччыга силиэстийэ кэмигэр ханнык миэрэни ылар туһунан боппуруоһу Дьокуускай куораттааҕы суут бэс ыйын 10 күнүгэр көрбүт. Суол быһылаана тахсыбыт чахчытынан киһини алҕаска өлөрүүгэ холуобунай дьыала тэриллибит.

Суут матырыйаалыгар көстөрүнэн, суол быһылаанын таһаарбыт буруйдаа­ҕынан 1996 сыллаах төрүөх, ХИФУ иккис кууруһун устудьуона Айаал В. буолар. Кинини суут атырдьах ыйын 7 күнүгэр диэри СИЗОҕа хаайда. Бу быһаарыыны кытары уорбаланааччы сөбүлэспэтэх уонна дьиэ хаайыытыгар олордоллоругар эппит. Биллэн турар, СИЗОтааҕар дьиэҕэ сытар ордук бөҕө буоллаҕа...

Суут кэмигэр уорбаланааччы арыгы иһэн баран уруулга олорбутун билим­мит. Кини «мин кыыспын кытары эти­һэн баран, кыһыыбыттан арыгы испитим. Онно топпокко, өссө эбинээри маҕа­һыыҥҥа арыгы ыла бараары уруулга олорбутум» диэн суут кэмигэр эппит. Эмсэҕэлээччи Наталья этэринэн, суут кэмигэр уорбаланааччы буолуохтааҕын курдук ылыммыт, отой да буруйа суох киһи курдук туттар-хаптар үһү. Наталья «кини биһигиттэн, саатар, бырастыы гыныҥ диэн да көрдөспөтө» диэн абарар.

Бүдүрүйбүт көммөт

Суут матырыйаалыгар сурулларынан, сууттанааччы урут арыгы иһэн баран, уруулга олорон административнай миэрэҕэ тардылла сылдьыбыттардаах эбит. 2016 сыллаахха атырдьах ыйыгар итирэн баран уруулга олорбутун иһин суоппардыыр быраабын быспыттар уонна 30 тыһ. солк. ыстарааптаабыттар. Аны быйыл муус устарга эмиэ арыгы иһэн баран, уруулга олорон тутуллубут, онуоха ыам ыйыгар холуобунай дьыала көбүтүллүбүт.

Буруйдуур өрүт уонна суут маны барытын болҕомтоҕо ылла уонна «сууттанааччы уопсастыбаҕа кутталы үөскэтэр, онон хаалларар сөп» диэн быһаарда. Арыгы иһэн баран уруулга олоруу өлө­рүөх­сүккэ тэҥнээҕин бары билэбит.

«Мин кэргэним бииргэ үлэлиир та­баарыһын кытары путбуоллуу баран испитэ. Кини бырабыыталыстыба автобазатыгар хааччыйар үлэһит этэ. «Этэ» диир олуона баҕайы курдук, билигин да итэҕэйбэппин. Кини сүрдээх элэккэй, үлэтигэр убаастанар, дьиэ кэргэн туллар тутааҕа, эркин курдук эрэнэр киһибит этэ. Үлэтигэр кинини салалта үчүгэй эрэ өттүнэн сыаналыыр. Чахчы, үлэтин олус сөбүлүүр этэ, туох баар дьаһалга актыыбынайдык кыттара... Санаабар, Толям үөрэн мичилийэн бу киириэх курдук».

«Баар-суох дурдабыт-хаххабыт суох буолла...»

Анатолий элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн саамай кыралара, муруннарын бүөтэ этэ. Кини ийэтэ соҕотоҕун үс оҕону атахтарыгар туруортаабыт. Анатолий аҕыс саастааҕар аҕалара ыарахан ыарыыттан өлбүт.

«Кэргэним аҥаардас ийэлээх, тулаайах улааппыт буолан, уолаттарыгар бэйэтэ билбэтэх аҕа тапталын, эр киһи иитиитин биэрэ сатаабыта. Уолаттарым аҕаларын олус таптыыллар, убаастыыллар. Кини дьиэтигэр киирэн кэллэҕинэ, дьиэбит иһэ үөрүүнэн туола түһэрэ. Оттон билигин дьиэбит иһэ уу чуумпу. Кубус-кураанах курдук...» – диир Наталья.

«Миэхэ Анатолий кыа хаан буолбут таҥаһын биэрбиттэрэ. Анатолийы ийэ сир буоругар бүтэһиктээҕин бэс ыйын 14 күнүгэр кистиэхпит. Ол иннигэр өлүгү аһан көрүөхтээхтэр. Тоҕо? Онто да суох биллэр ээ, кини туохтан өлбүтэ. Тоҕо өлүгү дьаабылаан арыйан көрөллөр? Мин кинини киһилии да көмөр кыаҕым суох... Кини оҕо эрдэҕиттэн оннооҕор укуолтан куттанар этэ. Оттон билигин кини өлүгүн бүтүннүү быһан, эттээн кө­рөллөр... Мин кини оннук дьаабылыылларын сөбүлээбэтин курдаттыы сэрэйэбин. Олус соһуччу, бэйэтэ да билбэтинэн ол дойдуга төннүбэттии барбытын дууһата өссө да сэрэйэ, өйдүү илик буолуохтаах. Кини биһиги аттыбытыгар билигин да баарын сэрэйэбин, ону хайдах эрэ билэр курдукпун. Арааһа, кини тоҕо кэргэнин, оҕолорун кууспатын, сыллаабатын кыайан өйдөөбөккө да сылдьар быһыылаах... Кини өлөр күнүгэр массыынатыгар чыычаах кэлэн олорбута. Хайдах эрэ ол кини бэйэтэ кэлэн олорбутун курдук...»

Анатолий аймахтара этэллэринэн, кини өлбүт нөҥүө күнүгэр оҕо былаһаак­катыгар уолаттар оонньуу сырыттахтарына, биир чыычаах арахпакка одуулаабыт. Ону «арааһа, ити Анатолий сылдьар буолуохтаах» диэн тойоннууллар.

Билигин саҥа улаата сатыыр эмдэй-сэмдэй уолаттар аҕата суох, тулаайах улаатыахтара турдаҕа. Тапталлаах кэргэнэ, эркин курдук эрэнэр киһитэ суох хаалбыт Наталья икки оҕону бэйэтэ атаҕар туруорарга күһэллиэҕэ. Биир ийэ күҥҥэ көрдөрбүт тапталлаах оҕотун инчэҕэй ииҥҥэ кистиэҕэ, оттон биир ийэ хаһыстаан да арыгы иһэн баран уруулга олорбут уолун көмүскээн киирсиэҕэ. «Мин сокуон сиэрдээҕин итэҕэйбэт курдукпун. Ол бу эспэртиисэтэ эҥин суох өлөрүөхсүтү ылан хаайыахтаахтар буолбатах дуо? Тоҕо иккистээн итирэн баран, уруулга олорон тутуллубут суоппары кытары ньээҥкэлэһэ сырыттылар? Баҕар, иккис төгүлүн тутуллубут киһини тута суоппардыыр быраабын быспыттара буоллар, Толям тыыннаах хаалыа этэ буоллаҕа...» – диэхтиир Наталья.

Натальялаах Толя 2009 сыллаахха билсибиттэр. Оччолорго Наталья 20 саастааҕа, оттон Анатолий – 22. Наталья дьүөгэлэрин кытары сырыттаҕына, Толя тута хараҕынан хайгыы, сүрэҕинэн сөбүлүү көрбүт. Биирдэ Наталья дьүөгэ­лэрин кытары суолтан массыына тохтото турбут. Онуоха доҕотторун кытары ааһан иһэр Толя уруккуттан астына көрбүт кыыһын көрө охсон, тохтоон, табаарыстарын түһэртээбит уонна Натальяҕа мичээрдээн, чугастык билсээри тохтообут... Эдэрдэр иннилэригэр уһун, дьоллоох олох суола тыргыллара...

«Биһиги ити курдук билсибиппит. Толя миэхэ тута «мин эйигин уруккуттан астына көрөбүн ээ» диэн сэмээр билиммитэ. Кини онно таптыы көрбүт, үөрэн мичилийбит харахтара билиҥҥэ диэри миэхэ көстөллөр. Ити 2009 сыл, бэс ыйын 10 күнэ этэ. Биһиги олохпутугар саамай сырдык түгэн. Оттон бэс ыйын 9 күнэ хара хаанынан сурулунна, Толя күн сириттэн букатыннаахтык кү­рэннэ. Ити кэмҥэ дылы биһиги наар бииргэ сылдьыбыппыт. 2010 сыл ахсынньы бүтүүтүгэр биһиги бастакы уолбут төрөөбүтэ. Аурел диэн ааты бэйэм талбытым. Оттон кырачааммыт 2016 сыл балаҕан ыйыгар төрөөбүтэ. Слава диэн ааты Толя биэрбитэ. Биһиги тохтуу түһэн баран, кыыс оҕолонуохпут диэн ыраланарбыт. Толя уолаттарыгар олус чугастык убаммыт этэ. Улахан уолбут аҕатын кытары тэҥҥэ путбуоллаһа барсааччы.»

«Кэргэним олус хаһаайыстыбаннай этэ. Дьиэҕэ туох баарын-суоҕун барытын кини бэрийэр этэ. Бородууктабыт бүтэн эрэр буоллаҕына, үлэтиттэн кэлэн иһэн, хайаан да уоптабайдаан ааһааччы. Уонна кууһунан ылан, хаһаанан кэбиһээччи.»

Эдэр ыал инники былаана улахан, киэҥ этэ. Анатолий баантан кирэдьиит ылан Хатаска учаастак атыыласпыт. Кини номнуо учаастагын күрүөлээри матырыйаалын эҥин атыыласпыт, үс күннээх өрөбүллэргэ тахсан күрүөлүөх буолан былааннаспыттар. Бааҥҥа дьиэ тутуутугар иккис кирэдьиити биэрэргэ быһаарбыттар, ону ыла охсон чааһынай дьиэ туттуох буолбуттар... Ол эрээри ити ыра санаа билигин туолар кыаҕа суох. Ханнык эрэ итирик суоппар дьалаҕайыттан тапталлаах кэргэн, аҕа, быраат, уол олоҕо быһыннаҕа. Дьылҕа Хаан тыйыс даҕаны...

Дмитрий ИВАНОВ.