Былырыын бэс ыйыгар биһиги Сунтаар улууһуттан киһи куйахата күүрэр, “дьалхааннаах 90-с сыллар” боевик киинэлэрин санатар суругу тутан бэчээттээбиппит. Сурук ааптардара – Сунтаар улууһун, омуннаабакка эттэххэ, аһынан-үөлүнэн бүтүннүү хааччыйан олорор “Татыйыына” хампаанньа бөлөҕүн салалтата. Кинилэр: “Биһиги үлэбитин атахтыыр, ханнык да суруллубут сууту-сокуону билиммэт хара санаалаах дьон мэһэйдииллэриттэн сылайдыбыт. Көмүскэл көрдөөн быраабы араҥаччылыыр уорганнарга үҥсүбүппүт да, күн бүгүҥҥэ диэри туох да күттүөннээх быһаарыы ылылла илик, баһаалыста, көмөлөһүҥ”, – диэн ис хоһоонноох этэ.

Хайдах саҕаламмытай?

Хас саас ахсын Оччугуй Ботуобуйа уонна Түүкээн үрэхтэргэ суол хаайан, понтуон муостатын түһэрэллэр. Урукку өттүгэр Оччугуй Ботуобуйаҕа харчы хаһыйан ылаары үрэх аннын эҥин хастара-хастара туораталыы сылдьыбыттаахтара. Хата, ол билигин бэрээдэктэнэн турар. Оттон Түүкээҥҥэ эмиэ үрэҕи туоратыыны хонтуруоллуур хаайыылаахтар бөлөхтөрө эрэй бөҕөтүн көрдөрө сылдьыбыттаахтар. "Татыйыыналар" биһиэхэ ыыппыт суруктарыгар этиллэринэн, хаайыылаахтар бөлөхтөрө понтуон муостанан туораталларын иһин “татыйыыналартан” сырыы ахсын үлүгэрдээх “түһээн” көрдөөн сордообуттар. Аны туран, бэйэ оҥочотунан, саараама, туораппаттар эбит. Хайаан даҕаны бас быстар сыанатын төлөөн туран, кинилэр “бас билэр” понтуоннарынан эрэ туоруохтааххын. Сунтаар уонна Ньурба улуустарыгар уопсайа 50-тан тахса тыһ. киһи олорор. Онон бу бөлөхтөр балтараа ыйы быһа Түүкээҥҥэ уонна МУАД-ка харчы баһан ылалларын кимнээҕэр үчүгэйдик өйдүүллэр. Онуоха бу хара дьыалаларын ким да мэһэйдээбэтин, ким да орооспотун туһугар улахан интэриэстээхтэр.

Аны туран, быйыл бу бөлөхтөр үрэхтэри хонтуруоллууртан сөп буолбакка, аны Сунтаар–Устье аннынан боруом сырыытыгар тииспиттэр. Устье аннынан “Татыйыына” хампаанньа бэйэтин боруомун түһэрээри гыммытыгар бу бөлөхтөртөн улахан суоһурҕаныы киирбит. Эбиитин “общакка” диэн халлаантан ылан “түһээн” көрдөөбүттэр.

“Татыйыына”, социальнай суолталаах бородууктанан нэһилиэнньэни бүтүннүү хааччыйар буолан, ас-үөл сыаната үрдээбэтигэр интэриэстээх. Оттон сыана тырааныспар ороскуотуттан быһаччы тутулуктанарын өйдүүбүт. Инньэ гынан бэйэтин боруомунан тастаҕына, олус улахан ороскуоту көрсүө суох этэ. Ол иһин "Татыйыына" бэйэтин боруомун түһэрбит. Оттон хаайыылаахтар “татыйыыналартан” түһээн көрдөөн барбыттарыгар, “биһиги сокуон ирдиир туох баар нолуогун судаарыстыбаҕа төлүү олоробут, онон эһиэхэ тоҕо биэриэхпитий? Төлөөбөппүт” диэн батыммыттар.

Ону сөбүлээбэккэ, былырыын бэс ыйын 1 күнүгэр сүгэлээх, быһахтаах бөлөхтөр боруом үлэһиттэригэр саба түспүттэр! Матырыйаалынай эрэ хоромньу буолбакка, дьон тыыныгар туран, доруобуйаларын айгыраппыттар.

Кинилэр “түһээн” төлүүртэн аккаастанар дьону куттуур, ырыынак сокуонунан күрэстэһээччилэрин туоратар санаалаахтара.

Дьиҥэ, бу эргин норуокка биллэринэн, “харалар” диэн аатырбыт хаайыылаахтар куомуннаахтара оскуола оҕолорун, ыччаты бэйэлэрин кэккэлэригэр ыххайан киллэрэллэр уонна кинилэринэн оскуола оҕолоруттан куттаан туран харчы хомуйтараллара урут-уруккуттан биллэрэ. Ол “мустууттан” куттанан, төрөппүттэр оҕолорун атын сиргэ үөрэттэрэ ыытарга күһэллэллэрэ эмиэ баар.

“Биһиги хампаанньабыт 20-тэн тахса сыл устата бүтүн улууһу хааччыйан кэллэ. Ол эрээри, хомойуох иһин, кэккэ сыллар усталарыгар биһиги үлэбитин туорайдаһар, ханнык да сокуону билиммэт быһыыны-майгыны төрдүттэн суох оҥорорго судаарыстыба таһымыгар таһааран быһаарар уолдьаста. Дьалхааннаах 90-с сыллар кэмнэрэ ааспыта. Арассыыйа сайдыылаах таһымҥа тахсар сыалы-соругу туруорунар. Онуоха сокуону кэһии курдук кыдьык мэһэй-таһай буолара саарбахтаммат. Инньэ гынан, биһиги улууспутугар көстөр курдук мөкү хартыына хайаан да суох оҥоһуллуохтаах. Биһиги олохпут Төрүт сокуон мэктиэтинэн салаллар. Биһиги дойдубутугар суут-сокуон, быраап диэн баар. Ону хас биирдиибит хайаан да тутуһуохтаах. Уопсастыба хас биирдии чилиэнэ сокуону убаастаан тутустаҕына эрэ, сайдар кыахтаныахпыт, кэлэр кэскилбит түстэниэҕэ. Оттон сокуону аанньа ахтыбат дьон баалларын тухары, кэхтиигэ эрэ төннүөхпүт”, – диэн “Татыйыына” үлэһиттэрин илии баттааһыннаах суруга түмүктэммитэ.

Бэс ыйын 1 күнүгэр киэһэ 17 ч. саҕана Сунтаар сэлиэнньэтигэр, Бүлүү өрүс кытылыгар урбаанньыттар тыл-тылларыгар киирсибэккэ боруоктаһан турбуттар. Төрүөтэ Яковлев урбаанньыт Андреевтан сокуоннайа суохтук “өрүс тиксиитигэр турума, боруом сырыытын тохтот” диэн түүрэйдэспитэ буолбут. Ону кытары сөбүлэспэккэ кыыһырсан ылбыттар. Кыыһырсыы дириҥээн, аны киэһэ өттүгэр сутурук сокуонунан быһаарсарга туруммуттар. "Стрелкаҕа" Андреев өттүттэн 7 киһи кэлбит, оттон Яковлев 30 киһилээх бөлөҕү хомуйбут. Ити сүгэлээх хапсыһыыга кыттыгастаах 5 киһиэхэ дьыала тэриллэн, сөптөөх накаастабылы ылбыттара. Аны икки киһиэхэ – Антоновка уонна Яковлевка – тэриллибит холуобунай дьыаланы көрүү ахсынньы 5 күнүгэр буолла.

Суут быһаарыыта

Биһиги “татыйыыналар” суруктарын тутан баран СӨ Ис дьыала миниистирэ В.Прокопенкоҕа, Саха сирин оччотооҕу борокуруора Н.Пилипчукка, Силиэстийэлиир кэмитиэт Саха сиринээҕи управлениетын салайааччыта А.Заболиченкоҕа сурук ыыппыппыт.

Ахсынньы 5 күнүгэр Мииринэй оройуоннааҕы суута урут сууттана сылдьыбыт, “татыйыыналарга” саба түһүүгэ уонна бу тэрилтэ салалтатын аймаҕар өлөрүүгэ сааммыт икки киһини – Антоновы уонна Яковлевы – сууттаата. Кинилэри ХК 163 ыст. 3 ч. “б” п. (куомуннаһан туран, бөлөҕүнэн улахан суумаҕа байар сыалтан сааныы) уонна биир уорбаланнааччыны ХК 222 ыст. 1 ч. (сэрии сэбин сокуоннайа суох харайыы) дьыалаларынан сууттаатылар.

Суукка биллибитинэн, сууттанааччылар 2018 сыл ыам ыйыгар иккиэн куомуннаһан, күүс өттүнэн өттөйөн, “Татыйыына” салалтатын аймаҕыттан 3,6 мөл. солк. “общакка” диэн көрдөөбүттэр. Онтуларын сыл иһигэр ый ахсын 300-түү тыһ.солк. “төлөһөҕүн” диэн баайсыбыттар. Ону ситиһээри, бу киһиэхэ “дьиэ кэргэҥҥин имири эһиэхпит” эҥин диэн суоһурҕаммыттар. Маны таһынан, кинилэр куттуур сыалтан “биһиги кимнээхпитин билэҕин, криминальнай эйгэҕэ аптарытыаттаах дьоммут, онон оонньоһо эҥин барбаппыт” диэбиттэр.

Уорбаланааччы дьиэтин дьэҥдьийэллэригэр 100-тэн тахса ботуруону сокуоннайа суох уура сыппытын булбуттар.

Сууттанааччылар буруйдарын силиэстийэ да, суут да кэмигэр билиммэтэхтэр. Онуоха судаарыстыбаннай буруйдааччы толору дакаастабылы ууран биэрбит. Суут бу дьону 10 сыл 6 ый уонна иккис киһини 9 сылга кытаанах эрэсиимнээх холуонньаҕа уураахтаата. Санатар буоллахха, эрэдээксийэбитигэр сурук киирээтин кытары, биһиги тустаах уорганнарга биллэрбиппит. Онуоха суһаллык Саха сирин борокуратууратын аппараатыттан, Ис дьыала министиэристибэтиттэн (миниистири солбуйааччы Неустроев илэ бэйэтинэн) анал бөлөх тэриллэн Сунтаарга үлэлээбитэ. Онон хас эмэ сыл сунтаардары түүрэйдээн олорбут хаайыылаахтар бөлөхтөрүн тохтоттулар.

Александр Винокуров, Сунтаар улууһун борокуруора:

– Бу ахсынньы 5 күнүгэр Мииринэй оройуоннааҕы суутугар Антонов уонна Яковлев дьыалалара көрүлүннэ. Эһиги бэркэ билэҕит, ити ыам ыйыгар саба түспүт 5 киһиэхэ тэриллибит дьыала (күлүгээннээһин) суукка көрүллэн, буруйдаахтар накаастабылы ылбыттара. Оттон бу көрүллүбүт дьыала – туспа дьыала. Тиһэҕэр диэри бу дьон буруйдарын олох билиммэтэхтэрэ. Суут кэмигэр икки туоһу көрдөрүүтэ улахан дакаастабыл буолла. Яковлев, ХК 163 ыст. 3 ч. “б” п. Сууттанан, 1 сыл кэтээн көрүүлээх, 9 сыл кытаанах эрэсиимнээх холуонньаҕа уураахтанна, маны таһынан 100 тыһ. солк. ыстарааптанна. Антонов, эмиэ бу ыстатыйанан уонна 222 ыст. сууттанан, уопсайа 10 сыл 6 ый уураахтанна, биир сыл кэтээн көрүүлээх диэн. Бу дьон эмсэҕэлээччилэртэн баайгытын-дуолгутун суох оҥоруохпут, бэйэҕитин уонна дьиэ кэргэҥҥитин тыытыахпыт диэн сааммыттар уонна ый ахсын биир сыл устата 300 тыһ. солк. көрдөөбүттэр. Маны таһынан, кинилэр урут хаайыыга олоро сылдьыбыт буолан, “балаһыанньалаахтарын” эҥин туһана сатаабыттар этэ. Бириигэбэр сокуоннай күүһүгэр киирэ илик, онон уон күн устата өрүттэр ааһыныахтарын сөп.

– Оттон ити боруом тиксиитигэр сүгэлээх саба түһүүлэрин кэмигэр олохтоох ГИБДД үлэһиттэрэ көрөн баран тыллаабатахтар, куттанан, куотан хаалбыттар диэн буолбута дии...

– Борокуратуура ИДьМ-ҥа үҥсүү түһэрэн, ити полиция үлэһиттэригэр дисциплинарнай накаастабылы бэрдэрбитэ, биир үлэһит “сулууспатыгар сөп түбэспэт” диэн буолбута.

– “Татыйыыналар” биһиэхэ ыыппыт суруктарыгар “оскуола оҕолоруттан эмиэ түһээн көрдүүллэр”, “атын урбаанньыттартан эмиэ харчы көрдөөбүттэрин чуолкай билэбит” диэбиттэрэ...

– Урут да оскуола оҕолоруттан харчы көрдүүллэр диэн үҥсүү киирэр этэ, ол эрээри бэрэбиэркэ түмүгүнэн ол чопчуламматаҕа. Бу сайын эһиги суруйбуккут кэннэ, манна анал бөлөх кэлэн үлэлииригэр, “эмсэҕэлээбит дьон, кэлэн үҥсүҥ” диэн биллэрбиппит да, ким да кэлбэтэҕэ. Ити эппит урбаанньыттарыҥ эмиэ биллибэтэхтэрэ.

– Куттаннахтара дии...

– Биһиги официальнай сайабылыанньа киирбитин кэннэ бэрэбиэркэни ыытабыт. Баҕар, бу бириигэбэр күүһүгэр киирдэҕинэ, оннук куттанабыт эҥин диир дьон хаһан баҕарар кэлэн үҥсүөхтэрин сөп.

Александр Андреев, эмсэҕэлээччи:

– Дьыаланы суукка көрүү балай эмэ уһуннук барда. Сууттанааччылар Сунтаар оройуоннааҕы суутун судьуйатын туоратарга туруорсан, суут Мииринэйгэ ыытыллыбыта. Сууттанааччылар буруйдарын билиммэтэхтэрэ, эгэ, бырастыы гыныҥ диэн көрдөһүөхтэрэ дуо. Кинилэр “биһиги хоромньубутун төлөттөрөөрү харчы көрдөөбүппүт”, “тыл бырахсыы кэмигэр эмсэҕэлээччигэ сааммыппыт” эҥин диэн турбуттара. Онуоха кинилэри утары көстөн турар дакаастабыллар баар буоланнар, хата, суут биһиги туспутугар бириигэбэри таһаарда. Мин биир бэйэм бириигэбэри өйүүбүн. Билигин үлэбит-хамнаспыт этэҥҥэ, этэргэ дылы, Сунтаар чуумпурбут курдук буолла. Биһиэхэ күүс-көмө буолбуккутугар барҕа махталбытын тиэрдэбит.

***

Сунтаарга ааспыт үйэ 90-с сс. бандьыыттыы хабааннаах былаас сол курдук сууллубакка турбутун дьэ тохтоттулар диэн эрэнэбит. Сунтаар курдук үтүө дойду аатын-суолун тоҕо хаайыылаахтар бөлөхтөрө аҥаардастыы тэпсэн олоруохтааҕый? Бу дьону сокуон хараҕынан сөпкө сууттаатылар, итиэннэ маннык көстүү ханна да хатыланыа суоҕа диэн эрэллээх хаалабыт.

Бэй. кэр.