Горнайдыыр суол остуол ньуурунуу оҥоһуллан, айанньыттар абыраммыттар. Дьэ, кырдьык, урукку курдук төбөҥ оройунан массыына куусабыгар тиийэ сааллыаххар диэри нэксиэлээх айан тохтообут. Дьокуускай куораттан Бэрдьигэстээххэ диэри айан бириэмэтэ, мэктиэтигэр, чаас аҥаарынан кыччаабыт курдук буолбут.
Мин үлэм хайысхатынан Аһыма бөһүөлэгэр айаннаан иһэбин. Баара-суоҕа 32 саастаах, ол эрэн номнуо бөдөҥ бааһынай хаһаайыстыбалаах Антон Кардашевскайдыын көрсүһэбин. Бөһүөлэккэ гаас толору киирэн олохтоохтор абыраммыттар аҕай. Уулуссанан ааһан иһэн көрдөххө, дьон-сэргэ иккилии этээстээх дьиэни тутта сылдьаллара харахха быраҕыллар.
Хаһаайын хайдаҕа тэлгэһэттэн биллэр
Кардашевскайдар тэлгэһэлэригэр киирээти икки этээстээх сүүнэ дьиэ болҕомтобун тута тардар. Тыа да сиригэр дьон дьиэни кыайа-хото туттар буолбуттарын сөҕө көрөҕүн. Дьиэ 200 кв. м иэннээх, толору хааччыллыылаах. Гаас холбуур сыаната ыараханыттан, сөптөөх үптэрэ-харчылара суох буолан, киллэринэ иликтэр эбит. Гаас холбонно да, Саҥа дьылга диэри дьиэлэригэр киирээри оҥостоллор. Дьиэ таһыгар, тэлгэһэҕэ, Антон бэйэтэ сиэптик оҥостубут. Барыта кыалыннаҕына итии, тымныы уу барыта баар буолуохтаах.
Улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын нөҥүө Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтиттэн эдэр ыалларга аналлаах бырагырааманан 1 мөл. 300 тыһ. солк. субсидия ылан дьиэлэрин туттубуттар. Эдэр ыал 4 оҕолоохтор: улаханнара –11, кыралара 3 саастаах. Дьиэлээх хаһаайын Антон бэрт сэмэй, аҕыйах саҥалаах киһи буолан биэрдэ. Аҕыйахтык саҥарар, ол эрэн элбэхтик түбүгүрэр эбитин тэлгэһэ иһигэр баар мас эрбиир тэриллэр, сылгынан дьарыга туоһулууллар.
Субсидия сылгыга барытыгар тэҥинэн көрүллэрэ буоллар...
Антон 2004 сыллаахха оскуоланы бүтэрбит. Баара-суоҕа 18 саастаах сылдьан, 2005 сыллаахтан, чааһынай урбаанньыт быһыытынан үлэтин саҕалаабыт. Бу сыл 5 сылгыны тарпыт эһэни бултаан турардаах. Бу Антон бастакы улахан булда этэ. Бу сыллар устата сылгыга кутталы үөскэппит эһэлэри бултуур. 2017 сыллаахха дьиэ таһыгар чугаһаабыт үөр бөрөттөн тыһыларын бултаан турар.
Билигин хаһаайыстыбатыгар 100 эрэ кыайбат сылгылаах. Антон олох кыра сааһыттан аҕатын кытта тэҥҥэ иилиҥкэйдэһэ сылдьан сылгыны, ынаҕы көрө улааппыт. Аҕата Иван Егорович 1996 сыллаахха паайыгар биир биэ ылан сылгынан дьарыктанан саҕалаабыт эбит. Сылгылара бары чиптээхтэр. Субсидия биэҕэ эрэ көрүллэр, убаһаҕа, тыйга, тиҥэһэҕэ суох. Ол курдук хас биирдии биэҕэ анаан 1800 солк. субсидия төлөнөр. Антон “сылгыга барытыгар төлөнөрө буоллар” диэн баҕа санаалаах.
Быйыл күһүн 24 убаһаны идэһэлэммиттэр. Убаһа этин батарыыга кыһалҕаны көрсөллөрүн бэлиэтиир: “Былырыын Бэрдьигэстээххэ “Дэлэй” аһы-үөлү оҥорон таһаарар сыах (сал. И.Ксенофонтов) убаһаларбыт этин тутан, бэйэлэрэ атыылаан абыраммыппыт. Быйыл тоҕо эрэ убаһа этин туппатылар. Онон биирдиилээн дьоҥҥо бэйэбит атыылыы олоробут. Батарарга уустук”. Инньэ гынан, убаһаларын этин киилэтин 350-370 солк. батара олороллор. Кууһунан атыылаһааччыларга киилэтин 350 солк. атыылыыбыт, бэйэлэрэ кэлэн тиэнэн бараллар. Онон сылгы ынах курдук улахан барыһа суох дэһэллэр. Идэһэ атыытын эрэ кэмигэр харчылана түһэбит. Онон үлэлэтэр дьоммун хамнастыыбын. Өссө бэйэм эбии пилорама үлэлэтэр буолан, арыый эбинэбин”.
Тыраассаттан чугас буолан, сылгы массыынаҕа киирэн биэриитэ үгүс. Сатахха, Аһыма чугаһыгар суол бэлиэтэ суох, массыыналар харах тэстэринэн көтүтэн ааһаллар. Бэрдьигэстээхтиир суолга баар, дэриэбинэ аттыгар тыраассаҕа суох. Маны тэҥэ ууга түһэллэр, эһэ да буулуур түбэлтэлэрэ тахсар. Быйылы быһа бу эргин быыкаайык оҕолоох эһэ ордууламмыт. Онно 2 кулуннара сиэртибэлэммит.
“Сылгы дьыллыыр. Быйылгы ааһан эрэр сыл кыһына, сааһа олус ыараханнык ааста. Иккис сайынын курааннаата, от олох үүммэтэ. Кыра сылгылар – тыйдар, тиҥэһэлэр эрдэ хааччахха киирэр буолан, оту сүрдээҕин сииллэр”, – диэн Антон сэһэргиир.
Антон Иванович араас тэрээһиҥҥэ убаһанан бириистэри туруорар үтүө үгэстээх. Ол курдук, ааспыт сайын “Горнай” сопхуос тэриллибитэ 50 сылынан улууска ыытыллыбыт ат сүүрдүүтүгэр биир убаһаны бириискэ анаан туруорбут.
Сири дьонтон түүлэһэн оттуубут
Антоннуун сылгы тутар базаларыгар, “Мас салаа” сиригэр-уотугар айанныыбыт. Дэриэбинэттэн аһара ырааҕа суох эбит. Баран истэххэ, чахчы даҕаны, үрэх баһа дойду эбитин дулҕалар бөлтөһөн туралларыттан сэрэйэҕин. Ханна да буоларын курдук оттуур сир тиийбэт. Мелиорация, өртөөһүн үлэтэ ыытыллыбатыттан, сир-дойду сэтиэнэх оттоох ходуһаларынан бүрүллүбүт. Маннык сирдэргэ сайыҥҥы өттүгэр от аанньа үүммэтиттэн олохтоохтор улахан эрэйи көрсөллөр. Онон сир боппуруоһа улахан кыһалҕаҕа кубулуйбут бадахтаах.
Кардашевскайдар сирдэрин үксүн түүлэһэн (аренда) олороллор. Бачча улахан, киэҥ хаһаайыстыбалаах сылгылаах дьон 14 гаа эрэ бас билэр сирдээхтэр. Сылгы базатын сирин билиҥҥитэ түүлэһэн (аренда) олороллор. “Үксүн дьонтон сири түүлэһэн оттуубут. Быйыл 70-тан тахса туоннаны оттоотубут. Сайын ардахтаах дьыл буолан оттуурга кэккэ мэһэйдэр харгыстаатылар”, – дэһэллэр.
Базаҕа кэлбиппит, кэбиһиилээх от бөҕөтө бачыгыраһан тураллар. “Аҕыйах хонугунан тыйдары хааччахха хаайан аһатыахпыт” диэн Антон аа-дьуо кэпсиир. Дьиэҕэ киирбиппит, быргыччы сылааһынан көрүстэ. Манна дуогабарынан Авертий Аввакумов уонна Сэмэн Кириллин үлэлииллэр. Остуол хотойорунан эт хоторуллан турар. Үлэһиттэр сарсыарда эрдэ туран дэриэбинэҕэ наадаларыгар киирбиттэр. Тэлэбиисэрдээхтэр, күн эниэргийэтинэн туһаналлар эбит.
Сир тиийбэт
Антон хос база туттуоҕун сир суоҕа мэһэйдиир эбит. Сир үксэ кэриэтэ бас билиигэ баар, сорохторо бултуур сиргэ кубулуйбуттар. Билигин түүлэһэн (аренда) ылбыт сирдэрин оҥорон, туһаҕа таһаара сатыыр дьүккүөрүгэр сылдьар. Сир бастаан 3 сыл устата арыандаҕа сылдьар, ол эрэ кэннэ бас билиигэ көһөр буолан мачайа үгүс эбит. Дьиҥинэн, талах сирдэри, быраҕыллыбыт туһата суох сытар сирдэри тыа дьонугар туһаҕа таһааран, туһаныҥ диэн бэлиитикэ ыытыллыан сөп эбит. Төһөлөөх сир-уот харалтата суох быраҕыллан сытара буолуой? Ааҕан сиппэккин...
“Сир оҥоһуутугар көмө суох буолбатах. Баар. Ааспыт сылга харчынан көмө ылбытым. Маны таһынан оттуур сирим күрүөтүн оҥоһуутугар эмиэ. Онон 4 км. күрүөнү туттубутум”, – диир.
Мас эмиэ кэрдэбит
Ыалы кытта дуогабардаһан, ойууртан мас кэрдэн киллэрэн, пилорамаҕа таһааран биэрэн, онтон эмиэ кыратык үп киллэринэллэрин кэрэхсии иһиттим. Тыаҕа үлэ суох, ыччат олохсуйбат, сүөһүттэн-астан тэйдэ диэн айманабыт даҕаны, Антон курдук оту-маһы тардыалыыр үгэнигэр сылдьар ыччат дьиэ-уот туттан тыаҕа олохсуйан олороро атыттарга холобур буолуон сөп. Тыа олохтооҕо эдэриттэн, кырдьаҕаһыттан тутулуга суох нэһилиэккэ туох өҥө тиийбэтин көрө сылдьан маннык үлэ хайысхатын тутуһуон сөп эбит диэн санааҕа кэлэҕин.
Мас мастаан, эрбээн киллэрбит үбэ-харчыта үксүн сэлээркэҕэ ороскуоттанар эбит. Сэлээркэ 1 лиитирэтэ 56 солк. сыаналаах.
* * *
Дьэ, ити курдук тыа сиригэр эдэр ыал дьиэ-уот туттан, сүөһү-ас ииттэн, өбүгэ үгэһин утумнаан, олохсуйан олороллорун киһи көрө үөрэр. Тыаҕа үлэ суох диэн халлааны хантайан олорбокко, аныгы олох ирдэбилинэн, киһи бэйэтин кыаҕынан үлэ хайа баҕарар хайысхатын тобулар кэмэ кэлбитэ – билиҥҥи олохпут ирдэбилэ. Онон тыа сирин эдэр ыччата Антон Кардашевскай олоххо көрүүтэ, дьаһанан олоруута атыттарга холобур буолар.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
Дьокуускай-Горнай-Аһыма.
