Вида, Дмитрий Ефремовтар – Японияҕа олохсуйан олорор, үлэлиир саха эдэр ыала. Кинилэр ХИФУ-га омук тылын факультетыгар үөрэнэн дьоппуон тылын баһылаабыттар. Билигин киирбэт күннээх дойдуга олохсуйан олорбуттара 9 сыл буолла. Иккис дойду оҥостон сөбүлүүллэр, олохсуйар былааннаахтар.
Биһиги кинилэри кытта социальнай эйгэ көмөтүнэн кэпсэттибит. Вида киһи эрэ истэ олоруон курдук кэпсиир, санаатын сахалыы сайаҕастык этэр эдэр ийэ.
– Вида, бэйэҥ тускунан билиһиннэр эрэ.
– Хаҥалас улууһун Уулаах Ааныттан төрүттээхпин. Онно оскуолаҕа 1-кы кылааска үөрэнэ киирбитим. Ол кэнниттэн дьонум куоракка көһөн кэлбиттэрэ. Куорат 18-с №-дээх оскуолатын үөрэнэн бүтэрэн, ХИФУ омук тылын факультетын дьоппуон тылыгар үөрэнэ киирбитим уонна ыал буолан, кэргэним Дималыын 2010 сыллаахха иккиэн бииргэ үөрэнэн бүтэрбиппит.
Аҕам А.В. Татарников пединститукка преподавателинэн үлэлээбитэ, хомойуох иһин, 2011 сыллаахха олохтон туораабыта. Ийэм Галина Альбертовна Татарникова буҕаалтыр идэлээх, Успуорт үрдүкү маастарыстыбатын оскуолатыгар үлэлээбитэ, билигин Успуорт министиэристибэтигэр буҕаалтырдыыр.
Бииргэ төрөөбүт 4-пүт. Убайдаахпын уонна икки балтылаахпын. Убайым уонна балтым – ыаллар, 3-түү, 2-лии оҕолоохтор, Дьокуускай куоракка олороллор. Кыра балтым Санкт-Петербурга үөрэнэр устудьуон.
– Японияҕа хаһааҥҥыттан олороҕутуй?
– Аан бастаан 2011 сыл саҕаланыыта кэргэним Дима Японияҕа үлэлии барбыта. Онтон сыл бүтүүтэ кэргэним “вызов” оҥорбутун кэнниттэн Тояма префектуратыгар олоро оҕобун кытта тиийбиппит. Онно 2016 сылга диэри олорбуппут. Ол кэнниттэн Токиоҕа көспүппүт. Билигин манна олоробут.
– Эдэр дьон, хайдах ыллыгыт да Японияҕа олоро баран хааллыгыт?
– Мин өссө устудьуоннуур эрдэхпинэ, Японияҕа иккитэ кэлэ сылдьыбытым. Бастаан 2007 сыллаахха биир кууруска үөрэнэр икки устудьуон кыргыттарбын кытта үөрэнэ кэлэ сылдьыбыппыт. Токио куораты наһаа сөбүлээбиппит. Миэхэ “бу куоракка олохсуйбут киһи-ии” диэн баҕа санаа уйаламмыта. Онтон иккиһин Димабыныын билсэ сылдьан, 2009 сыллаахха иккиэн кэлэн үөрэнэн барбыппыт. Онно Дима эмиэ сөбүлээбитэ. Дьэ, онно иккиэн “наһаа да үчүгэй дойду эбит” диэн ыра санаа оҥостубуппут. Оччолорго устудьуон буоларбыт быһыытынан, Японияҕа кэлэн олохсуйуохпут диэн былааҥҥа да суоҕа.
2010 сылга үөрэхпитин бүтэрэн, ыал буолан сыбаайбалаабыппыт. Оҕобут төрөөбүтэ. Ол сыл кэргэммин Дьокуускай куоракка баар массыына атыылыыр пиирмэҕэ үлэҕэ ыҥырбыттара. Ол үлэлии сырыттаҕына 2011 сыл саҥатыгар Японияҕа ыҥыран ылбыттара.
– Япония тылын үчүгэйдик билэргит туһалаан эрдэҕэ дии билигин.
– Көһөн кэлэн баран, тылы билэр буолан, улаханнык ыарырҕаппатахпыт. Уолбутун оҕо судаарыстыбаннай уһуйааныгар биэрбиппит. Кэргэним сайабылыанньа суруйан социальнай кыбартыыра ылбыппыт. Арыандатын сыаната олох чэпчэки: ыйга 4-5 тыһыынча этэ. Ол кыбартыырабытыгар 4 сыл кэриҥэ олорбуппут. Үчүгэйэ, ырааһа, киэҥэ киһи эрэ үөрэ-көтө олорор дьиэтэ этэ.
– Бэйэҕит тугу үлэлиигитий?
– Кэргэним дьоппуон массыынатын автоэкспорт пиирмэтигэр үлэлиир. Бу пиирмэ массыыналары Арассыыйаҕа, Саҥа Зеландияҕа атыыга ыытар. Онтон бэйэм битэмиининэн дьарыктаммытым биэс сыл буолла, анал интэриниэт маҕаһыыннаахпын.
– Олохсуйар былааннааххыт дуу?
– Бастаан олоро кэлэрбитигэр олохсуйабыт диэн былааҥҥа да суох этэ. Барытын “нуултан” саҕалаабыппыт. Бэл, аһыыр иһиппит да суох этэ буоллаҕа. Ол иһин бастаан утаа “син биир көс дьоммут, кэлиэхпит-барыахпыт” диэн санааттан дьиэ ис тэриэбэтин үксүн “б/у” халадыынньыгы, остуолу, устуулу ылар этибит. Ол курдук олорбут 3, онтон 5 сылларбыт начаас элээрэн аастылар. Дойдубутугар – Саха сиригэр – күүлэйдии кэллэхпитинэ, Япониябытын ахтар буолан барбыппыт. Иккис дойду оҥоһуннубут. Онон билигин, дьэ, дьиҥнээхтик олохсуйуохпутун баҕарабыт.
– Дойдугутун ахтаҕыт дуу?
– Бастакы сылларбытыгар наһаа ахтар этибит. Билигин үөрэннибит. Интэриниэт, бассаап баар, мэлдьи сибээстэһэ олоробут. Ол эрэн дойдубутун син биир умнубаппыт. Мэлдьи кэлэ-бара турабыт. Бу күннэргэ ийэм Галина Альбертовна кэлэн, күүлэйдээн барда.
Москубаҕа барыыга тэҥнээтэххэ, Япония Саха сириттэн чугас. Владивостогунан сылдьабыт. Онон сотору-сотору барарга-кэлэргэ олус табыгастаах. Аны, үчүгэйэ диэн, бириэмэбит оруобуна биир. Саха сиригэр күнүс 1 чаас буоллаҕына, биһиэхэ эмиэ эбиэт бириэмэтэ күнүс 1 чаас буолар. Онон төлөпүөнүнэн эҥин кэпсэтэргэ үчүгэй.
– Билиэт сыаната төһөнүй?
– Дьокуускайтан Владивосток нөҥүө Токиоҕа диэри кэлэ-бара 43 тыһ. кэриҥэ.
– Уолгут оскуолаҕа төһө бэркэ үөрэнэр?
– Уолбут Женя дьоппуон оскуолатыгар 3-с кылааска этэҥҥэ үөрэнэ сылдьар. Үөрэҕин үксүн бэйэтэ оҥорор. Иероглифтарын үөрэтэргэ ыарахан. Төһө да дьоппуоннуу тылы билбиппит иһин, бу тыл биһиэхэ омук тылын быһыытынан син биир сылдьар. Мин кэргэммин кытта испитигэр сахалыы, нууччалыы тылынан толкуйдуур эбит буоллахпытына, уолбут Женя дьоппуоннуу толкуйдуур. Төһөтүн да иһин, кини биир сааһыттан Японияҕа олорор буоллаҕа. Онон дьоппуон тыла киниэхэ саха, нуучча тылын курдук төрөөбүт тыла буолар.
Японияҕа оҕо 6 сааһыттан оскуолаҕа үөрэнэ киирэр. Эрдэттэн бэйэлэрин бэйэлэрэ дьаһана үөрэнэллэригэр кыах биэрэллэр. Оҕону оскуолаҕа илдьэн биэрбэккин, көрсүбэккин. Бэйэлэрэ сылдьаллар. Олорор сиринэн, дьиэнэн сарсыарда аайы оҕолор бөлөҕүнэн (15-20 оҕо) оскуолаҕа бараллар. Бары биир бириэмэҕэ, биир сиртэн хомуллан бараллар. Онтон кэлэллэригэр бэйэлэрэ сылдьаллар. Онон эрдэттэн бэйэлэрин дьаһана үөрэнэллэр.
– Олохторо биһиги омукка барсар дуу?
– Япония олоҕо саха киһитигэр барсар. Көрүҥнэринэн, бырааһынньыктарын ыытар үгэстэринэн биһиэхэ, сахаларга, майгынныыллар. Дьоппуон эмиэ саха курдук сэмэй, мээнэ айдаара сылдьыбат омук. Сиэри-туому сүрдээҕин тутуһаллар. Сакураларын бырааһынньыга үүт-үкчү биһиги ыһыахпытыгар майгынныыр.
Астара кытайдар киэннэрин курдук олус тумалаах буолбатах. Үксэ балык ас да буоллар, туус эҥин эрэ куталлар уонна суойалаах соустары тутталлар. Айылҕалара наһаа үчүгэй. Сөтүөлүүргэ итии источник элбэх.
– Төһө элбэх оҕолоноллоруй?
– Урут биирдии-иккилии эрэ оҕолоох эбит буоллахтарына, билигин кэтээн көрдөххө, эдэр ыаллар 3-тэн элбэх оҕолонор буолбуттар. Элбэх оҕолоохторго мэдиссиинэ страховката, оскуола төлөбүрэ кыччыыр дииллэр. Онон 3-4 оҕолоох ыал элбэх.
– Туох итэҕэллээхтэрий?
– Буддизм, синтоизм итэҕэллээхтэр. Ол эрэн бары итэҕэли син биир биһиги, сахалар, курдук тутуһаллар. Католическай, православнай бырааһынньыктары (Сибэтиэй Балантыын, Ороһуоспа, Пасха) эмиэ ылаллар, тутуһаллар. Бэйэлэрин хараамнарыгар баран эмиэ үҥэллэр-сүктэллэр. Сыбаайбаларын католиктардыы ыытыы эмиэ баар.
– Омос көрдөххө, дьоппуоннар төһө кырасыабайдарый? Бэйэлэрин төһө көрүнэллэрий?
– Биллэн турар, европалыы ыстандаартан атын буоллахтара. Бэйэлэрэ нарын-намчы баҕайы көрүҥнээхтэр. Сирэйдэрин мөссүөнэ кыра оҕолуу, аанньаллыҥы быһыылаах. Киһини бэйэлэригэр тардар ис “изюминкалаахтар”. Наһаа кэсмиэтикэнэн үлүһүйбэттэр, айылҕаттан кэрэлэр, кырасыабайдар. Кэриэйдэр курдук былаастыка эпэрээссийэтинэн олус үлүһүйбэттэр. Ол эрэн сүрдээҕин көрүнэллэр. Күн уотугар элбэхтик сылдьыбаттар, массаастаналлар.
– Дьоппуоннары уһун үйэлээхтэр дииллэр. Ол төһө оруннааҕый?
– Дьэ, кырдьык, уһун олохтоох эрэ элбэх. Кинилэргэ ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, олорор орто саас 83-84 сааска тэҥнэһэр.
Ааспыкка Онсеҥҥа итии источниктаах сиргэ бара сылдьан, кырдьаҕас эмээхситтэр минеральнай ууга олорон кэпсэтэллэрин истибитим. “Кэргэним миигин маҕаһыыҥҥа илдьэ сылдьыбат буолла, массыынаны бэйэтэ эрэ ыытыан баҕарар”, – диир. Онуоха: “Ол тоҕо илдьибэтий, сааһа хаһа буолла?” – диэн биирдэрэ ыйытар. Ону “83 саастаах” диэн эппиэттиир. Дьэ, ити курдук аарыма саастарыгар да тиийдэллэр, кырдьаҕастар күнү быһа хамсана-имсэнэ, толору түбүгүрэ сылдьаллар. Киһи сөҕөр.
Дьоппуоннарга “икигай” диэн өйдөбүл баар. Дьоппуон нейробиолог идэлээх киһитэ Кен Моги “Икигай: смысл жизни по-японски” кинигэтигэр “Эһиги “икигай” баар буолан олороҕут. “Икигай” – искэ кистэнэн сылдьар дьол, уһун үйэлээх доруобай олох” диэн суруйан турар.
Холобур, пуойаска үлэлиир, ыытар киһи, үлэтиттэн улаханнык дуоһуйар, астынан туран үлэлиир. Ол кини “икигайа” олоҕун сыала-соруга буолар. Ол иһин хаһан да ньиэрбинэйдээбэттэр, олоххо тус сыалларын-соруктарын булан дьоллоохтук олороллор, үлэлииллэр уонна уһун үйэлээхтэр. 50-60 саас – кинилэргэ эдэр саас. Бу кэмҥэ киһи саамай үлэлиир-хамныыр сааһа. Оттон биһиги дойдуга 50-тан тахсыбыт дьон биэнсийэҕэ бараллар дии, олохтон, үлэттэн “туора сотон” кэбиһэллэр. Японияҕа эр киһи 40 сааһыгар диэри оҕонон ааҕыллар. “40 саастарын туолбуттарын кэннэ биирдэ, киһи аахсар киһитэ” диэн буолар. 30 саастаах киһини хаһан да салайааччы оҥорботтор.
– Атын дойдуга баран олохсуйуон баҕалаах дьон баар буолуохтарын сөп. Олорго анаан тугу этиэҥ этэй?
– Киһи ханна баҕарар олоруон, олохсуйуон да сөп. Көһөн олохсуйар туох да ыарахана суох. Кылаабынайа, үлэлээх буолуохха наада. Билигин, интэриниэт балысханнык сайдыбыт кэмигэр, сибээс бары көрүҥэ баар. Сүрүнэ, төрөөбүт тылы, култуураны, сиэри-туому умнумуохха уонна билиэххэ наада.
Бэйэбит куоракка нуучча кылааһыгар үөрэммит, улааппыт буоламмыт, сахалыы орто таһымынан билэбит. Оҕобутун кытта сахалыы кэпсэтэ сатыыбыт эрээри, эйгэтэ атын буолан, сахатын тылын умнуохча курдук. Дьоппуон тыла саха тылыгар син майгынныыр соҕус. Ол курдук, сахалыы “һ, ҥ” буукубалар (дорҕооннор) дьоппуон тылыгар бааллар. Нууччалар дьоппуоннуу олуттаҕастык саҥарар буоллахтарына, биһиги дьоппуоннартан уратыта суох саҥарабыт.
– Вида, кыраныысса таһыгар олоххун кытта санааҕын үллэстибитиҥ иһин махтанабын.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
