XX үйэҕэ аатырбыт физик-түөрүөтүк, Нобелевскай бириэмийэ лаурета Альберт Эйнштейн: “Киһи боростуой алтыһыытын технология бүтэриэҕэ диэн сэрэхэдийэбин. Оччоҕо аан дойдуга далай акаарылар эрэ хаалыахтара”, - диэбиттээх. Билигин информационнай технология кутатыгар батыллан олорорбутун бэйэбит да билбэппит. Тэлэбиисэри, интэриниэти, төлөпүөнү туһаммат киһи Саха сиригэр, бука, аҕыйах буолуохтаах. Ону даҕаны үгүс өттө сибээс, суол-иис суох буолан. Оптоволокно кимэн киирдэҕинэ, бары даҕаны экирээнтэн арахпат дьон буолуохпут. Бу хайдах дьайыаҕын, туох буортулаах буолуоҕун информационнай технология быдан эрдэ сайдыбыт дойдулара билэн эрдэхтэрэ.
Бу саас Өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй-интэринээккэ “Информационнай технология оҕоҕо дьайыыта” диэн санаа атастаһыыта буолан ааспыта. Төһө да бу кэпсэтии ааспыта балай эмэ бириэмэ аастар, тиэмэ тоҕооһо билигин да сытыытык турар. Маннык ис хоһоонноох тиэмэҕэ кэпсэтии ситэ сайда илик курдук. Төттөрүтүн, технология тарҕаныыта, туһата элбэҕэ эрэ ырытыллар. Олоҕу кытары тэҥҥэ хардыылаан иһиэхтээхпит эрээри, туох итэҕэс баарын, ханнык куттал суоһуон сөбүн анааран көрөрбүт эмиэ ирдэнэр.
Оҕо хойутаан тылланарыгар ким-туох буруйдааҕый?
Кэпсэтиини эдэр киһи, “Алтан” IT- оскуола генеральнай дириэктэрэ Дьулустаан Русланович Осипов иилээн-саҕалаан ыыппыта. Кини тас дойду үөрэҕиттэн холобурдаата:
-- Ханнык баҕарар сайдыы үчүгэй да, куһаҕан да өрүттээх. Эмиэрикэтээҕи педиатрия академията 2011 сыллаахха «Media Use by Children Younger Than 2 Years»* диэн оҕо икки сааһыгар диэри биир кэм цифровой медиа-эйгэтигэр сырыттаҕына, доруобуйатыгар туох куһаҕаны иҥэринэрин туһунан чинчийии ыытар. Түмүгэр икки хайысха тахсан кэлбит. Бастакытынан, оҕо медианы быһаччы туһаныыта. Ол аата, оҕо биир кэм гаджеты, ол-бу цифровой медиа-тиэхиньикэни хааччаҕа суох туттарын этэллэр. Социальнай ыйытык кэпсииринэн, икки сааһын туола илик оҕо 90%-на электроннай импэрмээссийэни туһанар. Оҕо эрэйдээх ити үлүгэр дьайыыттан уйан доруобуйата биллэ кэхтэр: бэйэтин этигэр-сиинигэр сөп түбэспэт гына уойар-үллэр, хойутаан саҥарар эбэтэр отой даҕаны саҥарбат буолар эбит. Иккиһинэн, “медиа-фоновай көстүү” дьайыыта. Бу эмиэ тарҕаммыт ыарыыга кубулуйан эрэр. Өскөтүн дьиэ иһигэр күнү быһа тэлэбиисэр тохтообокко холбонон турар буоллаҕына, оҕо болҕомтото мөлтүүр, дириҥник толкуйдаабат, киһи тугу этэрин сүгүн өйдөөбөт буолар. Манна төрөппүт буруйдаах: оҕотун кытары алтыспат, тэҥҥэ дьарыктаммат, тугу да быһаарбат, оонньообот. Бу кэннэ оҕоттон киһи тугу ирдиэҕэй?
Чинчийии кэнниттэн Эмиэрикэтээҕи педиатрия академията төрөппүттэргэ бу курдук сүбэ-ама биэрбит:
- оҕону икки сааһыгар диэри цифровой медиа-эйгэттэн тэйиччи сырытыннарыы;
- оҕо оонньуур, утуйар хоһугар тэлэбиисэр суох буоларын ситиһии;
- оҕо төрөппүттэн үөрэнэрин өйдөөн, улахан дьон цифровой медиаҕа бириэмэтин аныырын аччатыы. Үгүс бириэмэни оҕоҕо анааһын, оҕону кытта алтыһыы;
- цифровой медиа-эйгэтигэр оҕону соҕотохтуу хаалларбат буолуу: оҕо төлөпүөнү туттар, тэлэбиисэри көрөр түгэнигэр улахан киһини кытта тэҥҥэ гыныахтаах. Төрөппүт медиа-эйгэҕэ туох буола турарын быһаарыахтаах, кэпсэтиэхтээх, оҕото тугу сэҥээрэрин кэтиэхтээх.
Саха оҕото икки тыллаах уопсастыбаҕа улаатар, онон биһиги турукпут өссө уустук. Саха сиригэр “цифровой гигиенаны” тутуһуу отой мөлтөх таһымҥа сылдьар диэн көрөбүн. Арҕаа дойдуларга цифровой киртэн-хахтан көмүскэнээри, үгүс ыал “цифровой харантыын” диэни биллэрэллэр. Ол аата үлэ-үөрэх кэннэ, дьиэлэригэр тиийэн, туох баар төлөпүөннэрин, тэлэбиисэрдэрин, араадьыйаларын – барытын арааран кэбиһэллэр. Ол оннугар бэйэлэрин кытары алтыһаллар, оонньууллар, уопсайынан, бииргэ тугу эмэ оҥоро сатыыллар.
Дьэ, билигин, хааччаҕа суох интэриниэт оптоволокнота улуустарынан тэнийдэҕинэ, ыччаппыт, кэнчээри оҕолорбут уйулҕаларын доруобуйата эмсэҕэлиэн сөбүн санаан долгуйабын. Ол иһин бу кыһалҕа туһунан улахан кэпсэтии, улуустарынан араас сэминээр ыытыллыан наада.
Туяра Анатольевна Максимова, невролог:
-- Оҕо хойут тылланарыгар гаджет буруйдаах. Билиҥҥи оҕо саҥа олорор, хаамар буолуоҕуттан суотабай төлөпүөнү, планшеты туппутунан сылдьар. Төрөппүттэринээҕэр ордук үчүгэйдик хасыһар, барыны-бары бэркэ билэр курдук. Биир өттүнэн көрдөххө, технология сайдыытынан аһара үлүһүйүү үчүгэйгэ тириэрдибэт. Төттөрүтүн, оҕо саҥарар, тыла-өһө сайдар кыаҕын мөлтөтөр. Күнү супту гаджеты өрө тутан олорор оҕолор харахтара мөлтүүр, бөкчөччү туттан олороллоруттан систэрин тоноҕоһо токуруйар. Итинтэн сылтаан сколиоз наһаа элбээтэ. Урукку оҕолор курдук таһырдьа тахсан оонньооботтор, хамсамматтар, сибиэһэй салгыҥҥа сылдьыбаттар, ол оннугар төлөпүөҥҥэ умса түһэн олороллор. Үгүс оҕо тыла ситэ сайдыбат, хойутаан саҥарар. 3-4 сааһыгар диэри саҥарбат оҕо өйүнэн мөлтөөн барыан сөп. Онно эбиискэ буолан, оҕо доруобуйатыгар итирдэр утаҕы иһэллэрэ, табахтыыллара, ийэ хат сылдьан туохха ыалдьыбыта барыта охсор.... Гаджеты туттарга оҕоҕо 2 ч. эрэ бэриллиэхтээх, ону даҕаны тугу эмэ гына охсорго, мэһэйдээбэтин, кыратык аралдьыйа түстүн эрэ диэн.
Кэпсэтии быыһыгар мэдиссиинэ билимин хандьыдаата, невролог Гульнара Ивановна Софронова оҕо мэйиитин үлэтин туһунан сырдатта. Ол быыһыгар бэйэтин уопутуттан бэртээхэй холобуру кэпсээтэ. Хас биирдии төрөппүккэ ол туһалаах буолуон сөп:
-- Мин кыра уолбун хойутаан төрөппүтүм. Төрүүрбэр эпэрээссийэ ааспыт буоламмын, санаабар, өйгө тутарым (память) мөлтөөбүт курдук этэ. Онон таарыйа өйбүн-санаабын чөлүгэр түһэрээри, оҕом истэригэр хаама сылдьан Өксөкүлээх Өлөксөй айымньытын ааҕарым. Бэл, уолум маҥнайгы тыла “Өксөкүлээх Өлөксөй” диэн этэ. Кэлин аны олоҥхону ааҕар, бэйэтигэр эмиэ аахтарар буолбутум. Уолум олоҥхо тылын-өһүн бэрт дөбөҥнүк өйүгэр хатыыр буолбута. Билигин оскуолаҕа олоҥхону үөрэтэр буоллахтарына, иккитэ эҥин эрэ хатылыыбыт, оҕом тута өйдүү охсор. Улахан уонна кыра уолаттарбар кинигэ ааҕарбар, хоһоон курдук этэн кэбиспэппин, дьоруойдарынан арааран, куоласпын уларытабын. Онон оҕону кытары алтыһар, кинигэ ааҕар олус туһалаах.
Сиэммэр эмиэ кинигэ ааҕабын. Кини Иркутскайга олорор, биирдэ эмэ көрөр да буолларбын, үгүстүк алтыһа сатыыбын. Сиэммитин 3 сааһын туолуор диэри тэлэбиисэртэн, ол-бу гаджеттан ыраах сырытыннарбыппыт. Биллэн турар, үгэспинэн, Өксөкүлээх Өлөксөй айымньытын ааҕарым. Билигин Иркутскайдааҕы оҕо саадыгар сылдьар. Биллэн турар, нууччалыы тыллаах. Ол эрээри, сахалыы кинигэлэри ааҕар буолан, кыыспыт икки тылы эндэппэккэ билэр. Оннооҕор Саха сиригэр кэлэ сылдьан, кимнээҕэр сахалыы тыллары саҥарталаан, улаханнык соһутан турардаах. Утуйуон 30 мүнүүтэ иннинэ ханнык баҕарар остуоруйаны ааҕан биэрэбит. Дьоно билигин даҕаны тэлэбиисэргэ күнү быһа олордубаттар, уһаабыта 20 мүн. мультфильм көрдөрөллөр.
Саамай сүрүнэ, оҕолорбор хаһан да “маны ааҕыҥ”, “маны истиҥ” диэн күһэйбэппин, үгэс курдук буолбут.
Гульнара Ивановнаҕа, неврология салаатыгар, кэлиҥҥинэн “оҕом хойутаан саҥарар”, “олус гиперактивнай”, “мөлтөхтүк өйдүүр” диэн кыһалҕалаах төрөппүт кэлэрэ үксээбит. Бакаа ол барыта гаджеттан сылтаан диэн быһаарар дакаастабыл суох эрээри, киһи сэрэйиэн эрэ сөп. Күн аайы экирээнтэн арахпат, дьоннуун алтыспат, кып-кылгас килиип эрэ курдук импэрмээссийэни ылар аныгы оҕо аанньа буолуо дуо? Онтон эһиги оҕоҕут туруга хайдаҕый? Цифровой медиаҕа төһө уһуннук олороруй?
Саха тыла уонна Интэриниэт
Национальнай оскуолалар институттарын билимҥэ үлэһитэ Юлия Владимировна Андросова “саха тыла сүтэр куттала – билиҥҥи Интэриниэт эйгэтигэр сахалыы саҥа суоҕа” диир.
— Бу барыта куһаҕаннык дьайарын үрдүнэн, сахалыы эйгэ да быстар мөлтөх. Онтон сылтаан оҕо төрөөбүт тылын умнар кутталланна. Оҕолор оскуолаҕа киирэ да иликтэриттэн ол-бу көмпүүтэр оонньуутунан үлүһүйэллэр. Мантан билии да ылбаттар, доруобуйалара да тупсубат, тыллара-өстөрө да байбат. “Информационнай технология оҕоҕо дьайыыта” диэн тиэмэҕэ кэпсэтэр буоллахпытына, сахалыы сабыдыал баар буолуохтаах. Сахалыы оонньуу, толкуйдуур ньыманы сайыннарар интэриниэт тиһигэ аҕыйах. Мобильнай төлөпүөҥҥэ эрэ кыайан туруоруллар, «Сахалыы алпаабыт», «Сахалыы тылы бул», «Сахалыы таабырыннар», о.д.а. эрэ бааллар. Оҕо күнү быһа араас омук сэриилэһии-ытыалаһыы оонньууларыгар олорбокко, саха тылыттан тэйбэккэ, туһалаах саҥа оонньуулары дьарык гыныахтаах. Оҕо интэриниэккэ киирэр түгэнигэр, төрөппүтүн сынньатар кэмигэр онно оонньуо, билии ылыа этэ. Интэриниэккэ икки тыллаах (саха уонна нуучча) сурук-бичик баар буоллаҕына эрэ, тылбытыгар тэҥ соҕус балаһыанньа үөскүө этэ.
Кэпсэтии устата, араас санаа күөрэйтэлээбитэ. Информационнай технология кэнэҕэһин дьон олоҕор, ыччат сайдарыгар, киһи доруобуйатыгар хоромньуну аҕалбатын туһугар билиҥҥиттэн үлэлиэххэ наада. “Төрөппүт оҕотугар болҕомто уурбакка төлөпүөҥҥэ олоро мээрик буолла. Ол тоҕо?”, - диэн санаа эмиэ күлүмнээн ылла. Билигин “бэйэни таптааһын, бэйэ туһугар олоруу” диэн өй-санаа күүһүрэн эрэрин эттилэр. Аныгы ийэ, аҕа социальнай тиһиктэргэ олорор, араас видеоны, дьэрэкээн хаартыскалары, буолар-буолбат сүбэлэри ааҕар. Орто дойду олоҕунан олорбокко, интэриниэт иһигэр умсан, ханна эрэ атын халлааҥҥа дайа сылдьар.
Сардаҥа БОРИСОВА.
